Айылҕаны ойууулааһын сүрүн уратыта – литературнай төрүт (лиирикэ) уонна ойуулуур-дьүһүннүүр искусство (пейзаж) алтыһыылара буолар. Айылҕаны ойуулааһын – ааптар айылҕаҕа сыһыанын көрдөрөр лирика жанра. Ардыгар суруйааччы уонна лирическэй герой ис санаата, ис туруга, уйулҕата айылҕа көстүүлэрин нөҥүө көстөр.
Айылҕа уонна киһи биир көстүбэт быанан баалла сылдьар биир ситим. Кини эмиэ курус, наҕыл, симик буолуон сөп. Биһиги бары айылҕа оҕолоробут. Дьыл түөрт кэрэ кэмин уларыйыытыгар олоробут. Хас биирдии кэм ураты, кэрэ, сонунтан сонун, саҥаттан саҥа саҕахтары арыйар. Холобур, нуучча литературатуратыгар дьыл кэмнэрэ маннык наарданаллар: саас (сарсыарда, тиллии уһуктуу, эдэр саас), сайын (саҥа күн, оҕо саас), күһүн (киэһэ, кырдьыы, хагдарыйыы) , кыһын (түүн, чуумпу). Александр Сергеевич Пушкин көмүс күһүнү ордороро. Кини этэринэн, күһүн суруйааччы айар үлэ абылаҥар ордук ылларара, күһүҥҥү дьыл кэмэ киниэхэ үөрүүнү уонна үрдүк иэйиини аҕалар: «И с каждой осенью я расцветаю вновь» (А.С. Пушкин). Нуучча да, саха да литературын поэзиятыгар тыл күүһүнэн, тыл бары баайынан айылҕа уобараһын суруйбатах суруйааччы суоҕа буолуо. Айылҕа сорох уобарастара киһи сүрэҕин ортотунан ааһан киһи уустук уйулҕатын уонна кэрэ иэйиитин этэргэ дьулуһар.
Нуучча биллэр литературоведа, философ, культуролог, литературнай кириитик Михаил Наумович Эйпштейн пейзаһы эстетикатынан көрөн үс көрүҥҥэ наардыыр.
Бастакытынан, айылҕа кэрэ көстүүтүн туһунан (идеальный пейзаж). Античнай литература кэмиттэн баар буолбута. Кини сүрүн элеменнэринэн буолаллар:
1. Сылаас сайа охсор тыал;
2. Куйааска сөрүүккэтэр уонна утаҕы ханнарар үрүйэ;
3. Сири-дойдуну киэргэтэр сибэккилэр;
4. От-мас;
5. Көмүс куоластаах чыычаахтар.
Тоҕо хайаан да биэс элемент айылҕа кэрэ көстүүтүн толору арыйарый? «Биэс» сыыппараны кытта тутатына киһи биэс органын (көрөр, истэр, амтанныыр, сыттыыр, тутан-хабан көрөр) саныы түһэҕин. Ол курдук, айылҕа кэрэ көстүүтүн ойуулааһын киһи туох баар чувствотын кылын таарыйга аналлаах: үрүйэчээн утаҕы ханнарар, сайа охсор тыал чэпчикитик тыынарга уонна сыт арааһын, маанытын билэргэ көмөлөһөр, оттон тутан-хабан көрөр чувствоны от-мас көрдөрөр, сибэккилэр хараҕы үөрдэллэр, чыычаахтар кулгааҕы манньыталлар. Холобур, А.С. Пушкин хоһоонугар бу биэс элемент барыта киирэ сылдьар:
Признайтесь, — нам сказали, — Конечно, ручейки,
Вы пишете стишки; Конечно, василечек,
Увидеть их нельзя ли? Лесочек, ветерочек,
Вы в них изображали, Барашков и цветы…
Маннык хоһооннорго айылҕабыт кэрэ кистэлэҥнэри уонна биһигини араҥаччылыы, харыстыы, сылааһын биэрэ сылдьарын көрөбүт.
