Якутские сказки
27 сказок
АЛАА МОГУС И ЧААРЧАХААН
Когда-то жил, говорят, Чаарчахаан, человек с острым умом, прославившийся своей смелостью.

Говорят, он был честным человеком, никогда не воровал, не разорял. Как говорится, лежащую корову не трогал, жесткую траву не топтал. Такой он был покладистый. Вместе с тем он ничего не боялся, был бесстрашным, говорят.

Однажды летом он шел на охоту. Когда так шел, увидел на крутом яре стоит, оказывается, толстая лиственница, больше чем в обхват человека. На той лиственнице вырос огромный древесный гриб. Чаарчахаан слышал, что этот гриб служит лекарством от болезни живота, поэтому он ударил кулаком, чтобы взять отбитую часть с собою.

Рука прилипла. Чаарчахаан очень удивился. Теперь ударил он левой рукой. И эта рука тоже прилипла. Пнул ногами, они так же прилипли. Наконец осталась только голова. «Сейчас все равно не смогу убежать», — думает он и ударяет лбом. Лоб тоже прилипает. Стоит он так долго, что за это время мог свариться горшок с мерзлым мясом.

Вдруг в стороне от него темный лес как будто мгновенно расступился и появляется Алаа Могус. Он подошел и начал громко смеяться, говоря: «Досыта не наедался уже девять дней, голодал я уже восемь дней. Не знаменитый ли Чаарчахаан попался в мои волшебные сети?». И облизнул свои усы, подобные соединенным хвостам двух вороных жеребцов. Подошел к лиственнице и громко фыркнул. Чаарчахаан сразу отлип от дерева. Когда он падал, Могус схватил его на лету и сунул в свою кожаную сумку.

Чаарчахаан стал думать. Потом достал свой нож и разрезал кожаную сумку, выпал на землю и убежал. Алаа Могус, хотя и был удальцом, все же не заметил этого и продолжал идти шестисаженными шагами.

Чаарчахаан прибежал в лес, натолкал под свою доху всякого корья и лег. Когда он так лежал, приходит искавший его Алаа Могус. «Чертов гнус, оказывается, вот где ты лежишь!» — и начал пинать Чаарчахаана. Тогда с хрустом стало ломаться корье.

— Паренек! У тебя, наверно, сломалось девять ребер, разбилось восемь ребер, — положив себе на спину, Могус принес его домой. Своим детям сказал:

— Деточки мои, к моему приходу сварите его.

Затем он быстро ушел.

Чаарчахаан подумал и сказал:

— Ну, детки! Давайте, помойтесь и встаньте в ряд. Самому беленькому из вас сделаю ложку.

Ребята соглашаются, старательно вымывшись, становятся в ряд. Тогда Чаарчахаан говорит:

— Теперь принесите мне самый острый меч своего отца. У меня нет ни топора, ни ножа.

Старший мальчик приносит острый меч. Чаарчахаан мечом Алаа Могуса одним взмахом отрубает головы девяти детей. Детские головы кладет в постель, как будто они спали. Мясо их сварил и сам за камельком роет себе нору и выводит ее наружу, за домом. Затем, продолбил шесток, кладет пешню, чтобы она нагрелась докрасна.

Когда он сидел в норе своей, входит в дом Алаа Могус и кричит своим детям: «Вставайте!».

Выложив мясо на стол, он сначала попробовал крови и сказал: «Неужели Чаарчахаан мне кровный родственник? Что-то у меня дернулась жила кровного родства».

Потом покушал сердце и сказал: «Неужели Чаарчахаан мне сердечная родня? Сердце у меня забилось».

Затем, говоря: «Эти мерзавцы почему не встают?" — он одернул одеяло. Головы его детей со стуком покатились на пол.

— Вот в чем дело! То-то было все так странно, — сказал он и крикнул: — Чаарчахаан!

Голос за домом отвечает: «О-оп!». Алаа Могус, проломив стену, выскочил наружу. Там Чаарчахаана не оказалось.

— Чаарчахаан!

Теперь голос из дома отвечает: «О-оп!»

Он вскакивает в дом.

— Чаарчахаан, где ты?

— Вот здесь, за камельком. В норе нахожусь.

Услышав это, Алаа Могус заскочил за камелек. Пытается просунуть голову в нору, но не может.

— Лезь задом, тогда пройдешь.

Когда Алаа Могус влез задом наперед до поясницы, Чаарчахаан протыкает его сзади раскаленной пешней. И то, говорят, Алаа Могус еще смог сказать такие слова:

— Из двух моих рук сделай себе весла, кости моей спины сделай лодкой, голенную кость мою сделай себе столбом в балагане. Из моего черепа сделай себе котел, глазницы мои сделай себе чашками, — так сказав, он умер.

Чаарчахаан сделал себе весла из рук Алаа Могуса, из спины лодку, столб из голени, котел из черепа, чашку из глазниц и жил да поживая, говорят.


Якутские сказки: 2-ое издание/ сост. Г.У.Эргис -- Якутск, НКИ "Бичик", Якутск, 1996.-389.
БОГАТЫРЬ РОСТОМ В ШЕСТЬ КУЛАКОВ
Жила когда-то одна старуха, и был у нее сын ростом в шесть кулаков. Жили бедно, все богатство состояло из тощей коровенки, так что часто приходилось кормиться подаянием.

Однажды, когда старуха ушла собирать милостыню, ее сын, всегда носив­ший на поясе маленький топорик, забрался в хлев, зарубил корову, вырезал из нее почки и бросил в горящий камелек. Когда почки обгорели дочерна, вытащил их из огня, положил в карман и пошел из дому, куда глаза глядят.

Вернулась мать, не застав сына, всполошилась, но сколько ни искала, нигде не нашла.

А парень шел-шел и до северного моря дошел. Видит — стоит на берегу огромный дом. Парень зашел в дом, а в нем, оказывается, богатырь живет.

— Откуда заявился, малыш? — спрашивает богатырь.

Не испугался парень.

— Я не малыш, — отвечает. — Я тоже богатырь.

— Ну, допустим, — говорит хозяин дома. — А на чем свою богатырскую силу показать можешь?

— Я могу растереть в пыль морской камень-голыш и пустить ту пыль по ветру, — сказал парень.

— Хорошо. Я тоже люблю это дело. Так что пойдем на берег моря и будем вместе растирать камни-голыши, — предлагает богатырь.

Пошли к морю, нашли черные камни-голыши.

— Ну, давай, растирай камень-голыш, — сказал богатырь.

—Да нет, — стал отнекиваться парень, — ты, как большой богатырь, первым начни.

Богатырь берет первый же попавшийся камень и растирает его своими могучими руками в порошок. А парень тем временем взятые на берегу камни незаметно засовывает в карман и берет в руки обугленные почки. Ну, а такие почки долго ли растереть в порошок!

Сравнили, у кого как получилось. У богатыря крупинки оказались покрупнее. Подивился богатырь силе парня.

