Төрөөбүт тыл ханнык да норуот барҕа баайа, норуот быһыытынан дьикти күүһэ, киэн туттуута буолар. Оттон поэзия – литература, айар кут духуобунай сайдыытыгар күлүүс. Үрдүк чыпчаал уобарастааһыннаах, саҥа сонун формалаах ис хоһоонноох гармониянан ситимнэммит буолар. Поэтическай саҥаҕа киирэллэр: рифма, ритм, уобарастааһын, тутула, киэлитэ, дириҥэ. “Поэзия – киһи саныыр санаатын үрдүк чыпчаала, киһи өйүн өрөгөйө” уонна “Поэзия – саамай нарын уонна саамай ыарахан тыл искусствота” диэбитэ Семен Данилов. Чахчы даҕаны сүрэҕин нөҥүө ыытылллыбыт, дууһаҥ иэйиитинэн ыллаабыт хоһоон эрэ астыныыны аҕалар. Ону тэҥэ, саамай сүрүнэ – норуот, нация традициятын уратытын көрдөрөр, урукку уонна саҥа үйэни туойар кустук өҥүн кырааската, күлүмүрдүүр алмаас тааһа.
Ханнык баҕар поэт хоһоон нөҥүө уобарастааһыннарынан ааҕаачылларга элбэҕи туһаайан этэр. Суруйааччы ойуулуур биир кыракый сэбирдэҕин нөҥүө баҕар аан дойду айылҕа уобараһын арыйыа эбэтэр долгуннурар үрэх устун оҥочо устарынан дьон-аймах олоҕо баран иһэрин ойуулуо. Хоһооҥҥо арыллар хас биирдии уобарас поэт соҕотохсуйуутун, үөрүүтүн, курутуйуутун, олох, дьылҕа, таптал туһунан анаарыытын эбэтэр аан дойду дьонун долгуйуутун, дьулуһуутун бэйэ бэйэтиттэн арыллар сэбирдэх курдук ойуулуур. Оннук уустук уонна киэҥ ис хоһоону арыйар сүрүн ис хоһоону арыйар сүрүн өйдөбүллэриттэн биирдэстэриттэн буолар — лирическэй герой.
Аныгы литературоведенияҕа уонна критикаҕа «лирическэй герой» категорията «ааптар» – «ааптар уобараһа» – «литературнай герой» диэн өйдөбүллэри кытта тэҥҥэ турар. Ол эрэн, ааптар, сэһэргээччи уонна лирическэй герой майгыннаһар уонна уратылаһар өрүттэрин өйдүөх тустаахпыт. Ааптар – бэйэтэ туспа олохтоох-дьаһахтаах, дьылҕалаах киһи. Кини тус олоҕуттан ааҕааччы киэҥ араҥатыгар кистэлэҥ этиллибэтэх санаа-оноо, толкуй баар буолуон сөп. Кини – айымньыны айааччы, сэһэргээччи буолар. Ол иһин бэйэтин айар үлэ алыптаах үгэнигэр дьоҕурун, тугу этиэн баҕарбытын хоһуйар. Киниэхэ көмө, тирэх – ааптар айбыт уобараһа, лирическэй герой буолар.
Лирическэй герой – сэһэргээччи тиибэ буолар, ол эрэн кини ааптарга ордук чугас буолар. Кини иэйиитэ, санаата – ааптар санаатын ис эйгэтигэр олохтонор ону таһынан тус олоҕуттан чахчылар эмиэ баар буолуохтарын сөп. Холобур, А.С. Пушкин «Няня» диэн хоһоонугар лирическэй герой поэкка ордук чугас. Кини историческай сирэй (А.С. Пушкин) атын биллэр историческай сирэйгэ (поэт нянятыгар Ариана Родионовнаҕа) истиҥ сыһыана көстөр.
Подруга дней моих суровых,
Голубка дряхлая моя!
Одна в глуши лесов сосновых
Давно, давно ты ждешь меня.
