(Кэпсээн)
Ааныска уон сэттэлээх. Убайдара Өлөксөөн уонна Уйбаан сэриигэ барбыттара номнуо төрдүс сыла буолла. Ийэтэ кыыс уон иккилээҕэр, сэрии буолуон иннинэ, суох буолаахтаабыта. Олоҕу саҥа билэн эрэр кыысчаан ыар санааҕа ылларыы бөҕө… Ол да буоллар, инники сырдык олоҕо сирдьит буолан эрдэҕэ уонна ис кута кытаанаҕыттан, туохтан да чаҕыйар, барыттан самнар санаата суоҕа. Хаһан эрэ, ханна эрэ кинини дьол, таптал кэтэһэрин сүрдээҕин эрэнэрэ.
Үлэ. Ааныска наар үлэлиир. Кини эрэ буолбатах, биир саастыы, оннооҕор киниттэн кыра даҕаны оҕолор, тыылга хаалбыт кырдьаҕастар уонна дьахталлар аччыктаан, ойдон-быстан эрэбит диэн бэринэн хаалбакка, туох баар сыраларынан, бүтэһик сэниэлэринэн үлэлээн тахсаллар. Эрэл диэн баар эбит, киһини сарсыҥҥы сырдыкка угуйар, киһини тыыннаах сырытыннарар. Кыайыыга эрэл, олоххо эрэл, сэрии бүтүө, дьоллоох олох кэлиэ диэн кыым саҕа эрэл.
Дэлби сылайан, аччыктаан, утуйаары сытан, кыысчаан эмиэ саамай чугас дьонун санаан кэллэ. Ийэтэ барахсан… Төһө да төрөппүт ийэтэ буолбатаҕын иһин, кини күндү киһитэ. Аттыгар баара буолла-ар… Кыысчаан хараҕын уутун аргыый ытыһынан сотто. Ийэтэ барахсан аттыгар баара буоллар, сэрии аһыыта маннык күүстээх буолуо суоҕа этэ… Өлөксөөн… Төннөн кэлиэ дуо убайа?.. Ити санаа кыысчаан сүрэҕин эмиэ күүскэ хам тутта. “Хайдах барыта куһаҕан буолуой, хаһан эрэ барыта үчүгэй буолуохтаах буоллаҕа эбээт?! Ама, олох диэн маннык ыарахан дуо? Ама, Орто дойдуга киһи барыта маннык ыар дьылҕалаах төрүүр дуо?!”
Ааныска убайдара сэриигэ барбыт күннэрэ өйүгэр-санаатыгар хара түүл курдук хатанан хаалбыт. Ол саҕана Өлөксөөн балтын илдьэ Ньэгэдьэк диэн алааска оттоһо сылдьара. Биир түүн утуйа сыттахтарына, икки киһи киирэн кэлбитэ. Туох эрэ кумааҕытын ааҕар, көрдөрөр этилэр. Сарсыарда киһи барыта уку-суку, ыксаабыт, уолуйбут көрүҥнээҕэ. “Сэрии, сэрии” диэн тыл уостан уоска, өй дуораанын курдук, суостаахтык иһиллэрэ. Өлөксөөн: “Ааныска, сэрии буолбут, дьону сэриигэ хомуйаллар, мин онно барар буоллум”, – диэтэ. Ол күн кыысчаан, убайыттан харыс да арахпакка, сырса сырытта. Убайа кинини кыратыттан көрбүт-харайбыт, онтон ийэтин солбуйбут саамай чугас киһитэ этэ. Нэһилиэккэ айаннаан киирдилэр. Өлөксөөн хонтуораҕа сырытта, ыһыкка диэн арыы биэрдилэр. Оттон биир убайа Уйбаан куоракка үөрэнэ сылдьан, дойдутугар кэлбэккэ, аармыйаҕа онтон быһалыы барар буолбут үһү. Аҕалара суох, үс көстөөх сиргэ, холкуоһу кытта дуогабардаһан, балыктыы сылдьар. Уолаттара сэриигэ барбыттарын хойутуу билэн, төһө эрэ харааһынна…
Сарсыныгар сэриигэ ыҥырыллыбыттар сэбиэт дьиэтин тиэргэнигэр мустубуттара, ыҥыырдаах аттарга олорон, оройуон киинигэр киириэхтээхтэрэ. Ким эрэ тыл этэр, оҕо, дьахтар ытаһар, айманар – ынырык дьулаан кэм сатыылаабыта. Ааныска убайын сирэйин ол күн саныы сатыыр да, мэлигир, өйдөөбөт. Хараҕын уута халыйан тахсан, тугу да көрөөхтөөбөтөх буоллаҕа. Оччоҕо сыллаһан-куустуһан арахсыы диэн суоҕа. Саха омук тулуурдаах. Сэриигэ барааччылар аттарыгар олорон, хаста да кулахачыппыттарын кыыс санаан кэллэ, ол бырастыылаһыы быһыылааҕа… Онтон эмискэ суол диэки хайыһыннараат, торҕо сэлиинэн алаастан тахсан барбыттара, харах далыттан сүппүттэрэ… “Харахтарын ууларын көрдөрүмээри, аттарын сэлиинэн түһэрдилэр”, – диэн эмээхситтэр ботур-ботур кэпсэтэллэрэ. Кырдьаҕас дьон ытыыры сөбүлээбэт. “Бэйэлэрэ эмиэ ытыыр буоллахтара, мин курдук”, – дии саныы сытан, кыысчаан утуйан хаалла.