Айылҕа кэрэ көстүүтүн туһунан хоһооннору саха поэттарыттан П. Тобуруокап, Н. Босиков, М. Ефимов, Н. Михалева-Сайа, С.Капитонов айар үлэлэригэр көрсөбүт. Поэттар саамай кэрэ сиринэн төрөөбүт дойдуларын – оҕо саастара ааспыт алаастарын ааттыыллар. Айылҕа кэрэ көстүүтүн саамай табатык уонна толорутук норуодунай поэт Петр Тобуруокап «Алаасчааным барахсан» диэн хоһоонугар В.М. Новиков-Күннүк Уурастыырап лирикатын матыыбынан суруйбута:
Көмүстүйэ күлүмнүүр
Көлүкэчээн күөлчээннээх,
Күөгэйбэхтии мөлбөҥнүүр
Көҕөн күөҕэ иэннэрдээх
Алааһыгым барахсан,
Алаасчааным барахсан!
Харахтары саататар
Хатыҥ чараҥ арыылаах,
Ньургуһуну нуоҕатар
Толуу томтор тумуллаах
Алааһыгым барахсан,
Алаасчааным барахсан!
Бу хоһооҥҥо биһиги иннибитигэр ураты кэрэ сир ойууланар. Манна күн сылааһа күлүмнүүр, хатыҥ чараҥ суугуна, кэрэчээн сибэккилэр киһи хараҕын сылаанньытар – бу барыта төрөөбүт дойду айылҕатын кэрэ көстүүтэ. Нуучча поэзиятыгар үрэх ойууламмыт буоллаҕына, биһиэхэ алаас ойуута киирэр.
Аныгы поэттартан айылҕа кэрэ көстүүтүн ойуулааһыҥҥа кыайар өрүттэрэ буолар. Ол курдук, Рустам Каженкин хоһоонугар айылҕа кэрэ көстүүтүн ойуулааһын олус чаҕылхайдык арылларын маннык тыллар туоһулууллар: «эн биһи сааскы дьыбар сылааһын, сыламныы таптыыр буолбуппут», «эн биһи тылла илик ньургуһуну, бэйэ бэйэбитигэр бэлэхтэспиппит», «сайыны күүтэрбит, күөх от быгарын», «кистэлэҥ санаа сибэкки», «сэргэ төрдүгэр ырыаһыт оҕо, сибэккилиин сэһэргэһэр, хаһан ол күүтүүлээх өҥ сайын биһиги алааска кэлэрин». Бу хоһооҥҥо саҥа тыллан эрэр ньургуһун – саҥа олоҕу бэлиэтиирин, сааскы сылаас салгын, күөх от быгыыта барыта айылҕа кэрэ көстүүтүнэн уоллаах кыыс килбик тапталларын ойуулуур. Сибэкки манна икки суолталаахтык киирэрин бэлиэтиибит: тапталлаахтары уруйдуур хонууга баар сибэкки уонна эдэрдэр сүрэхтэригэр тыллан эрэр таптал сибэккитэ. Хоһооннорго үксүгэр чыычаах ырыата баар буоллаҕына, манна ырыаһыт оҕо диэн киирэр. Тоҕо оҕо? Оҕо диэн кэскиллээх олох бэлиэтэ. Бу хоһооҥҥо барыта саҥа (тыллан эрэр кырачаан ньургуһун, саҥа сайын кэлиитэ, күөх от быгыыта, сарсыарда буолуута) сырдык, саҥа олох түстэниитин ойуулуур.
Арчы Уола «Ыһыах кэлиитэ» хоһоонугар айылҕа кэрэ көстүүтүн ойууланыытын олус чаҕылхайдык, табатык суруйбут:
Күөх солко саҥалыы суугунуур,
Тыа-ойуур сиигинэн бүрүллэр,
Хочо халадаай байбарыланар,
Мыраан хаһыаччыга оһуорданар.
Үрүҥ көмүс сүүрүктэр –
Илин кэбиһэр утаҕа буолан,
Кылыгыр-кылыгыр тыастара
Кэҕэлиин тэҥҥэ кыттыста.
Үрүҥ күн – бастыҥа халлаан
Күлүм чаҕыл буолан,
Айыылары кытта ситиммит
Айылгытын санатта.
Орто дойдуга ыһыах күнэ –
Барыны симии сатыылыыр.