Ты под окном своей светлицы
Горюешь, будто на часах,
И медлят поминутно спицы
В твоих наморщенных руках.
Глядишь в забытые вороты
На черный отдаленный путь;
Тоска, предчувствия, заботы
Теснят твою всечасно грудь.
То чудится тебе. . . . . . .
Хоһооҥҥо няня лирическэй портрета ойууланар. Пушкин кини кыра эрдэҕиттэн улаатыннарбыт Арина Родионовна тас көстүүтүн мындырдык, ураннык ойуулуур. Нянятыгар истиҥ, нарын тапталын аһаҕастык уонна эйэҕэстик хоһуйар. Ол эрэн айымньыга хомойуу, хоргутуу матыыптара көстөллөр. Тоҕо диэтэххэ, лирическэй герой кини аттыгар суох, ол иһин санаатын хоһоонунан тириэрдэр. Ыарахан кэмнэргэ өйөбүл, көмө буолбутун иһин махтанар, кини дьылҕатыгар долгуйар.
Лирическэй герой – лирикаҕа поэт дууһатын арыйааччы, аата суох сэһэргээччи. Лирическэй герой ураты форма быһыытынан романтизм үйэтиттэн үөскээбитэ. XIX үйэ саҕаланыытыгар романтизм икки сүрүн уобарастары үөскэппитэ. Бастакыта, модун, күүстээх, бырачыастаһар личность. Иккиһэ, эдэр нуучча шеллингианецтарын философскай романтизма
Лирическэй герой өйдөбүлүн анаан быһаарыыны, аан маҥнайгынан Ю.Н.Тынянов 1921 сыллаахха А. Блок айар үлэтин чинчийэн «Блок» диэн ыстатыйаҕа киллэрбитэ. Кини суруйарынан, ааҕааччылар А. Блок бүттүүн поэзиятыттан кини искусствотын буолбакка, лирическэй геройун, сөбүлээбиттэрэ. Ол аата лирическэй герой бу термиҥҥа ааптар историческай уонна тус бэйэтин киһи быһыытынан уобараһа диэн өйдөнөр.
«Во всей России знают Блока как человека, твердо верят опеределенности его образа, и если случится кому увидеть хоть раз его портрет, то уже чувствуют, что знают его досконально. Откуда это знание? … Здесь может быть ключ к поэзии Блока… Блок – самая большая лирическая тема Блока. Об этом лирическом герое и говорят сейчас. Она окружала его с самого начала, казалось даже, что она предшествовало самой поэзии Блока» [17, 167 с.].
Бу өйдөбүлү А. Блок лирикатыгар сыһыаннаах «Об Александре Блоке» (1921) кинигэҕэ А. Белый, В.М. Жирмунскай, Б.М. Эйхенбаум туттубуттара. Салгыы лирическэй герой уобараһын уратытын Б.Я. Буштаб, Г.А. Гуковскай, Ю.М. Лотман, Д.Е. Максимов, В.Д. Сквозников, А.А. Михайлов, В.В. Виноградов, Л.И. Тимофеев, Л.Н. Степанов о.д.а чинчийбиттэрэ. Лидия Яковлевна Гинзбург лирическэй герой өйдөбүлүн сайыннаран биэрбитэ. Ол курдук кини бэлиэтииринэн, лирическэй герой халбаҥнаабат ураты өрүттээх: библиографическай эбэтэр сюжетнай буоллаҕына ис хоһооннонор. «Лирическэй герой оруола улахан, ол эрээри хоһооҥҥо ааптар санаатын тириэрдэр субъективнай ньымалара үгүстэр: айылҕаны ойуулааһын, эпизод, диалог, сцена, толкуйдааһыннар…».
«В подлинной лирике, разумеется, всегда присутствует личность поэта, но говорить о лирическом герое имеет смысл тогда, когда она облекается некими устойчивыми чертами – биографическими, психологическими, сюжетными. Лирическому герою в поэзии, хотя он и не совпадает полностью с авторским «я», сопутствует особая искренность, исповедальность, «документальность» лирического переживания, самонаблюдение и исповедь преобладают над вымыслом. Лирический герой, и не без основания, обычно воспринимается как образ самого поэта – реально существующего человека.»