Время было к вечеру, вернулись в дом, начали укладываться спать. Парень хоть по-прежнему и храбрился, но было ему не до сна, лежит, прислушивается. И средь ночи слышит, как богатырь встает со своего ложа и берется за меч булатный. Парень тихонько спрыгнул с постели и прижался к дверной притолоке. Богатырь же, ничего не заметив, подошел к постели и с размаху ударил поперек ее своим мечом-булатом.

— Что ж ты, дружище, на товарища замахиваешься! — говорит парень. — Хорошо, я успел увернуться.

Богатырь от неожиданности так испугался, что даже меч из рук выронил.

А парень отворил дверь и пошел дальше, куда глаза глядят. В одном месте попалась ему стая снегирей, он поймал одного и положил в карман.

Долго ли, коротко ли шел, до южного моря дошел. И на самом берегу опять огромный высоченный дом видит. Заходит в дом, а там еще более могучий и грозный богатырь сидит.

— Откуда и зачем явился, малыш? — спрашивает.

— Я не малыш, я тоже богатырь, — отвечает парень.

— И на чем же свою богатырскую удаль и силу показать можешь?

— Я могу бросить белый морской камень — так далеко и высоко, что он скроется из глаз.

— Как хорошо-то! — обрадовался хозяин дома. — Я тоже люблю от нечего делать кидать белые камни. Пойдем, померяемся, у кого они дальше полетят.

Пошли к морю, нашли белые камни.

— Давай кидай, — говорит богатырь.

— Нет, сначала ты кидай, ты постарше, — отвечает парень.

Размахивается богатырь, кидает камень, но как ни далеко он летит, а глазам все же видно. Парень тем временем кладет камень в карман, а вместо него подбрасывает вверх снегиря. Тот улетает и скрывается из виду. Богатырь удивляется необыкновенной силе парня.

На этот раз парень не остается ночевать.

—Еще рано, так что пойду дальше, — сказал он и попрощался с богатырем.

Шел-шел, в большое селение на берегу восточного моря пришел. Там узнал, что живет в селении поп, у попа есть дочь — красавица, и как раз в этот день пришли ее сватать два злых чудовища-абаасы. А еще ему сказали, что время от времени выходит из моря страшный бык, начинает бродить по берегу и мычать, и кто ему ни попадается навстречу — всех в его пасть само собой затягивает.

Нашел парень попа. Тот сидит, горюет: вот-вот лишится и дочери, и всех своих прихожан.

— Ты здесь за главного? — говорит парень. — Почему же не убьете морского быка, который пожирает людей? И почему ты собираешься отдать свою дочь за чудовище-абаасы?

— Ни с быком, ни с абаасы некому совладать, — отвечает поп. — Все богатыри, какие были, сложили свои головы. Может, ты выручишь?

— Что ж, надо попробовать, — сказал парень. — Начну, пожалуй, с абаасы. Укажи мне дом, который они выбрали своим пристанищем.

— На самом конце селения увидишь большущий дом — там и располо­жились эти чудовища, — объяснил поп.

Парень идет в конец селения, заходит в большой дом и видит: на лавках перед очагом лежат голова к голове два одноглазых чудовища-абаасы. Спрятавшись за очаг, парень кидает камень в единственное око ближнего абаасы. Тот кричит на товарища:

— Ты что, хочешь слепым меня сделать?

Товарищ отвечает, что и знать ничего не знает, и нечего, мол, орать. Начинается ругань, а потом и драка. Дерутся абаасы всю ночь, а на рассвете, выбившись из сил, оба чуть не замертво падают. Парень выскакивает из укрытия, отсекает своим топориком головы обоим чудовищам.

Одно дело сделано. Парень идет к попу.

— Ну что, убил? — спрашивает поп.

— Готово, — отвечает парень. — Теперь показывай мне, где найти морского быка. Только уговор: если я и с быком управлюсь, отдашь мне в жены дочь и половину своего богатства.

Поп на все согласен, лишь бы парень быка порешил, смертельную угрозу от селения отвел.

— Пойдешь берегом, увидишь дерево Аал Луук Мас, — говорит поп. — Так вот, бык выходит из моря у того дерева.

Нашел парень на берегу моря дерево Аал Луук Мас, прислонился к нему в ожидании. Ждать пришлось недолго. Из моря показался огромный бык, замычал и пошел берегом. Люди ли, скот ли какой ему навстречу попадались — всех, как в водоворот, втягивало в его обширную пасть. Если бы парень не держался за дерево Аал Луук Мас, и его бы могло втянуть.

Но вот бык заметил парня и с разбегу ударил рогами в дерево. Дерево не выдержало, повалилось. Разъярившийся бык стал бодать пень, должно быть, хотел вывернуть его с корнем. И тут рога его попали в расщелину и завязли там. И так, и этак крутит головой бык, хочет вытащить рога, а ничего не получается. Бился, бился, стал изнемогать. Парень со своим топориком подскочил к быку и начал рубить его могучую шею. Три дня и три ночи рубил, только на четвертый бычья голова отлетела от туловища. И второе дело было сделано. Приходит парень к попу.

— Ну что, убил? — спрашивает поп.

— Что за вопрос! — отвечает наш парень. — Мне ли не совладать с каким-то бычишкой!

Богатыри дивились необыкновенной силе парня, что же о поповском удивлении остается говорить! Напоил-накормил он парня, потом разодел- нарядил и к своей дочери повел. Справили честь по чести свадьбу, поп молодым половину своего богатства выделил.

Пожил парень зятем в поповском доме, захотелось в родные края к матери вернуться. Вернулся вместе с молодой женой и богатством, а мать его еле жива от горя по нему: ведь он уйти-то от нее ушел, а сказать, куда и зачем, не сказал.

Утешил он мать, повинился перед ней, и зажили они богато и счастливо.



Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
БЫЧЫ-БЫЧЫХАН И ЛЭГЛЭР БЭРГЭСЭ
Бычы-Бычыхан и Лэглэр Бэргэсэ жили хоть и вместе, а дружбы между ними не было. Они и пропитание добывали по-разному: Бычы-Бычыхан ловил рыбу, а Лэглэр Бэргэсэ промышлял белок.

Как-то Бычы-Бычыхан пошел ставить верши, вернулся домой с пустыми руками: какой может быть улов, если ловушки только поставлены! А Лэглэр Бэргэсэ в этот день добыл двух белок. Пришел, сварил себе обед из беличьих тушек, одну съел, другую на утро оставил. У голодного Бычы-Бычыхана при виде пищи слюнки потекли.

— Друг, Лэглэр Бэргэсэ, поделился бы добычей, — говорит товарищу. — Завтра я наловлю рыбу — тоже поделюсь.

— Не могу, — отказал Лэглэр Бэргэсэ ему. — Мне утром надо как следует поесть, а то силы не хватит целый день по лесу ходить.