Дьол чороонун үрдүн охторо,
Ыраах этиҥ этэрэ иһэллэр.
Хоһооҥҥо ыһыах кэлиитэ көстөр. Суох, дьон ыһыахха бэлэмнэниитэ көстүбэт, манна ийэ сир айылҕа туох баар кэрэтин Айыылар түһэн орто дойду олохтоохторун алҕыыр, сири-дойдуну ыраастыыр күннэригэр бэлэмнэнэр. Кини эмиэ сүктэр кыыс кэриэтэ сахалыы симэҕин, таҥаһын кэтэн киэргэнэр: «хочо халадаай байбарыланар», «мыраан хаһыаччыга оһуорданар», «үрүҥ көмүс сүүрүктэр илин кэбиһэр утаҕа буолан», «үрүҥ күн – бастыҥа халлаан». Хоһооҥҥо күҥҥэ күлүмнүүр сүүрүктэр, кэҕэ, хатыҥ-чараҥ уобараһа сүрэҕи-быары сылаанньытар. Тыас-уус ойуулааһынын көмөтүнэн «суугунуур», «кылыгыр-кылыгыр тыастара», «этиҥ этэрэ иһиллэр» айылҕа уобарастара ордук тыыннааҕымсыйан көстөллөр. Нуучча литэрэтиирэтигэр кыһыны атаарар сааһы уруйдуур көрдөөх бырааһынньыктар эбит буоллахтарына, манна саха омук буоларбытын бэлиэтиир үгэспит – ыһыах ойууланар. Ыһыах – сайын уонна айылҕа тыллыытын бэлиэ күнэ. Ону тэҥэ саха норуотугар олоҕу уруйдуур дьоро кэм. Салгыы атын хоһоонугар айылҕа кэрэ көстүүтэ олус иэйиилээхтик киирэр. Лирическэй герой төрөөбүт сиригэр үктэнэн турарыттан дьоллонор. Айылҕа лирическэй геройу кытта тэҥҥэ тыллар, уһуктар: «Илин халлаан сырдаатар сырдаан, сылаас тыын көхсүм уутунан сүүмэх буолан сүүрэкэлии оонньоото», «Иннибэр үүнэн эрэр күн уота, миэхэ ууммут сылаас таммаҕа…», «үөр сылгы кистиирэ. Туйах тыаһа…». Айылҕа кэрэ көстүүтүн туһунан хоһооҥҥо сүрүн элеменнэри эрэ ыспакка омук уратытын көрдөрүөххэ сөп эбит.
Иккиһинэн, айылҕа дохсун уобараһа (бурный пейзаж). (Идеальный) пейзажтан уратыта диэн айылҕа уобараһа дохсун, тыйыс, суостаах, уордаах буолар. Айылҕа дохсун уобараһын элеменнарынан буолаллар:
1. Тыас-уус (этиҥ, ардах, туох эрэ алдьанар уонна сууллар тыаһа);
2. Им түһүүтэ, хараҥа;
3. Күүстээх, дохсун тыал:
4. Дохсун долгун;
5. Халыҥ, хара тыа, хайалар;
6. Туох эрэ сууллан, алдьанан эрэрин курдук санаа.
Айылҕа дохсун уобарастара (бурный пейзаж) утарыта айылҕа кэрэ көстүүтүн ойуулааһына (идеальный пейзаж) буолар. Ыраас халлаан оннугар – хараҥа былыттар, алаас – тыа, үрүйэчээн – муора о.д.а.
Холобур, Михаил Юрьевич Лермонтов «Мой Демон» айымньытыттан быһа тардан:
Собранье зол его стихия;
Носясь меж темных облаков,
Он любит бури роковые,
И пену рек, и шум дубров…
Поэзияҕа айылҕа дохсун уобараһа (бурный пейзаж) үксүн айылҕаны буолбакка, социальнай көстүүнү ойуулуур.