Онтон Борис Осипович Корман быһаарарынан, лирическэй герой – өйү-санааны илдьэ сылдьар объект уонна предметы ойуулааһын. Кини ааҕааччы уонна ойууланар эйгэ икки ардыгар турар байҕал. Гинзбург уонна Корман биир түмүккэ кэлэллэр: лирическэй герой субъект эрэ буолбакка, бэйэтигэр объект эмиэ буолуон сөп. Холобур, М.Ю. Лермонтов хоһоонугар лирическэй субъект бэйэтигэр сэһэргиир («Что же мне так больно и так трудно?/ Жду ль чего? Жалею ли о чем?»). М.Ю. Лермонтов «Оправдание» хоһооно:
Когда одни воспоминанья
О заблуждениях страстей
На место славного названья
Твой друг оставит меж людей…
Бу лирическэй айымньыга ааптар бэйэтин туора киһи хараҕыттан көрөр курдук ойуулуур. Онтон М.М. Бахтин быһаарарынан, лирическэй герой – характер-уобарас буолбакка личность-уобарас. Е.М. Баранская бэлиэтииринэн, лирическэй герой уонна литературнай личность бэйэ бэйэлэрин ситэрсэн биэрэр аналлаахтар:
«Лирический герой и литературная личность сосуществуют параллельно взаимно дополняя друг друга. Лирический герой – это результат творческого процесса автора, а значит, и литературной личности. В свою очередь личность осознается литературой только тогда, когда она станет творцом, поэтом и создаст свое поэтическое амплуа».
И.В. Роднянская видит в лирическом герое «художественного» «двойника» «автора-поэта» – «четко очерченную фигуру» с «индивидуальной судьбой», психологическими чертами, а подчас и чертами «пластического облика.
Ити курдук, чинчийээччи лирическэй герой уус-уран кыаҕын, ис хоһоонун тустаах автор өйдөбүлүгэр тэҥнии тутар эрээри, автор уонна лирическэй герой уратылаһар өрүттэрин бигэргэтэр.
Лирическэй герой санааны, иэйиини, дьулууһуну, киһи аймахха барытыгар сонуннук, ураты ис хоһоонноохтук тириэрдэр өрүттээх.
Лирика эйгэтигэр лирическэй герой сүрүн уус-уран фунциятын маннык наардыахха сөп:
1) Биир матыып, өй-санаа, чопчу проблема бэлиэтэнэр буоллаҕына, быһаарааччы, арыйааччы;
2) Уус-уран уобарас тутулуга суох уонна халбаҥнаабат ураты өрүттээх өйдөбүлгэ тэҥнэһиитин чопчулааччы;
3) Уобарас икки функцияны толорор: бэйэтигэр субъект уонна бэйэтин иһигэр субъект буолар кыахтаах.
4) Лирическэй сюжет сайдыытыгар личность арыллыыта ааҕааччыга иэйиилээхтик тиийиитин бигэргэтээччи.
Онон, лирическэй герой сүрүн функцията – биир тематикалаах бөлөх айымньылары, хоһооннору ситимнээн ааптар сүрүн идеятын торумнааһын, Киһи аан дойдуга, тулалыыр эйгэтигэр уонна бэйэтигэр сыһыана көстөр. Лирическэй геройга киһи уобараһа эрэ буолбакка, тыынар тыыннаах, айылҕа уобараһа эмиэ арыллар буолуон сөп.