Так и пришлось Бычы-Бычыхану ложиться спать голодным. Добычливый охотник Лэглэр Бэргэсэ спит крепко и встает рано. Голодный сосед спит плохо и встает поздно. Когда он встал, Лэглэр Бэргэсэ уже успел съесть вторую беличью тушку и отправиться на охоту.

Побрел и Бычы-Бычыхан осматривать свои верши. Попались ему два здоровенных налима. Радостный идет он домой.

Вскоре возвращается с охоты и Лэглэр Бэргэсэ. В этот день удачи ему не было и вернулся он ни с чем.

Бычы-Бычыхан сварил из налимов обед. Сварил, садится есть.

— Друг, Бычы-Бычыхан, дал бы и мне рыбки, — просит Лэглэр Бэргэсэ.

— Ты-то мне вчера мяса дал? — отвечает товарищ. — Если бы ты вчера поделился, тогда и я бы с тобой рыбу поделил.

Жалеет Лэглэр Бэргэсэ, что вчера пожадничал, да теперь жалей не жалей, дело не поправишь. Придется ложиться на голодный желудок.

Сытый Бычы Бычыхан встает рано, голодный Лэглэр Бэргэсэ намного; позже. Каждый уходит своей дорогой: один идет на реку, другой в лес.

Бычы-Бычыхан на этот раз вынимает из вершей сразу несколько налимов. От радости он начал прыгать через прорубь. Прыгал, прыгал, поскользнулся, угодил прямо в прорубь и утонул.

Лэглэр Бэргэсэ в этот день на охоте тоже повезло: он убил двух белок. Но ему показалось этого мало, погнался за третьей. Догнал, выстрелил в белку, когда та уселась на суку лиственницы, а сук возьми да обломись и — прямо ему на голову. Упал охотник и больше не встал.

Вот так и погибли в один день два живших вместе человека.

Старые люди говорят, что, если бы они не только называли один другого "другом", но и в самом деле дружили, ничего плохого с ними бы не произошло, и они жили бы себе да жили. Может, и до наших дней бы дожили.

Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
ХОНОЛДЖУЙА И ЫМАЛДЖЫЙА
На макушке старинных лет, на хребте предавнишних лет, с лесом бран­ных годов за спиной жили мирно старик и старуха. Как долго они жили — уж и не знают, сколько лет по земле ходили — не ведают, что ели-пили и от че­го в ширину раздались — не помнят.

Родились у них когда-то мальчик и девочка, красавица Ымалджыйа и мо­лодец Хонолджуйа. В достатке и сытости купалось семейство, много добычи добывая.

Но однажды ночью вдруг привиделась старухе женитьба детей, призаду­малась она и поняла, что наступило время продолжить росткам ее род чело­веческий.

— Слышь-ка, старик, — сказала она утром, — знак мне был, пора сыну и дочери нашим жизнь-судьбу свою выверять, достойную пару себе искать.

—Верно, — согласился старик, — выросли детки, оперились, пора на крыло подниматься.

— Вот ты и скажи им об этом нынче же, — попросила старуха.

— Ладно, — кивнул он головой, — но и ты не молчи.

Во время обеда, зачерпывая своей узорчатой ложкой похлебку с забо­лонью, промолвил старик степенно:

— Ну, сыночек мой Хонолджуйа, совсем мужчиной ты стал. И годы го­ворят, и сон-предчувствие указывает, что пора тебе, парень, семьей обзаво­диться.

— Так-то оно так, — согласился сын, — но где же невесту отыскать- высватать, в округе-то ни одного соседа с дочкой на выданье нет...

Ничего не ответил старик, призадумался.

Тут старуха речь повела:

— Ну, доченька моя дорогая, что-то ты нравом изменилася, собой переменилася, топот-стук от ног твоих легких умножился, шум-треск от речей вправо-влево пошел, да и посуда твоя греметь собирается... Не догадываешь­ся, отчего бы это?

Скромно потупила взор девушка.

— А все потому, — продолжила старуха и ласково погладила ее по волосам, что замуж тебе пора. Выросла ты, доченька...

— Ладно, после еды обо всем поговорим, — остановил жену старик.

Доели они похлебку, вышли на широкий двор.

— Дети, — обратился старик, — на запад не поворачивайтесь, на се­вер не глядите, на восток и юг смотрите. Вот вам лук добрый да две стрелы. Куда они улетят, куда упадут, — столько и счастья-добра поднимете, род Айыы Дархан продолжите, богатства-благополучия достигнете. Пусть стрелы эти гадальной ложкой всевидящей для вас обернутся. А перед тем как в небо их пустить, благословлю я вас песней своей.

И запел старик громко:

Дьэ-э-э-хэ-хэ!

Кун Айыы Тойон-отец наш,

С золотыми поводьями за спиной

Солнечных детей Айыы,

Зажечь очаг желая,

Прося — говоря — вздыхая,

Кланяться тебе начинаем,

Головы низко склоняем.

В стареющем веке

Колени сгибая,

В увядающем веке

Волосы роняя,

Хотим мы

Для сына с дочерью

Жилье просторное поставить,

Коновязь-сэргэ медную возвысить,

Чтобы счастье-удачу узнали,

Огонь-очаг воспламенили!

Пропев так, махнул он рукой парню, и выстрелил тот в сторону юга. А за ним пустила стрелу девушка в восточную сторону.

Сверкнув-блеснув крупинками золота, взвились высоко обе стрелы и про­пали из виду. Обрадовался старик, принялся по бедрам себя хлопать, приго­варивая:

— Хорошо вы выстрелили, детки мои, красиво ушли ваши стрелы-судь­бы, не иначе как счастье принесут, корень Айыы Дархан спасут. Не стойте же на месте, словно замороженные, торопитесь за ними!

Обняв на прощание родителей, ушли парень с девушкой выискиватъ-выслеживать суженых своих.

Первой к заходу солнца вернулась дочка: но только несчастье в глазах ее светилось, а испуг и волнение. Всплеснула она руками и стала рассказывать:

— О, отец мой! О, мать моя! Приключилось со мной диво дивное, непо­нятное! Долго не могла я стрелу сыскать, а когда увидела — не поверила. Си­дит передо мной от макушки головы до основания хвоста пестрый Ала Тойон в образе хищной птицы и держит мою стрелу поперек в клюве. Хотела я ее забрать — не дает. "Я должен был взять ее — и взял, — говорит, — указ са­мого Джылга Тойона таков, воля самой природы такова, недаром же породи­ли меня Айысыты..."

О, отец мой! О, мать моя! Как ни старалась я забрать стрелу — ничего не вышло. Видно, судьба моя покориться ему.

— А где же он, жених твой? — спросил старик, почесав голову и тяжело вздохнув.

— Обещал быть через три дня, на рассвете.

Принялись они ждать, не зная, то ли горевать, то ли радоваться.

Не появился жених утром третьего дня, призадумались старики и девуш­ка: а уж не подшутили ли над ними злые абаасы?

