Мин, Федоров Александр, К. Д. Уткин аатынан Марха орто оскуолатын 11-с кылааһын үөрэнээччитэ уонна оскуола бэрэсидьиэнэ буолабын. Бу соторутааҕыта оскуолабытыгар Ийэ уонна Аҕа күнүн олус сэргэхтик бэлиэтээтибит. Мин кылааһым оҕолорун уонна салайааччыбыт Мария Владимировнаны кытта бу бырааһынньыкка күүскэ бэлэмнэнэн түбүк бөҕөҕө сырыттыбыт.
Бырааһынньык кэнниттэн оҕолортон биир ыйытыгы туоһуластым: «Биһиги төрөппүттэрбитигэр иэстээхпит дуу, иэһэ суохпут дуу?». Соһуйуом иһин, бэл диэтэр кыра кылаас оҕолоро «иэстээхпит, улааттахпытына киһи хара буолан, билии ылан, үлэһит буолан, кинилэр оҥорбут үтүөлэрин үтүөнэн төлүөхтээхпит» диэн чопчу өйдөөн сылдьаллар эбит. Билигин олохпут олус уларыйбыта, социальнай ситимнэртэн, официальнай источниктартан аахтахпына, сорох оҕолор төрөппүттэригэр сыһыаннара үчүгэйэ суох буолар эбит. Ол гынан баран, итинник көстүү маассабай буолбатах. Оҕо хайдах киһи буолара дьиэ кэргэниттэн тутулуктааҕын мин чопчу өйдөөн сылдьабын. Төрөппүттэрбит биһигини таптыыр-убаастыыр буоллахтарына, биһиги эмиэ кинилэри ытыктыыбыт уонна таптыыбыт. Оттон кинилэр биһиэхэ тоҥуй буоллахтарына, эбэтэр бэйэлэрин үлэлэринэн, дьарыктарынан эрэ үлүһүйэр буоллахтарына, биһиги кинилэртэн хайдах эрэ тэйэн хаалыахпытын сөп. Итинник буолбатаҕын баҕаран, үс оҕоҕо ыйытык оҥордум.
Төрөппүттэрим туох да куһаҕан тыла суох сып-сымнаҕастык биһигини барытыгар үөрэтэллэр
Маҥнайгы кэпсэтээччим Арсен Алексеев Арсен, 10-с кылаас үөрэнээччитэ. Кини үөрэҕэр үчүгэй, оскуола туох баар олоҕор көхтөөхтүк кыттар, сүүрүүнэн дьарыктанар, оройуоҥҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ баран кыттар.
— Арсен, чэ эрэ, эн биһикки чөкө олорон кэпсэтиэх. Баҕар соһуйуоҥ буолуо, мин эйигиттэн биир боппуруоһу ыйытыам. Биһиги биир нэһилиэккэ олорорбутунан, биир оскуолаҕа үөрэнэрбитинэн эйигин кыраҕыттан билсэбит. Көрдөҕүм аайы эн өрүү үлэлии сылдьагын, өрүү көрдөҕүм аайы ийэҕин-аҕаҕын, бырааккын кытта бииргэ сылдьаҕыт. Дьэ, эт эрэ, эһиги иитиигитигэр тапталлаах төрөппүтэриҥ оруола төһө улаханый?
— Ийэм Айталина Константиновна интернатка иитээччинэн, аҕам Андрей Семенович леснигынан үлэлииллэр. Биһиги дьиэ кэргэҥҥэ биэспит. Икки улахан убайым, эдьиийим үөрэхтэрин бүтэрэн үлэһит буоланнар атын сиргэ үлэлииллэр. Биһиги бырааппынаан Айыы Сиэнниин адьас кыра эрдэхпититтэн төрөппүттэрбит тыа сиригэр олорорбут быһыытынан туох баар илии үлэтигэр үөрэппиттэрэ. Омуннаан эттэхпинэ, мин кыра кылаастан ходуһаҕа, саһааҥҥа сылдьыспытым, дьиэ туох баар үлэтин толорорго эрдэттэн үөрэммитим, быраатым эмиэ оннук. Хаһан даҕаны төрөппүттэрбит биһигини мөхпөккө, этэн: «Эн мөлтөххүн, эн итини сатаабаккын» диэн буруйга-сэмэҕэ тардыбаттар. Киһи сатаабатаҕа суох дииллэр, ол иһин төрөппүттэрим туох да куһаҕан тыла суох сып-сымнаҕастык биһигини барытыгар үөрэтэллэр. Ол түмүгэр биһиги бэйэбит кэтэх хаһаайыстыбатыгар 20-тэн тахса сүөһүлээхпит, 10-ча сылгылаахпыт. Оскуола уруоктарын кэнниттэн бырааппынаан тиийэммит отторун бэлэмниибит, сайын окко сылдьабыт, саас саһааҥҥа сылдьабыт.