Саха литературатыгар айылҕа дохсун уобараһа ордук 1920-1940-с сыллардаахха ойууламмыт. Революция идеятын өрө туппут, Аҕа дойдуну көмүскүүр инниттэн тус олоҕу да толку уурага бэлэм кэмнэргэ айылҕа уустук символическай суолталаах уобараска кубулуйбута. Бу кэмнэргэ буурҕа – революцияны, атаҕастаммыт-баттаммыт норуот өрө туруутун, оттон күн сабардаабыт хараҥа былыт – өстөөх кимэн киириитин, норуот дьолун кэҕиннэрбит иэдээҥҥэ тэҥнээҕэ. Айылҕа дохсун уобараһын П.Ойуунускай, С.Кулачиков-Эллэй, С.Васильев-Борогонскай хоһоонноругар ойуулаабыттара.
Рустам Каженкин, «Күһүҥҥү хаар» хоһоонугар айылҕа дохсун уобараһа ойууланар:
Атын халлаан бүгүн хаардыыр
Тымныы, сытыы кыырпаҕынан,
Ордон турар сэбирдэҕи
Харса суох сиргэ тамныыр.
Хоһооҥҥо «сытыы», «тымныы», «харса суох» диэн даҕааһын ааттар хоһоону күүркэтиилээх оҥороллор.
Үсүһүнэн, айылҕа курус уобараһа (унылый пейзаж). Айылҕа курус уобараһын ойуулааһын поэзияҕа сентиментализм үйэтин кытта киирбитэ. Николай Михайлович Карамзин «Осень» (1789), «Меланхолия» (1800), А.С. Пушкин «Осгар», «Зимняя дорога» хоһоонноругар көрүөххэ сөп. Н.М. Карамзин «Осень» хоһоонугар лирический герой төрөөбүт сирин-уотун, алааһын одуулуур. Киниэхэ мунчаарыы, санаарҕааһын нуоталара көстөллөр:
«Поле и сад опустели;
Сетуют холмы;
Пение в рощах умолкло –
Скрылися птички»
Ол эрэн, күһүҥҥү хагдарыйыы саас барыта тиллиэ, ол эрэн киһи айылҕаттан уратыта диэн эдэр саас кэрэ кэмнэрэ саас курдук тиллибиттэр, кини биир эрэ. Хоһооҥҥо даҕааһын ааттар (осенний, мрачный, унылый, бледный седой, печальный, хладный) уонна туохтуурдар (валятся, опустели, сетуют, умолкло, вянет) хоһоон суолтатын күүүһүрдэллэр.
Айылҕа курус уобараһын ойуулааһын үөһээ этиллибит ойуулааһыннартан (идеальный, бурный пейзаж) ортолорунан сылдьар. Кини олус сырдык, өрө көтөҕүүлээх эбэтэр олус дохсун, тыйыс буолбатах. Айылҕа курус уобараһын ойуулааһын сүрүн уратытынан буолаллар:
1. Күһүн, киэһэ, түүн;
2. Туман, чуумпу;
3. Ыйдаҥа уота.
4. Хоту дойду айылҕата, тымныы күн.
Ол эрэн нуучча литературатыгар хоту дойду — айылҕа курус уобараһын ойуулааһынынан киирэр буоллаҕына, кыһын саха литературатыгар ураты көстүү быһыытынан киирэр. Хас биирдии поэт айар үлэтигэр кыһыны ойуулууругар сөбүлээн туттар уобараһа – тымныы уонна хаар буолар. Саха норуота олуурдаах уһун тымныы кыһын эрэйин – кыһалҕатын аччатарга былыр-былыргыттан саныыра. Ол санаа Улуу Кудаҥса, Чачыгыр Таас ойуун сир халлаан сокуонун уларытарга соруммута. Оттон Петр Тобуруокап, Сэмэн Данилов кыһыны ойуулааһынынан хаары ыар баттал, хараҥа олох өйдөбүлүттэн ыраас, сырдык иэйиигэ киирэр дириҥ ис хоһоонноох уобараһы сонуннук киллэрэллэр. Айымньыларга хаар – уус-уран уобарас быһыытынан олох бэлиэтинэн арыллар. «Хаар… Хаар биһиги кыраайбытыгар суолтата улахан. Хаар… Хаар – биһиги уратыбыт. Хаар – биһиги ахтылҕаммыт» — диэн Тумат этэр. Биһиги хаары кырса, куба, кыталык маҥан, холууп курдук маҥан диибит. Ол аата хаар – эйэ хаар. Кини, холууп, куба уонна кыталык курдук маҥан, мааны холууба буоллаҕына, биһиги саныыр санаабыт ырааһын илдьэ сылдьар Аан дойду үрдүнэн эйэ холууба буолан эргичийэр. «Кыһын, биһиги санаабытыгар, айылҕа дөйөр, уҥар өлөр. Ол сыыһа. Олох сылааһа кыһын да сойбот. Көтөргө-сүүрэргэ, окко-маска кыһын ойуур ордук наадалаах. Кыһыҥҥы ойуур – халыҥ хахха, күүстээх көмүскэл, сылаас дьиэ-уот» — диэн Амма Аччыгыйа олус да сөпкө эппит.