И тут раздался на дворе шум-грохот. Выскочили они из жилища и увиде­ли, что сидит жених на главной коновязи, крылья распластав, шею вытянув, клекотом-щелканьем небо потрясая, глазами-молниями сверкая. Испугались они, застыли на месте. А птица-чудище слетела на середину двора, повернулась-кувыркнулась и обратилась парнем-красавцем.

Подошел он к старикам и сказал с почтением:

— Высокому вашему имени поклониться, изначальное имя свое назвать прилетел я к вам следом за стрелой прекрасной дочери вашей, — промолвил и достал стрелу хозяина из колчана.

Ни старик, ни старуха рук к стреле не протянули, и тогда богатырь вло­жил ее обратно в свой колчан. Взял Ымалджыйу за руку и ввел в родитель­ский дом.

Переступив порог просторного жилища, поклонился, напротив очага усевшись, пищу-дар в него бросил — духов накормил и начал петь как подо­бает мужчине:

Дьэ-э-э-э!

Я такой родом-племенем человек:

С быстрой упряжкой оленьей,

Громкого ружья не знающий,

Девяти сохатых сухожилья

Высушивший и размявший,

В семь рядов древесину оклеивший,

В три ряда берестой обернувший,

Сделавший могучий лук

Господина тунгуса сын

Догуолджуйа Саар Беге,

Имя имеющий,

Охотясь-промышляя, живу.

В меховую одежду закутавшись,

В метельную зиму

В урасе-жилье укрывшись,

Во вьюжное время

Нисколько не замерзая,

В величии пребывая,

Живу.

Мудрейшие из мудрых,

Щедрейшие из щедрых,

Отдав свою дочь

Мне в жены,

Достойное дело сделаете.

Доброе дело свершите.

Мне, в жене нуждающемуся,

Людьми уменьшающемуся,

Родичами скуднеющему,

Парню молодому

Парню сильному.

Допел и посмотрел на стариков. Птицей, забилось сердце Ымалджыйи, полюбившей его с первого взгляда.

— Отдади-и-им, — протянул довольно старик.

— Отдадим, отдадим!— поспешно подхватила старуха.

И начали они обильное угощение варить-стряпать, к свадебному пирше­ству готовиться, а сами все поглядывали на дорогу — далеко ли его судьба за­вела?

Три дня, три ночи прошло в хлопотах, и появился вечером, перед самым закатом солнца, Хонолджуйа.

— Ну, отец, отправил ты меня в дорогу дальнюю. Вернулся я к вам из земли бескрайней — идти не обойти, из воды широкой — плыть не пере­плыть, из зелени обильной — глядеть не наглядеться. И зверей, и птиц там — за свою жизнь не перечесть, а вот людей нет. Дуют там ветра теплые, благо­датные, сердце и душу радуют, но следа человеческого я не встречал...

— Выходит, не нашел ты невесты? — не вытерпел старик.

— Нашел!.. Да только, как и рассказать-то вам...

— А ты рассказывай как есть, — попросила старуха.

— Шел я, шел, глядел, глядел и вижу: белоснежный, как первая пороша, с черными метками на концах крыльев и хвосте, с красным клювом и лапа­ми, с ободками вокруг глаз прекрасный стерх стоит и стрелу мою под крылом держит.

Говорю я этой белой журавлихе:

— Зачем стрелу мою забрала?

— Нашла и забрала.

— Зачем она тебе, отдай! — попросил ее.

— Не отдам, она теперь моя будет.

— А что же мне делать? — спрашиваю.

—Поезжай домой и жди. Три дня пройдет и три ночи, я сама появлюсь у вас дома между полуденной и вечерней дойкой, когда солнце начнет прятаться за деревья.

— Понял, — говорю, — и — отправился назад.

Что же это такое получается, — начал чесать голову старик. — Поче­му же все птицы вам попадаются?.. — Призадумался. — Правда, говорят, в старину такое случалось. Мудрый Сээркээн Сэсэн как-то рассказывал... Да и дочке ее птица только счастье принесла, посмотри, какой ей молодец до­стался. Так что не печалься, будем поджидать твою белокрылую невесту.

Пришел назначенный день и час, обернулись они все в южную сторону и увидели, что едет к ним легкой рысью на белом коне женщина.

Обрадовался Хонолджуйа, навстречу побежал, коня за повод подхватил и рядом пошел. А когда опомнился и глянул — радом с ним вместо всадницы тот самый стерх вышагивает, красными ногами перебирает.

Обомлели старики от этого дива, а стерх вышел на середину подворья и давай танцевать-кружиться, голову вверх вскидывать и кричать:

— Кыырык! Кыырык! Кыырык!

"Неужели человеческую речь здесь позабыла, — призадумался парень, — ведь говорила же со мной в своей стране. Как же жить-говорить с ней те­перь?"

А журавлиха вдруг на зеленую траву упала, покаталась на ней, повалялась и обратилась в лучшую из девушек — самую гибкую, самую прекрасную, са­мую стройную.

Невесте такой радуясь, красоте ее ликуя, все засуетились, улыбками рас­цвели. А она, не входя в дом, песню-тойук завела:

Сиэй! Сиэй!

Милый дружок, милый дружок!

Главный отец — господин!

Главная мать — госпожа!

Не говорила я вам,

Кто я такая сама,

Сказ вы не слышали мой:

Айыы или бога дитя?

Поела я только "кыырык",

Лишь забавлялась при вас.

Снова, теперь я начну,

Отдохнувшие уста развяжу,

Спавшие уста разомкну.

Закружилась девушка в танце, завертелась, поплыла над землей начала петь.

Собрали они на праздничный пир и ближних, и дальних, и всякий ушел с него сытым да довольным.

Какое множество лет прожили в счастье молодые, сколько лет перезимо­вали в достатке, — никто не знает. Только известно, что добро-богатство их все больше увеличивалось, а яркая зелень вокруг их жилищ все пуще разрас­талась. Так, говорят, было.


Якутские сказки: 2-ое издание/ сост. Г.У.Эргис -- Якутск, НКИ "Бичик", Якутск, 1996.-389.
ВОЙНА ПТИЦ И ЗВЕРЕЙ
Давно это было. Посреди мира, на пупе земли задумали основаться крысы. Построили крепость неприступную с воротами сводчатыми, поставили девяносто складов, восемьдесят амбаров. А было их всего семьдесят шесть крыс да семьдесят седьмой — Крысий голова. Травами да корешками, былинками да плодами наполняли они свои восемьдесят амбаров и девяносто складов. Зазимовали. И все бы хорошо. Да недолго продолжалось общее согласие. Начали делить запасы и поссорились, разругались. Одна на другую смотреть не может, а увидит — так сразу же зубы оскалит, ощетинится. Растащили склады, поели все запасы, каждая сидит в своей норе изгрызенная, исхудавшая, голодная.

Но опять пришла весна, опять стало пищи вдоволь. Отъелись и стати впрок запасать. А чтобы не повторилась прошлогодняя история, собрали собрание и выбрали на нем Старшего князя, назначили десятником.