Түһээтэҕинэ, хаһан да сылдьыбатах кытылыгар турар эбит. Аллараа Бүлүү өрүс долгураҥа күн уотугар күлүмүрдүү устар, чэбдик салгын киһи санаатын сайгыырга дылы. Аттыгар эмиэ хаһан да көрбөтөх, ол эрээри, тоҕо эрэ, киниэхэ олус чугас, арылхай харахтаах, сырдык мөссүөннээх киһи: “Санаарҕаама, барыта этэҥҥэ буолуо”, – дии-дии мичээрдииргэ дылы.
Ааныска барахсан убайдарын ахтан туоххаһыйбыт, сэлибирии мөхсүбүт сүрэҕэ уоскуйа быһыытыйда, туох эрэ үчүгэйи кэтэһэр дьикти иэйии киниэхэ олохсуйда…
Саас. Сэттис кылаас үөрэнээччилэрэ күҥҥэ алта-сэттэ уруокка үөрэнэ сылдьаллар. Кылаас салайааччыта Семен Иванович диэн эдэр киһи, аҥаар атаҕынан улахан доҕолоҥ буолан, аармыйаҕа барбатаҕа. Кини нуучча тылын учуутала. Оҕолор кылаастарыгар уонтан тахсалар. Холкуос үлэтигэр улахан дьоннуун тэҥҥэ сылдьаллар. Ол да иһин буолуо, үөрэхтэригэр бары ортолор.
Бүтэһик алтыс уруокка бары киирэн, миэстэлэригэр олордулар, история буолуохтаах. Арай эмискэ кылаас аана аһылынна да, Семен Иванович киирэн кэллэ, сирэйэ-хараҕа уларыйбыта сүрдээх. Ааныска: “Оо, нуучча тыла сарсыарда буолбута дии, арааһа, туох эрэ буоллаҕа”, – диэн иһигэр саныы олордо.
“Көрүдүөргэ тахсан стройдааҥ”, – диэт, учууталлара түргэн үлүгэрдик иҥнэҥэлээн тахсан барда. “Дьэ, кырдьык, туох эрэ уларыйыы буолбут”, – диэн санаалаах оҕолор оннуларын саҥардыы булан эрдэхтэринэ, Семен Иванович бары таһырдьа тахсалларыгар ити эттэ. Туттара-хаптара эрчимнээх, дохсун көрүҥнээх, бэл, доҕолоҥнуура биллибэт курдук буолбут. Үөрэнээччилэр тиэргэҥҥэ тахсан, саҥата суох кэчигирэһэн турдулар. Уу чуумпу. Учууталлара утары турар, тоҕо эрэ саҥаран испэт, эмиэ да долгуйбут дуу, уолуйбут дуу көрүҥнээх. Бары кини сирэйин өрө мыҥаан, добуочча өр турдулар. Онтон эмискэ: “Оҕолоор! Сэрии бүппүт! Биһиги дьоммут фашистары кыайбыттар!” – диэтэ. Соһуччута бэрдиттэн оҕолор ах бэрдэрэн турдулар, хайдах эрэ атын турукка киирэн ыллылар. Семен Иванович: “Билигин бөһүөлэги кэрийэ параадтаан кэлиэхпит”, – диэтэ. Оҕолор иккилии буолан, сэргэстэһэ турдулар.
аныска хараҕын уута халыйан тахса турар, тахса турар. Кэккэлэһэ иһэр дьүөгэтэ ытыырбын өйдөөн көрүө диэн, кистии-саба сонун сиэҕинэн хараҕын соттор. Бэйэтэ да сөҕөр: “Үөрэ иһэбин дии, үөрэбин уонна тоҕо ытыыбыный? Хараҕым уута тоҕо кэлэрий?”. Киһи олус үөрдэҕинэ, хараҕын уута кэлэр диэни кини билбэт этэ. Онно, дьэ, киһи үөрдэҕинэ эмиэ ытыыр эбит диэн өйдөөбүтэ. Бу мэнээк, күн аайы көстөр үөрүү буобатах эбээт! Сэрии бүппүт. Бүппүт! Биһиги өстөөҕү кыайбыппыт! Аны сэрии диэн тылы истиэхпит суоҕа. Аны таптыыр дьоммут сэрии толоонугар барыахтара суоҕа! Тыыннаах ордубут дьоммут дойдуларыгар эргиллиэхтэрэ. Убайдарым барахсаттар дьиэлэригэр кэлиэхтэрэ. Эчи үчүгэйин! Аны хаһан да аччыктыыр диэни билиэхпит суоҕа, килиэби тото-хана сиэхпит! Бэйи, убайдарбар кэһиибин мунньунуом. Сааба оҕонньор бэрсибит икки куһун холкуос булууһугар илдьэн ууруом”.
Бастаан утаа оҕолор саҥата суох истилэр. Онтон кэпсэтии, үөрүү-көтүү бөҕө буоллулар. Оскуолаҕа кэлэн малларын ылаат, дьонноругар үтүө сонуну кэпсии ыстаннылар. Ол күн Ааныска сүргэтэ көтөҕүллэн, сүүрүүнэн сырытта, кыайбат ыарахан үлэтэ чэпчээбиккэ дылы буолла. Оннооҕор кырачаан оҕолор эмиэ үөрээхтииллэр. Бу күн халлаан ып-ыраас, сып-сырдык, айылҕа эмиэ ыар батталын ыһыктыбыт, үөрбүт көрүҥнээх. Тула өттүҥ барыта үөрүү, дьол! Киһи барыта үөрэр, мичээрдиир, киһи барыта чэпчэкитик хаамар, кэрэтик саҥарар. Бу үөрүү туохха тэҥнэһиэй?! Дьиҥнээх үөрүү! Үрдүк үөрүү! Үчүгэй даҕаны үөрүү диэн! Бу дьоллоох күн! Хаһан да умнуллубат Улуу Күн!
Таисия УШАТОВА.