Эдэр суруйааччылар поэзияларыгар хаар, тымныы уонна кыһын уобараһа элбэхтик ылланаллар. Лирическэй геройга хаар — үтүөнү, сырдыгы, сылааһы аҕалар, тоһуттар Саха сирин тымныыта — санаатын ыраастыыр уонна сааһылыыр. Ол курдук, Яна Байгожаева хоһоонугар төрөөбүт дойду тымныыта киниэхэ чугас.
Төрөөбүт дойдум барахсан
Лабаа тоһуттар тымныыта да кэрэ,
Сүргэбин көтөҕөр,
Олоххо дьулуурбун күүһүрдэр…
Хоһооҥҥо лирическэй герой санаатын оннооҕор бу тымныы чэбдигирдэр, олоххо дьулуурун күүһүрдэр, хайа да түгэҥҥэ кини мичээрдээбитинэн тиллэн кэллэр. Айылҕаҕа сылдьан эмтэнии эмиэ биир үтүө үгэс буоларын ойуулуур. Саха дьахтарын быһыытынан айылҕатын ситимин кытта бөҕөргөтөр, сэниэ, күүс-күдэх ылар.
Туман. Тымныы өрөгөйө. Тохсунньу
Таптыыбын дойдум улуукан тымныытын
Сүгүрүйэбин кини бэриммэт, өһөс күүһүгэр
Халбаҥнаабат хаарыан кыаҕыгар.
Яна Байгожаева кыһыҥҥы кэмҥэ сыһыана өрө көтөҕүүлээх, үөрүүлээх. Көлүөнэ уонна норуот аатыттан биһиги кыһыммыт киэн туттуубут буоларын этэр. Поэт хаары долгуйан, нарыннык ис сүрэҕиттэн ойуулуур. Кини айылҕа биир кэрэ көстүүтэ буоларын таһынан олох символын курдук көрөр. Сахалар хаардаах кэмҥэ айылҕаҕа төрөөн, улаатан киһи-хара буолбуппутун, тулуурдаах, ол эрэн аһыныгас санаалаах омуктар буоларбытын уонна кыһын биһиги абыралбытын, харысхалбытын буоларын хоһоонугар бэлиэтиир:
Араас аньыыны-хараны,
Ыар санааны, кири-хоҕу,
Дьаҥы-дьаһаҕы ылҕаан ылан,
Ыраастыыр, эмтиир
Таптыыбын
Мин дойдум тымныытын,
Куруһу кыйдыыр
Кыахтааҕын,
Ырааһы бэлэхтиир алыбын,
Харыстыыр, арчылыыр
Аналын.
Уонна барыбытын тэҥниир.
Биһиги бары айылҕа оҕолоро буоларбытын, кини – биһиги тулалыыр эйгэбит буоларын сөҕөр, таптыыр:
Бу курдук Яна байгожаева ийэ айылҕатыныын быстыспат ситимин, киһи уонна айылҕа бэйэ бэйэни ситэрсэн биэрэллэрин, айылҕа күннээҕи олохпутугар өрүү тулалыырын толору арыйар.
Рустам Каженкин-Арчы Уола хаар кинини оҕо сааһын, эдэр сааһын, тапталын, төрөөбүт дойдутун, ахтылҕанын кытта ситимниир. Кыһыҥҥы дьыл кэмин кэрэ көстүүтэ дойдутугар ойууланар:
Мин төрөөбүт
Нэлэмэн дойдубар
Чуумпу хаар кыыдамныырын
Эдэрдиин-эмэнниин
Долгуйа көрөллөр,
Тапталларын аатын
Хаар ньууругар суруйаллар.