Живут-поживают. И сами разжирели, гладкой шерстью обросли, и склады-амбары доверху наполнили. Прозимовали сытно, беззаботно.

Снова пришла весна, пришло тепло. Да новая беда: растаяли снега, разлились воды, сделался потоп. Крепость неприступную с воротами сводчатыми размыло, девяносто складов взломало, восемьдесят амбаров затопило. Куда ни погляди — кругом шумит, бурлит вода. Взобрались крысы на самый верх крепостной башни, сидят тесно друг к другу, от холода и страха дрожат. Но и там недолго просидели: и туда доплеснули волны, смыли всех и унесли. Каждый спасался, как мог.

Голова поначалу плавал, а потом из сил выбился, захлебываться стал. И тут нежданно-негаданно наткнулся на Старшего князя. Обрадовался, влез на князя, сел верхом, дальше поплыли. А только Голова был тяжелый — известное дело, ел слаще других, откормился — и скоро не под силу стало держать его на себе Старшему князю; начал тот захлебываться. "Почтенный Голова, господин наш, — говорит Старший князь, — нету больше сил моих! Не дай погибнуть, слезь с меня". "Как же я слезу? — не соглашается Голова. — Если слезу, сам погибну. Нет уж, вези". Хочет его сбросить Старший князь — не получается, крепко сидит на нем Голова. Начали бороться-барахтаться. И по-разному бывало: сидел Голова на Князе, сидел и Князь на Голове. А вода их все несет да несет на север.

Наконец, прибило их течением к гладкой скале с небольшим каменным приступчиком в одном месте. Выскочил Голова на этот приступок, а Князь обессилел совсем, не может выкарабкаться, просит Голову помочь. "Плохо ты меня вез, — ответил тот, — так что теперь сам ищи свою судьбу".

Оттолкнул его от скалы, быстрина подхватила Князя и унесла на север.

Остался Голова один. От всего только что пережитого впал он в забытье: земля под ним закачалась, и солнце на небе померкло. Лежит ни живой, ни мертвый, ждет, что с ним дальше будет.

И тут слышит, что кто-то подошел и говорит: "Скажи, Крысий голова! Ты ли это, имевший посреди мира на пупе земли неприступную крепость и семьдесят шесть соплеменников? Что же с вами случилось? Какие превратности судьбы привели тебя сюда?". Крысий голова ответил: "Кто вы такой, знающий меня и спрашивающий о нашем царстве-государстве?" "Я — остромордая Каменная мышь", — слышит Крысий Голова. Тогда он начал просить-молить Мышь: "От голодной смерти меня спаси — напои, накорми, от всяких напастей защити, дай мне тепло, покажи ласковое солнце!" "Мне жалко тебя, Крысий голова, — отвечала Мышь.— Но ты очень большой, и я не смогу тебе помочь, я не подыму тебя". "Не оставляй на верную гибель, — продолжал просить Голова. — Возьми меня с собой!". "Моя родина далеко отсюда, — сказала Мышь, — по ту сторону вот этой скалы, за восемьюдесятью пропастями, за девяноста взгорьями и долинами, вблизи травяного моря — вот где моя земля, мой дом! Если ты готов пуститься в такой дальний путь, хватайся за мой хвост и крепко держись". Голова, не раздумывая, схватил зубами мышиный хвост, положил на спину Мыши свои лапы. Пустились они в путь-дорогу.

Двадцать один день они путешествовали, двадцать костей в пути изломали, четыре подошвы износили, кожу на брюхе до мяса продрали. Наконец-то вползли на вершину горы. "Теперь, Голова, отпусти меня! — взмолилась Мышь. — Я не могу тащить тебя дальше, силы мои исчерпались. Отпусти, а то оба погибнем — какой тебе от этого будет прок? Отпусти!" "Оно верно, проку никакого, — ответил Голова. — Но разве ты не слышала, что знатная особа хоронится вместе со слугами — конюхами, поварами, телохранителями? А ты меня хочешь бросить на черном утесе посреди тайги, где черный ворон каркает, на меня беду накликает? Нет, не могу тебя отпустить!"

Делать нечего, пришлось Мыши тащить Голову дальше. Через восемьдесят пропастей, девяносто долин, по семидесяти кочкам протащила она его. Теперь и сам Крысий голова обессилел: на брюхе не только кожа — мясо все изошло, остался невредимым только желудок; от ран сознание помутилось, силы покинули, и он выпустил мышиный хвост, за который держался.

Сколько дней пролежал Голова, он и сам не знает. Наконец очнулся, открыл глаза, видит — солнце восходит. А кругом — сочная, зеленая трава. Поел он травы, в себя пришел. Так два дня и две ночи еще пролежал, не двигаясь с места, силу накапливая. За это время у него новое мясо на брюхе наросло, кожа затянулась и шерстью покрылась.

Обжился на новом месте Крысий голова, огляделся и думает про себя: "От добра добро не ищут. Лучше этого места вряд ли найду. Здесь можно прожить безбедно, здесь небоязно и умереть. Правильно ли я жил раньше? Не слишком ли большое гнездо сородичей имел я под своим началом? Не слишком ли много обязанностей лежало на мне? Зачем мне богатство и роскошь — все эти девяносто складов и восемьдесят амбаров? И неприступная крепость со сводчатыми воротами тоже мне не нужна. Вырою себе нору и буду жить-поживать".

Так и сделал: вырыл нору, питается былинками да корешками, живет. Неделю живет, месяц живет.

Как-то поутру прилетела птица Чечетка. Села на край норы и спрашивает: "Уж не тот ли Голова семидесяти шести крыс здесь поживает, который посреди мира, на пупе земли имел крепость неприступную с воротами сводчатыми, с девяноста складами и восемьюдесятью амбарами? Здравствуй, Крысий голова! Как ты попал сюда? Что с тобой случилось?" "Здравствуй, птичка-невеличка, — отвечает Голова. — Кто ты такая, что знаешь меня?" "Я — Чечетка, по лесам и лугам летаю, соком трав и деревьев, медом цветов питаюсь. Родина моя — в верхнем мире. Однажды далеко залетела я, заблудилась и не смогла найти своих сородичей. Так я сюда, в незнакомые края, попала. Не найдется ли что у тебя поесть, с голоду умираю". "Привыкшая питаться соком трав и медом цветов, захочешь ли ты есть мои коренья? — сказал Голова. — Но если не побрезгуешь — накормлю". Чечетка поела, отдохнула. "Ты, Крысий голова, меня угостил-накормил, теперь я тебя своей пищей попотчую", — и улетела.