Лирикаҕа уобарас – «лирическэй герой санаарҕабыла (Переживания лирического героя)» өйдөбүлү Екатерина Михайловна Ефремова монографиятыгар саха народнай поэта Леонид Попов поэзиятыгар олоҕуран чинчийэр: Айымньыга лирическэй уобарас чопчу характер, дьайыы быһыытынан арыллыбат, ол оннугар лирикаҕа тус форма быһыытынан арыллар. Тиэкискэ ааптар сүрүн санаатын тиэрдэригэр «лирическэй субъект», «лирическэй Я», уонна « лирическэй герой » сүрүн оруоллаахтарын быһаарар:
«В произведении лирический образ не выявляется как опеределенный характер и не раскрывается в каком-то развернутом действии, событии, лирике свойственна личностная форма выражения. Основными категориями, с помощью которых выражается в тексте авторское сознание, являютя лирический субъект, лирическое Я и лирический герой, причем каждая их категорий имеет свою специфику».
Айымньы ис хоһоонугар уонна сүрүн уобарас уратыларыгар сыһыаран көрүүгэ лирическэй иэйии икки сүрүн көрүҥҥэ наарданыан сөптөөх:
| Уларыйбат уйулҕа | Уларыйар уйулҕа |
| Хонууну хаардар үллүйдүлэр, Сүүрүктээх үрэҕим сүрэҕэ Толугураан түстэ түгэҕэр, Көлүйэ күөллэр үлүйдүлэр, Хонууну хаардар үллүйдүлэр. Сааскы санньылҕаммын ахтабын – Саргылаах саҥа таптал абын. Билигин бу курус күннэргэ Доҕорбун хантан тоһуйуомуй? Тугу долгута хоһуйуомуй? Билигин бу курус күннэргэ. (Иван Арбита) [ | Таптыыбын мин бу Сарсыардааҥы Салгыҥҥа тайаарбыт Чараас чуумпуну. Үүнэр бу күн тугу дьэ бэлэхтиир? Тапталы дуу, Таҥнарыыны дуу? Бүгүн олох, Айаас ат кэриэтэ, Бөтөрүҥнүү тэбэр Алаас устун. Арай мин Атах сыгынньах Сырса сатыыр Курдукпун… |
Иван Арбита «Күһүн» хоһоонугар санаарҕабыл ойууланар. Лирическэй герой курус санааҕа түһэн доҕорун, айылҕа кэрэ кэмин сааһы ахтар. Лирическэй герой поэкка чугас, автобиографическай буолан тахсар. Кини Сунтаарга үлэлии сылдьан таптаабыт Варятын, олоҕун саамай дьоллоох, өрөгөйдөөх кэмин нарыннык саныыр уонна ахтар. Онтон билигин күһүн. От-мас хагдарыйан, күн кылгаан, оннооҕор айылҕа тыыннаҕымсыйан лирическэй геройу кытта тэҥҥэ санаарҕыыр. Маннык ойуулаһыны «уларыйбат уйулҕа» холобурунан буолуон сөп. Лирическэй герой санаата биир кэмник курус уонна санньыар.
Варвара Потапова хоһоонугар санаа хаамыыта арыллар. Бастаан айылҕа чуумпуран турарын лирическэй герой сүрэҕин нөҥүө ылынар, сарсыардааҥы айылҕа кэрэ биһигин таптыы, сөҕө-махтайа көрөр. Онтон кини айылҕа эттиктэриттэн (күнтэн, халлаантан, тыалтан) уларыйыыны күүтэр. Салгыы олох тэтимнээх сүүрүгүн батыһан иһэн мас мутугар иҥнэр, кылыс отугар атаҕын хайа тэбэр. Буола турар быһыыга-майгыга кырдьыгы булуон баҕарар. Маннык ойуулааһыны «уларыйар уйулҕа» (динамическое переживание) диэхпитин сөп.
Лирическэй герой уонна ааптар хас да көрүҥҥэ арахсарын чинчийиилэргэ сырдатыллар, дакаастанар. Холобур, :
Бастакытынан, лирическэй «Мин»
Лирическэй герой – ааптар поэтическай атыылыы киһитэ буолар уонна ааптар өйүн-санаатын арыйар биир чаҕылхай ньымата. Холобур, Варвара Потапова «Хахыйах ырыата» диэн хоһоонугар көрүөххэ сөп:
Мин сибэкки буолбатахпын.