Хаар биһиги, сахалар кыыдааннаах кыһыммыт уратытынан, киэргэлинэн, уйабытынан ааттыыр.
Кыстык хаар түһүүтэ –
Эһэм оҕонньор
Сыарҕатын бэлэмниир,
Отун тиэнээри,
Суолун одуулуур.
Ааҕааччы хараҕыгар дэриэбинэ олоҕо көстөн кэлэр. Кыстык хаар түһүүтэ мас, муус тиэнии дэриэбинэ дьонун күннээҕи түбүгэ ойууланар. Киһи тулалаан турар эйгэни, айылҕаны кытта быстыспат ситимэ олох устун бара турар аналлааҕын хоһооҥҥо этэр.
Норуот олоҕун, хардыытын, кутун-сүрүн, айылҕаҕа сүгүрүйэр итэҕэлбитин бу тулалыыр үрүҥ хаарбытыгар барытын түмэн арыйар. Ааптар этэринэн хаар «Орто дойдуга, сырдык тыын сатыылыыр», «сүрэхтээх эрэ бары сылаастык ылынар». Поэт хаары долгуйан, нарыннык ис сүрэҕиттэн ойуулуур. Кини айылҕа биир кэрэ көстүүтэ буоларын бэлиэтиир.
Оттон Айылҕа курус уобараһын ойуулааһын Гаврил Андросов хоһоонноругар көрүөххэ сөп. Лирическэй герой күһүҥҥү кэми одуулуур. Күһүҥҥү көмүс айылҕа олус кэрэ көстүү ол эрэн «күөс курдук син биир уостуо» диэн ааптар санаатын этэр. Хоһоон маҥнайгы чааһыгар туохтуурдар «уостуо, кубулуйуо, барыа, симэлийиэ, иһийиэхтэрэ, түһүөхтэр» курус күһүнү, айылҕа хагдарыйан эрэр кэмин туоһулууллар. Онтон хоһоон иккис чааһыгар эмиэ туохтуурдар маҥнайгы чаас туохтуурдарыгар утары тураннар «күһүҥҥү ньургуһун күҥҥэ тардыстыа», «күһүҥҥү кустук эрэллээхтик мичээрдиэ», «күһүҥҥү чаҕылҕан хараҥаны кымньыылыа» лирическэй герой санаатыгар инникигэ эрэл кыыма баарын бэлиэтииллэр. Сахалар итэҕэллэринэн, күһүн ньургуһун үүммүт буоллаҕына дьыл уһуур диэн билгэлээһин баар. Онон, ааптар ааҕааччыны курус, хомойуу күһүнтэн сырдыкка сиэтэн илдьэр курдук санааны аҕалар.
Саха поэзиятыгар пейзажнай лиирикэ – бастатан туран, ураты национальнай көрүүлээх. Холобур, саха поэзиятыгар айылҕа тыыннааҕымсыйан, киһитийэн бэриллэр, ол биллэн турар, норуот үйэлээх үгэһин, олох туһунан бөлүһүөктээһинин, ол аата тулалыыр эйгэни уратытык ылыныытын кытта сибээстээх.
Айылҕабыт хас биирдии көстүүтэ, кыырпаҕа ураты көстүү буоларын Рустам Каженкин хоһоонноругар ааҕыахха сөп. Кини сирдээҕи кэрэ, киһи айылгытын, судургу эрээри, дьон сороҕор өйдөөн көрбөт дьоһун үөрүүлэрин, айылҕа кэрэ көстүүлэрин туһунан хоһоонноругар хоһуйар.
«Саас. Сырдык саас. Сааскы таптал. Сааскы күн. Үөрүү. Дьол» Бу маннык өрө көтөҕүүлээх тылларынан суруйааччы дьыл кэмнэриттэн сааһы бэрт таптаан ойуулуур.
Этиҥ эрэ, сааскы күн
Сарсыардатын көрсөөрү
Ким бүгүн ыллаабатый,
Ким күнү таптаабатый?