Много ли, мало ли времени прошло, возвращается Чечетка, несет сок трав, смолу деревьев, мед цветов. Попробовал Крысий голова — понравилось. "Вот это еда! А я-то, дурень, горькими кореньями пробавляюсь. Научи меня, Чечетка, как такую пищу добывать!" "Научиться-то непросто, ты же не умеешь летать, — отвечает Чечетка. — Лучше так сделаем: составим компанию, ты будешь собирать былинки и коренья — и они нужны, а я — соки деревьев и мед цветов". Согласился Крысий голова, поселил у себя Чечетку, вместе жить стали. Питаются хорошо, каждый день у них на обед и смолы, и мед, и всякие другие сладости. А Чечетка — мало того — еще и песни поет, нет-нет да спрашивает: "Хорошо ли я тебя кормлю? Сладко ли?" Крысий голова не знает, что и отвечать: если бы не Чечетка, такой пищи ему бы в жизнь не отведать! Помалкивает, собирает свои вершки-корешки.

Жили они так сытно, согласно до Семенова дня, до того времени, когда лето подошло к концу. А лето кончилось — травы высохли, цветы завяли, смола застыла. Скоро и снег выпал, все закрыл. Перестала Чечетка носить еду, сама летает голодная. Настал черед Крысьему голове ее кормить. А тому жалко своих запасов. "На одного меня их хватило бы на всю зиму, — сам с собой рассуждает Голова, — а на двоих-то вряд ли". Стал он за каждый обед выговаривать Чечетке, ругать ее лентяйкой, дармоедкой. А потом решил и совсем выгнать. Птичка в слезы: "Куда я теперь пойду, где я себе пищи найду — ведь все заметено, покрыто снегом! Погубить меня хочешь, неблагодарный?!" "Ах, ты еще ругаешься!" — закричал Голова на Чечетку, схватил ее за хохол, бросил на землю, истоптал и выкинул из своей норы, приговаривая: "Быстроногая негодяйка, летающая дрянь, будешь знать, как надо себя вести!" "Что от тебя, клыкастой собаки, еще и можно было ожидать! — пропищала в ответ полуживая Чечетка. — За то, что целое лето я тебя кормила, теперь меня на верную смерть выгнал". Ничего не сказал на это Крысий голова, будто и не слышал.

Лежит Чечетка у Крысьей норы, совсем уж умирать собралась. И вдруг слышит родной голосок: "Кто и зачем тут лежит ни живой, ни мертвый?" "А кто спрашивает?" — подала свой голос птичка. "Я — Чечетка перелетная", — слышит в ответ. "Так помоги мне, сестрица, погибаю совсем". Рассказала она перелетной сестричке, как и что с ней произошло. Та ее выслушала и понесла на своих крыльях к их общей родне.

Птицы созвали совет, начали расспрашивать незадачливую путешественницу. Чечетка рассказывает, все как было: "С Крысьим головой, который когда-то имел неприступную крепость посреди мира, на пупе земли, мы составили товарищество: я носила сок травы, смолу деревьев, мед цветов, он собирал былинки и коренья. Пока было тепло, жили мы сытно и согласно: ели то, что я приносила, а его пищу прятали про запас. Но пришла зима, и он не только не поделился своим запасом, а совсем прогнал меня, да еще и избил напоследок. Разве это честно? Разве после этого он не негодяй?" "Подлый негодяй! — хором закричали чечетки. — Не позволим этой зубастой собаке обижать нашу сестру! Хоть он и Голова, но найдем и на него управу, есть и над ним Головы покрупнее!"

Стали искать управу, пожаловались на Крысью голову другим птицам. Князь-Желна выслушал их и отдал нужный приказ господину-Дятлу, господин Дятел, в свою очередь, дал распоряжение писарю-Ворону, тот по всей форме написал жалобу и передал ее голове-Ронже. Голова прочитал жалобу и всех, кто летает, — больших — это как журавль — или маленьких, как синичка, — всех, кто имеет крылья, плавает, бегает, собрал на общее собрание.

Собрание сошлось на том, что для беспристрастного разбора дела и вынесения справедливого приговора надо вызвать Крысью голову. Послали птицы к крысам бумагу, чтобы те доставили на суд своего старшего или сами наказали его. Однако крысы бумаги не приняли. "Он был нашим Головой, как мы можем его судить?" — ответили они. Тогда направили бумагу к Голове четвероногих — Зайцу. Тот посоветовался с князем-Волком, старшиной-Лисицей, писарем-Медведем и не нашел у них никакой поддержки. "Чечетка-перелетка сама же пришла к Крысьей голове, тот ей дал приют, поил-кормил, а теперь она на него же, нашего четвероногого собрата, жалуется". С тем и вернули бумагу птицам.

Рассердились, разгневались на явную несправедливость птицы и полете­ли с жалобой к своему царю — Орлу. Подают жалобу, показывают избитую Чечетку, говорят: "Царь-государь, погляди, что сделала с нашей малой сестрицей Чечеткой злая бессердечная Крыса! Ты, сильный и могучий, мудрый и справедливый, добрый и строгий, рассуди своим высшим судом, кто тут прав, а кто виноват, и накажи виноватого!"

Царь птиц — Орел посылает с письмом писаря-Ворона к царю зверей — Льву и просит, чтобы тот наказал виновного. Лев письмо прочел, разгневался, огненную шерсть свою ощетинил, гриву взъерошил, когти выпустил, зубы оскалил: "Еще чего! Будто у нас нет своей головы на плечах, и будто эта голова сама не соображает, что и как нужно делать, и ей подсказка требуется! Только этого и не хватало, чтобы мне кто-то повелевал-приказывал заниматься разбирательством каких-то ничтожных дел! Еще чего!"

Выслушал Ворон Льва, вернулся к своему парю, говорит: "Царь четвероногих отказался судить Крысью голову, сказал, что ему низко вникать в такие ничтожные дела". "Ах, так! — теперь разгневался и Орел. — Ну, мы ему покажем, что высоко и что низко!"

Из своего чернью украшенного города, из своего серебром отделанного жилища воспарил Орел и во главе своего пернатого воинства, выше облака белого, ниже неба синего, на могучих, гром издающих крыльях полетел ко Льву. Лев тоже собрал свое войско: были тут и силачи Медведи, и быстроногие Зайцы, и отважные Волки.

Опустился Орел на высокий холм, говорит: "Здравствуй, царь ходящих по земле, Лев!" "Здравствуй, царь летающих в небе, Орел! — отвечает Лев. — Зачем пожаловал?" "Я прилетел узнать, чего в тебе больше: силы или надменности. Я прилетел наказать тебя за твой дерзкий ответ на мою просьбу. Держись, царь четвероногих!"

Началась битва. Со страшным рыком бросился Лев на Орла, а Волки и Медведи на остальных птиц. Орел тоже испустил громовый крик, взмахнув могучими крыльями, поднял такой ветер, что он унес и рассеял все четвероногое войско. "Войска нет, но остался еще я. Поборемся!" — взревел Лев, подпрыгнул и шишкой, что на конце хвоста, изо всей силы ударил Орла и перешиб ему крыло и два ребра. Однако царь птиц и раненый не уступил царю зверей. Битва продолжалась. Ближние моря разбушевались, дальние океаны закачались, посреди морей-океанов каменные горы рушились. Морские рыбы в темный лес ушли, лесные обитатели в море скрылись, все перемешалось, земная твердь заколебалась. Только те из живущих, которые были очень далеко, уцелели. Вот какая битва была! Наконец, Орел изловчился, схватил Льва за горло и разорвал его. Лев заревел от боли и досады и умер.



Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
КАК САВВА БОГАТЫМ СТАЛ
В стародавние времена в Якутске, тогда только-только купцы высоких гильдий появляться стали, жил на окраине в покосившемся домике торговец Савва. Среди люда торгового его всерьез не принимали, потому как был небогат и продавал только нитки, иголки да другую мелочь. Но ценили его за то, что редко кто во всем городе мог сказывать олонхо лучше Саввы. Вот и зазывали его в гости наперебой, чтобы послушать.

Однажды летом пустил Савва слух, что едет торговать в дальние глухие наслеги и, разжалобив купеческую братию рассказами о предстоящих лишениях и трудностях, занял у каждого в долг по два-три рубля. Пересчитал деньги — не так уж и мало получилось. Купил на них иголок разных, наперстков, ниток и много цветного ситца, навьючил три коня и к осени, под Семенов день, поехал в сторону Вилюя.

По дороге у каждого встречного расспрашивал, кто в этих краях из хозя­ев гостеприимнее и щедрее. У них и останавливался. Но ничего из своего то­вара в пути не продавал, прикидывал: "Вот доеду до дальних мест, где у лю­дей и того нет, и другого не хватает, а мехов-пушнины полным-полно, — там и начну на соболей, белок да горностаев менять..."

Так и доехал он до Верхнего Вилюя. Стал расспрашивать о богачах, накопивших много пушнины. И прослышал о грозном вилюйском голове Сер­дитом Тимофее и трех его сыновьях. Повернул лошадей в их сторону. Чем ближе подъезжал к их владениям, тем страшнее становились слухи. Так боя­лись соседи головы — в разговоре о нем на шепот переходили.

Сказывали, что всякого, кто ему не приглянется, несмотря на чин и воз­раст, велел голова пороть плетьми, а потом запирать в холодном чулане. А прогневить его было немудрено.

Правила Сердитого Тимофея были таковы: гость, приехавший из другого наслега, должен был, перешагнув порог, поздороваться, а потом стоять и ждать, держа в руках рукавицы с шапкой.

Хозяин оценивал его долгим пристальным взглядом, прикидывал, чего он стоит, а потом указывал на соответствующее место. Только там можно было раздеться и сесть. Если же кто по незнанию или из дерзости нарушал эти пра­вила, ему приходилось плохо.

В правом углу дома, на особом месте, стояли в ряд четыре стула, каждый со своим предназначением. Первый был застелен медвежьей шкурой и на спинке его было написано: "стул олонхосута", второй — волчьей шкурой, с надписью: "стул певца", третий покрыт оленьей шкурой — "стул сказочника", а четвертый — шкурой горного барана — "стул рассказчика".

Любой гость, севший на один из них, должен был выполнить приказ хозяина и оправдать надпись на спинке. А коли не мог, — бывал тут же бит и брошен в чулан. Вот такими нравами Сердитый Тимофей прославился.

Да только не остановило это Савву, нарочно он к его жилищу напра­вился.

Привязал лошадей к сэргэ, снял поклажу, распряг не торопясь, и, как званый и дорогой гость, чинно вошел в дом. Увидел в главном углу семь золотых расписных икон, перекрестился на них, а потом подошел к сидящим на передней кровати хозяину-старику и его старухе. Первым протянул и пожал руки и при этом даже не глянул на их богатые замшевые одежды, укра­шенные мехом чернобурки. Повесил шапку и рукавицы на переднюю вешал­ку, снял пояс, расстегнул пальто и уселся на стул олонхосута.

Обомлевший хозяин, которому еще не доводилось видеть в собственном доме таких нахалов, пришел в себя и зашипел зло:

— Что за вертопрах, что за бестолочь к нам пожаловал?! Неужели ты не видишь, что перед тобой господин и его надо спросить, где и как сесть, а прежде еще и разрешения дождаться! По себе ли стул выбрал, недостойный!

— Ба, а на какой же стул я сел? — изобразив недоумение, Савва соско­чил со стула и принялся его разглядывать.

— На стул олонхосута! — рявкнул хозяин. — Ты что, читать не умеешь?

— Умею, умею, просто внимания не обратил. А разве это что-то значит?

— Еще успеешь узнать, что значит, — ухмыльнулся Сердитый Тимофей.

— Ой, коли бы знал, никогда бы на него не сел, ведь ни песен, ни олонхо, ни сказок не знаю.

— Тем хуже для тебя.

— А может, мне на другое место пересесть? — изобразил испуг Сав­ва,—Я могу и поскромнее, поближе к двери...

— Нет уж! — закричал хозяин. — Куда сел — там и сиди! — Помолчав, не очень дружелюбно спросил: приехал-то откуда?

— Из Якутска.

— Из Якутска? — голос старика чуть потеплел. Далеко. Редко кто отту­да к нам добирается... Тогда уж ладно, рассказывай, как там жизнь...

Начал Савва вспоминать городские новости и проговорил до самого вечера.

А тут и три сына хозяина подошли. Старший — наслежный князь, сред­ний — помощник князя, младший — просто достойный человек.

Сварили жеребятину, вскипятили чай. Все сели ужинать и разговорчиво­го гостя пригласили, а тот знай, уплетает за обе щеки, самые жирные куски выбирает.

Кончили есть, посмотрел хозяин на Савву и говорит:

— А теперь, друг, поставь-ка перед камельком стул олонхосута и испол­ни его предназначение.

— Да ты что, господин, не смогу я! — всплеснул руками Савва.

— А я говорю — будешь петь, коли сел на него!

— Не сумею.

— Пой! — ударил по столу кулаком хозяин.

— Исполняй отцовский приказ! — подхватили сыновья.

Савва молча затряс головой.

— Да сколько его можно уговаривать! — разозлился старик. — Не хочет — не надо! Бросьте его в чулан, но так уж и быть, не портите, из та­ких дальних мест приехал...

Навалились на Савву сыновья, связали крепко и утащили волоком в чулан. Лежит он, а старик за перегородкой его ругает.

Прошло немного времени — взмолился Савва:

— Выпустите меня, люди добрые! Попробую я вам спеть олонхо, доводилось когда-то от деда слышать...

— Ишь как заговорил, — усмехнулся хозяин, — быстро вспомнил.

Тащите его сюда.

Развязали парни Савву, выпустили из чулана, Отряхнулся он, поправил одежду и говорит:

— Спою я вам, но хочу предупредить сразу: человек я с причудами. Ко­ли губы мои не развяжутся, язык не сдвинется, — ни слова пропеть я не смо­гу, а уж если губы расшевелятся, язык разгонится, — тут меня не остановить, как ни пытайтесь. Потому и не хотел я олонхо сказывать, боялся, как бы вам от этого вреда не вышло.