Суох, мин арыый атыммын –
Тымныы халлааны таламмын,
Ойдом үүммүт хахыйахпын.
Буурҕа улуйар түүнүгэр
Мин өрүү соҕотох буолабын,
Кырыалаах лабаабын уунабын –
Айылҕа уордайбыт күүһүгэр.
Иккиһинэн, лирическэй субъект
Лирическэй герой – өйтөн оҥоһуллубут «Мин», ааптар фантазиятын уобалаһа, атын киһи өйүн-санаатын арыйар ньымата. Холобур, Петр Николаевич Тобуруокап «Хаар поэматыгар» көрүөххэ сөп. Айылҕа абылаҥар улааппыт Поэт төрөөбүт айылҕатын кэрэтин ойуулааһына саха киһитин сүрэҕэр таптал иэйиитин уһугуннарар дьикти күүстээх. Ол курдук, поэмаҕа лирическэй герой төрүөҕүттэн кырдьыар диэри хаарга улааппытын, сүгүрүйэрин ойуулуур. Кини сүгүрүйэр хаара айылҕа сүрүн уратытыгар тэҥнэһэн, олох ис хоһоонун арыйар. Хас биирдии уобарастара айылҕа тыыннаах буолуутун көрдөрөр.
Үсүһүнэн, лирическэй герой көлүөнэ аатыттан этэр «Биһиги». Маннык лирика гражданскай ис хоһоонноох буолар. Холобур, Аҕа дойду Улуу сэриитигэр аналлаах Илья Винокуров-Чаҕылҕан «Хайыһар» диэн хоһоонугар көстөр:
Биллин фашист баһылыга
Биһи чаҕаан күүспүтүн,
Кыайыы сырдык дьаралыга
Биһигини кууспутун!
Төрдүһүнэн, оруолларынан (ролевой герой) – лирическэй субъект биир сүрүн тиибэ. Оруоллаах герой – атын киһи өйүн-санаатын илдьэ сылдьар. Бу өйдөбүлү Борич Осипович Корман олохтообута. Кини быһаарыытын сүрүн тосхоло:
«Ролевая лирика — это «лирический способ овладения эпическим содержанием» т.е. стремление поэта к объективности, правдивой передаче многообразия человеческих душ. Сущность ролевой лирики в том, что автор в ней выступает не от своего лица, а от лица разных героев. Здесь используется лирический способ овладения эпическим материалом: автор дает слово героям, явно отличным от него. Он присутствует в стихотворениях, но скрыто, как бы растворившись в своих героях, слившись с ними. В произведениях «ролевой лирики» стилистически окрашенное слово несет однозначно харкатеристическую функцию: оно помогает соотнести образ «я» с определенной социально-бытовой и культурно-исторической средой. В лирических же стихотворениях, где выступают автор-повествователь, собственно автор или лирический герой, сочетание и смена разнорожных стилистических элеиентов передают сложное движение авторской мысли и чувства»
Оттон С.Н. Бройтман бэлиэтииринэн: «Ролевой герой – это тот субъект, которому принадлежит высказывание, он открыто выступает в качестве “другого” героя. Им удачно может стать легендарный персонаж, женский образ, от лица которого дается высказывание в стихотворении, принадлежащем поэту»
Лирическэй хоһоон маннык уратыта, үксүн хоһоон аатыгар сылдьар буолар, онно олоҕуран, онон сиэттэрэн айымньы геройун булабыт. Антропонимнартан (Н.А. Некрасов «Катерина», «Калистрат»)ураты араас эмиэ буолуон сөп (А.В. Кольцов «Косарь», В.В. Маяковскай «Парижанка» о.д.а.). Холобур, Алексей Васильевич Кольцов «Косарь» хоһоонугар нуучча дэриэбинэтин тыына, олохтоох дьоннор сүргэлэрэ ойууланар. Хоһоон лирическэй геройа – үлэһит бааһынай дьиэ кэргэн эдэркээн уол оҕото буолар. Айымньы саҕаланыытыгар лирическэй герой портрета чаҕылхайдык ойууланар: «кровь в молоке», «кудри чёрные», «грудь высокая». Лирическэй герой баай киһи кыыһын таптаабыт. Ол киһи кыыһын боростуой уолга кэргэн биэриэн баҕарбат. Мантан таптал трагедията тахсар. Уолчаан кыыс аҕатыгар холоонноох буолаары атын сирдэргэ үлэлии барарга турунар. Уол боростуой бааһынай дьиэ кэргэниттэн буоларын кини айылҕаҕа сыһыаныттан көрүөхпүтүн сөп. Кини айылҕа араас эттиктэрин тыыннааҕымсытар:
Ты прости, село…
Ах ты, степь моя,
Степь привольная…
Раззудись, плечо!