Онтон тус-туспа эбээһинэстээхпит, дьиэбит иһигэр эбээһинэспитин дьоммут үллэрэллэр. Ол гынан баран, эбээһинэспитин толорон баран биһиги сөп буоллубут диэбэппит. Ийэбит интернакка өр баҕайы сылдьарын иһин, биһиги дьиэ иһинээҕи үлэни эмиэ толоробут, тоҕо диэтэххэ, ийэбит үлэтиттэн сылайан кэлэр. Ол кэлэн баран аны аһылык астыыр, ыал ийэтэ тыаҕа биир мүнүүтэ олорон ылбат. Дьэ ол иһин биһиги дьиэ иһинээҕи үлэни эмиэ сатыыбыт. Хайдах да көрөн олорор сатаммат. Ол аата биһиги ийэбит биһиги туспутугар кыһаллан үлэлии сылдьарыгар иэстээх курдук саныыбыт, ол иэһи биһиги билиҥҥиттэн төлүү сатыы сылдьабыт. Онтон үлэһит буоллахпытына, өссө үчүгэйдик төлүөхпүт диэн чуолкай билэбит. Ити ийэҕэ-аҕаҕа төлөнөр иэс диэҥҥэ өбүгэлэргэ төлөнөр баарын быйылгыттан санаатым. Ол аата эһээлэрбитигэр, эбээлэрбитигэр биһиги дьиэ кэргэҥҥэ үтүө үгэс баар. Ол үгэс туһунан эттэххэ, төрөппүтэрбит дьонноро туох даҕаны туруу үлэһиттэр эбит. Кинилэр ааттарын билиннээҥҥи диэри ким ду умнубат, барыта үчүгэй тылларынан ахталлар. Сэриигэ сылдьыбыт эһээлээхпин, кини туһунан кэпсээтэхпинэ туспа ыстатыйа буолуон сөп.
Дьоннорум, ийэм кэпсииринэн, биһиги төрүппүтүгэр Өлүөнэ өрүһү харбаан туораабыт сүрдээх харбааччы баар эбит, аны туран Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр биллэр, Москваҕа тиийэ ыллаабыт Амма патриота баар этэ, мин эбээбинээн бииргэ сэрии сылларыгар үлэ арааһын эттэригэр-хааннарыгар иҥэринэн кэлбиттэр эбит. Хас сыл аайы Кыайыы күнүгэр биһиги кинилэри кэриэстиир үгэстээхпит. Онон иэс төлөнүөхтээх диэн сокуон суох курдук, ол да буоллар ийэҕэ, аҕаҕа иэс төлөнүөхтээх диэн суруллубатах сокуон дии саныыбын.
Төрөппүттэргэ хайаан да иэс төлөнүөхтээх дии саныыбын
Иккис кэпсэппит оҕом — мин чугас доҕорум Данилов Эрик, 11-с кылаас үөрэнээччитэ. Үөрэҕэр үчүгэй, оскуола туох баар олоҕор көхтөөхтүк кыттар, оройуон уонна оскуола волейбол хамаандатын чилиэнэ.
— Эрик, эн дьиэ кэргэҥҥин, эйигин кыра эрдэхпиттэн билэбин, бииргэ оонньоон доҕордоһон улааппыт дьон буолабыт. Бэйэҥ дьиэ кэргэниҥ туһунан кылгастык кэпсээ эрэ.
— Ийэм Анастасия Андриановна Марха орто оскуолатын дириэктэрин үөрэх чааһыгар солбуйааччытынан, математика учууталынан үлэлиир. Аҕам Василий Константинович Киирэптээҕи чох хостуур карьерга үлэлиир. Биһиги дьиэ кэргэммитигэр төрдүөбүт, бииргэ төрөөбүт бырааттаахпын, 8-с кылааска үөрэнэр. Биһиги саха ыала буоларбыт быһыытынан сылгы иитэн олоробут. Төрөппүттэрбит биһигини кыра эрдэхпититтэн үлэ хайа баҕарар көрүҥэр үөрэтэн-такайан таһаарбыттара. Дьоммутугар күнүн аайы төһүү күүс буолабыт. Мин санаабар төрөппүттэрбит биһиэхэ улахан оруолу оонньууллар, тоҕо диэтэххэ кинилэр баар буоланнар киһи-хара буолан улаатабыт, үөрэхтээх буолабыт. Төрөппүттэргэ хайаан да иэс төлөнүөхтээх дии саныыбын, кинилэр баар буоланнар биһиги дьоллоохпут, баҕарбыппыт барыта баар.