Суруйааччы саас кэлэриттэн долгуйар, үөрэр, айманар, дьоллонор. Кыыдааннаах Бу үөрүүтүн кытта ааптар бар дьонун кытта тэҥҥэ үллэстиэн баҕарар: «Үлэҥ, үөрэҕиҥ суолунан сааскы ырыа ыксаластын!», «Сырдык таммах утаххын, мин доҕорбор бэрсэргэр». Ааптар сааска эрэнэр, итэҕэйэр. Хагдарыйан, умнуллан эрэри, күлүккэ сытары сааскы салгын «өлбөөрбүт өҥү, саспыт туорааҕы» сааһы кытта саҥа олох кэлэн тилиннэриэ, саҥа тыынныа, уһугуннарыа диэн бэлиэтиир «чаҕыл күлүмүнэн сайыа, саҥа дьылҕалыа».
Биһиги санаабытыгар, саас – Рустам Каженкин айар үлэтин настырыанньата. Айымньылар ис хоһоонноро үксүн сырдыктар, өрө көтөҕүүлээхтэр, үөрүүлээхтэр. Курус хоһоон да буоллаҕына, ардах кэнниттэн күн тыгыа, тымныы кыһын кэнниттэн быйаҥнаах самаан сайын кэлиэ диэн эрэнэр, санааны түһэрбэт.
Зинаида Архипова тэтимнээх, күөстүү оргуйар, ыксаллаах эйгэттэн сынньаныан, чууспу сиргэ баран саҥа тыын киллэриниэн баҕарар. Онтон ол чуумпу айылҕаҕа баар. Зинаида Архипова дэриэбинэҕэ ойор оҕо сааһа ааспыт буолан, ийэ сир айылҕаны күндүтүк саныыр, айар ыллыгар күндүтүк ойуулуур. Айылҕа киниэхэ үтүө эрэ өйдөбүллээх, сырдыгы эрэ кэрэһэлиир:
Сырдык эрэ санаа сайар
Сырдыы тулам сыдьаайда,
Кэрэ санаа иммэр кэйэр
Үчүгэйиэн, сарсыарда!
Лирическэй герой айылҕаны кытта ыкса ситимнээх, ийэ сир оҕото буолан айылҕа хас биирдии дьылын кытта сэһэргэһэр «Кэпсиир этэ миэхэ сайын үрүҥ түүннэр сарыалларын», «Ытыыр этэ миэхэ күһүн өйөөн туран көмүс сүүһүн», «Ыллыыр этэ миэхэ кыһын курдат кууһар тыйыс тыынын», «Сааскы санаа миигин таптал уотугар уматтын». Айылҕаны тыыннааҕымсытан тыалы кытта кэпсэтэр «Тыал – эн миэхэ илдьит буол», лирическэй герой тапталлааҕар тыал «кулгааҕар сипсийээр, ахтарбын, күүтэрбин» диэн көрдөһөр.
Эдэр поэттар айылҕаны ойуулааһыннара өрө көтөҕүүлээх. Айылҕа сүдү күүһүгэр сүгүрүйэллэр. Биһиги итэҕэлбит – Айылҕа, бастакы дьиэбит – Айылҕабыт. Кини эрэ биһигини бу күҥҥэ тиэрдэн аҕалбыта, айылҕанан эрэ тыыннахпытына, биһиги эт-сиин, өй-санаа өттүнэн күүстээх уонна чөл буолуохпут диэн айымньыларыгар ойуулууллар. Айылҕа барахсан оҕо курдук ытыырын, эдэр киһи курдук үөрэрин, кырдьаҕас саастаах киһи курдук сүбэлиирин, ийэ уонна аҕа курдук араҥаччыылырын, кини эмиэ кыраттан бааһырыыны тулуйбатын, биһиги, олохтоох норуот өйдүөхтээхпитин, сыаналыахтаахпытын, харахпыт харатын курдук харыстыахтаах бириэмэбит тиийэн кэлбитин эдэр лирик-поэттар ааҕааччыга өйдөтө сатыыллара — кинилэр айар үлэлэрин кэрэхсэбиллээх өттүлэрэ буолар.