Размахнись, рука!
Оттон саха литературатыгар оруоллаах герой А.Е. Кулаковскай «Итирик бурсуй ырыата», «Сүүһүн туолбут эмээхсин ырыата»; И. Гоголев «Сылгыһыт хайҕаммыт ырыата», «Шофер ырыата», «Сааһырбыт дьахтар ырыата»; С. Данилов «Саха хайыһардьыттарын ырыата» айымньыларыгар бааллар.
Олортон биирдэстэрэ Тимофей Егорович Сметанин «Манчаары туһунан ырыа» хоһоонугар уос номоҕор киирбит эдэркээн Манчаары майгыта, хорсун санаата көстөр. Манчаары баайдар, тойоттор хараҥа батталларын утары туран охсуспут саха дьонун тумус туттар геройа буолбута арылхайдык ойууланар:
Хамначчыт, дьадаҥы дьоннорун иннигэр
Баайдартан былдьаабыт малларын үллэрэр.
Уол оҕо булуутун
Дьоннорум туһаныҥ.
Манчаары Баһылай тутуллан испитэ
Үөһэттэн таҥнары Ленатын көрбүтэ:
«Алааһым, бырастыы,»
«Күн ийэм, бырастыы»
Лирическэй герой уобараһыгар үлэһит саха сырдык ырата, батталы утары охсуһар дьулуура, сытыары сымнаҕас, элэккэй майгыта, сатабыла, нуучча норуотун кытта доҕордуу сыһыана көстөр: «Эйэҕэс майгылаах эдэркээн Манчаары», «Эйээрэр куолаһа эймиирэ маардары», «Кыталык ырыата Манчаары күлүүтэ. Кыргыттар куттарын долгутар да этэ», «Хараҥа хаайыыга нууччалар сыталлар, Манчаары Баһылай ырыатын таптыыллар». Ааптар лирическэй геройун сүргэтин көтөҕөр, кини туһугар долгуйар, өрө көтөҕүүлээхтик суруйар: «Уол оҕо, охтума. Аккыттан сууллума», «Мохсоҕол, мохсоҕол. Манчаары — мохсоҕол», «Сүүрэн биэр, көтөн биэр». Манчаары төрөөбүт дойдутун истиҥник таптыыра, ийэ сиригэр курдаттыы таттарара эмиэ көстөр: «Оо, дойдуом, оо, дойдуом, Оо дойдум ырааҕын!», «Алааһым бырастыы», «Күн ийэм, бырастыы».
Бу курдук, биһиги лирическэй герой сүрүн, киэҥ, улахан көстүүлэрин бэлиэтээтибит. Түмүктээн эттэххэ, поэт өйө-санаата, толкуйа, иэйиитэ ааҕааччылары кытта биир ситимҥэ силбэһиэхтэрин сөп. Ааптар уонна ааҕааччы холбоһон «биһиги» диэн ис хоһоонноох иэйиини үөскэтэллэрэ лирика кэрэ абылаҥа буолар.