Киһилии киһи буолуохтаахпыт
Үһүс сэһэргэспит оҕом — Сайаан Сибиряков, 6-с кылаас үөрэнээччитэ. Өҥөлдьө оскуолатыттан кэлбитэ иккис сыла, тустуунан дьарыктанар.
— Дьэ, Сайаан эһиги дьиэ кэргэҥҥит улаханын билэбин. Кэпсии түс эрэ дьиэ кэргэҥҥитигэр хаскытый, тугу үлэлиигин, төрөппүтэргин төһө таптыыгын? Ийэҕин дуу, аҕаҕын дуу диэн буолбакка, иккиэннэрин таптыырын буолуо диэн хайдах эрэ сүрэхпинэн сэрэйэбин.
— Биһиги дьиэ кэргэммитигэр алтабыт, 4 оҕо. Ийэм Айталина Хрисановна 1 саастаах оҕотун көрөн олорор, аҕам Руслан Васильевич ветеринардыыр уонна хачыгаардыыр. Кыра оҕону көрүү туох да аһары уустуктардаах эбит, билигин биһиги ону арыый улаатан баран ийэм кырачааны көрөн бүөбэйдиириттэн саҥа өйдөөтүм. Түбүк да бөҕө эбит киһи сөҕүөх да курдук. Оҕону аһатыахха наада, суунарыахха наада, аны үгээрдээтэҕинэ көтөҕө сылдьан көрүөххэ наада. Ийэбит барахсан төһө эрэ сылайара буолуой? Дьэ, ол иһин мин өрөбүллэргэ, каникулларга дэриэбинэбэр бардахпына, биир сиргэ тоҕоһолонон олорбоппун, ийэбэр көмөлөһүөхпүн наада диэн хайа чааска, хайа мүнүүтэҕэ массыынаҕа олоруохпуттан ону эрэ саныыбын. Биллэн туран, ол быыһыгар мэниктиир, компьютерга оонньуур туһунан эмиэ толкуйдуубун. Оонньуур-мэниктиир бириэмэбин төрөппүттэрим биэрэллэр. Алта сааспыттан дьоммун кытта оттооһунна сылдьыспытым. Ынахтарбыт аһары элбэхтэр, сылгыларбыт эмиэ. Сайын буолла эрэ үөрэрбит, тоҕо диэтэххэ Өҥөлдьө киэҥ баҕайы ходуһаларыгар от бөҕөнү оттуубут.
Төһө элбэх оту оттуубут, соччонон элбэх сүөһүнү-сылгыны иитэбит уонна сылы быһа эмис эти, бэйэ арыытын-сүөгэйин сиибит, бэйэ үүтүн иһэбит. Ол иһин үлэлиирбитин наһаа сөбүлүүбүт. Иэс диэни мин ити көмөлөһөрүнэн өйдүүбүн. Онтон улааттахпына өссө итини дириҥэтэрим буолуо. Төрөппүттэрбит биһигини наһаа таптыыллар. Ол иһин, кинилэр тапталларыгар биһиги эмиэ үчүгэй төлөбүрү оҥоруохтаахпыт. Инникитин баҕар тустуук буолуом, баҕар атын идэни талан ылыам. Төрөппүттэрим биһигини сүбэлииллэр: «Үлэһит буолаҕыт, үөрэхтэнэҕит, ол гынан баран эһиги киһилии киһи буолуохтааххыт» диэн өйдөтөллөр. Ол аата үчүгэй суобастаах, үтүө майгылаах буолуохтаахпыт, оннук буола сатыахпыт.
Оҕолор санаалара биһиги өбүгэлэрбититтэн ыла кэлбит үлэһит, үтүө майгылаах, төрөппүттэригэр махтала суох буолбат үгэспит күүстээҕин, кэлэр көлүөнэҕэ салҕанарын көрдөрөр. Ийэҕэ-аҕаҕа махтал, кинилэри өйөөһүн, киһилии киһи буолан улаатыы – бу дьиҥнээх олох сокуона, ким да суруйбатах, ол эрээри хас биирдии сүрэххэ иҥмит ытык иэс.
Күндү ааҕааччылар! Эһиги бэйэҕит санааҕытын бу тиэмэҕэ эмиэ этиэххитин сөп. Биһиги ааҕарбытыгар интэриэһинэй буолуо этэ.
Александр Федоров, Марха орто оскуолатын 11 кылааһын үөрэнээччитэ.
К.Д. Уткин аатынан Марха орто оскуолатын «Уткин сонуннара» медиакиин эдкора.
keskil14.ru