— Ничего, с одним взбесившимся мои парни справятся, — чванливо обронил старик. — Ставь-ка стул к очагу да начинай побыстрей!

Уселся поудобней Савва и запел для начала тойук, принялся красочно описывать местность вокруг, богатые угодья, красивое жилище.

Понравилось старику и сыновьям. Несколько часов слушали, а потом снова сварили мясо, поели. Усадили Савву на почетное место, поставили перед ним большую кытыйу с медным ободом, полную свежих сливок, — гор­ло промачивать. Сами стали вокруг пристраиваться. Старики, подтащив две широкие лавки, положили на них перины с подушками, улеглись.

Пригото­вились все, замерли.

Начал Савва сказывать олонхо о великих приключениях знаменитого бо­гатыря. Все увлекательнее оно становилось, все сильнее захлестывало. Лежал Сердитый Тимофей и не мог понять — то ли наяву все это происходит, то ли во сне, то ли в песне олонхосута. Но тут приспичило ему выйти во двор по нужде. Свернул он за тот угол дома, что ближе к лесу, да и повстречался ли­цом к лицу с бедой: выскочил из чащи матерый медведь, заграбастал стари­ка, забросил за спину и помчался прочь. Закричал было Сердитый Тимофей, но его никто не услышал — все олонхосутом были заняты.

Унес его медведь в нехоженый дремучий лес. Там, на огромной горе, у ве­ликой реки была вырыта берлога, в нее-то и затолкал старика зверь. Положил его к стенке, а сам с краю лег и выход травой-ветками заделал. Понял Сер­дитый Тимофей, что медведь лег спать на всю зиму, затосковал, заплакал, но потревожить зверя побоялся. Вскоре медведь уснул, а старик, чтобы не уме­реть от голода, стал потихоньку сосать его лапу до весны.

С первым теплом вылез зверь из берлоги и старика вытащил. Стал его за собой везде водить. Ели они прошлогоднюю бруснику, ловили зайцев. У старика одна дума-печаль в голове билась: "Пора сева началась, как же мои домочадцы с ним управляются, живут без меня как?" Однажды, когда медведь ушел на охоту, старик попробовал сбежать, но ничего из этого не вышло. Настиг его зверь и так бока намял — еле жив остался. Присмирел

Сердитый Тимофей, послушным и покорным стал.

Так и бродили они по лесу, а однажды вышли на северную сторону старикова аласа. Выглянул он из-за кустов и увидел: мусор не убран, пашня не засеяна и засохла, а на аласе — танцы да игры в самом разгаре, и запевалой в хороводе-осуохае его старуха, за которой прежде таких талантов не замеча­лось. Все поют, пляшут, смеются радостно. Почернел старик от досады и оби­ды: "Стоило без меня зиму перезимовать, как все опустились, разболтались. Рады, что я пропал, в игрища ударились. Даже сено и то в стога не сложили! Чтоб вы все там сгорели, бездельники!"

Плюнул и ушел. А осенью оказались они на этом аласе снова. И опять заскребло душу старика. К уборке сена только-только приступили, первые ко­пешки поставили. Зерно на корню засыхает, осыпается. А возле дома опять песни да танцы.

Обошли они другие угодья — и там не лучше. Изгороди поломаны и не закрыты, скот все запасы разорил, землю истоптал так, будто на ней ничего и не росло. Опять принялся проклинать лодырей старик да поминать про се­бя недобрыми словами медведя, что взял его в плен и оторвал от хозяйства. "Ведь находятся же на других зверей охотники, а этого никто пристрелить не может!"

И снова наступила зима. Опять залегли они в берлогу. Сосет старик лапу, причмокивает. И под Михайлов день вдруг слышит наверху шум и людские голоса. Понял он, что пришли охотники брать зверя в берлоге. Обрадо­вался, а потом испугался: "А вдруг они вместе с ним и меня убьют?" И решал еще до того, как они начнут будить медведя, выскочить и предупредить, маг человек тут есть. Рванулся наверх, закричал истошно, вылетел в дыру, а на­против — здоровенный тунгус с усами, топор наготове держит. Не успел ста­рик глазом моргнуть, как тунгус с размаху треснул его обухом по голове. По­мутилось у него сознание, рухнул на снег...

... Поет себе Савва олонхо, да на слушателей поглядывает. Смотрит, а хо­зяина как будто сон сморил. И вдруг Сердитый Тимофей как подскочит на своей перине, ударился лбом о поперечную балку и свалился без сознания. Закричали, заметались перепутанные домочадцы, тормошить его принялись. Очнулся старик, головой трясет, ничего понять не может, а Савва, знай, поет олонхо.

— Остановись, прошу тебя! — взмолился наконеи хозяин.

— Никак не могу! — развел руками Савва. — Я же предупреждал, если мой язык развяжется...

— Заклинаю тебя, остановись! — просил со слезами старик.

— Пока не допою олонхо — не могу. Такой уж я человек, говорил, что с причудами.

— Остановись!

— А не хочешь слушать — спи, тебе еще один хороший сон привидится.

Совсем испугался старик, упал на колени перед олонхосутом, начал уго­варивать:

— Два амбара с пушниной у меня есть, самой отборной. Выбирай, что душе приглянется, только не пой больше. Нагружай всех трех своих коней и уезжай поскорее!

— Нет, не могу, — не сдается Савва и посмеивается.

— Остановись, любую пушнину возьми! — стали просить старуха и все три сына.

— Ладно уж, — вздохнул тяжело Савва, — пусть будет грех на моей душе, не допою в первый раз олонхо до конца... Где там ваша пушнина?

Умолк Савва. Все успокоились, легли спать. А рано утром нагрузил он своих лошадей и отправился назад в Якутск, где и зажил в достатке и довольствии. А в доме Сердитого Тимофея с того раза невзлюбили олонхосутов и стали их бояться, гостей же хозяин больше уже никогда не порол и в чулан не садил.



Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
ВОДЯНАЯ КРЫСА И ПТИЧКА
Однажды водяная крыса и птичка согласились жить вместе. Водяная крыса обещала пустить зимой птичку в свою нору и кормить своими запасами. А птичка обязалась весной, когда вода заливает нору водяной крысы, устроить ее в своем гнезде и кормить насекомыми. Бедная птичка выполнила свое обещание. Из собранной ею пищи водяная крыса отбирала все, что ей нравилось. Так они дружно провели весну и лето.

Осенью, когда начал падать снег, водяная крыса, как уговорились, пустила птичку в свою нору. Однако стала кормить птичку самой худшей пищей, большей частью кореньями. Бедам птичка стала пропадать от истощения. Наконец, изведав муки, она вынуждена была сказать:

— Сожительница моя, я тебе отбирала самое лучшее из моей пищи. А ты мне отдаешь самое худшее. На будущий год я уйду от тебя.

Водяная крыса рассердилась:

— Черная мошенница, всю зиму объедала меня, да еще говоришь такие слова! — и расцарапала кожу на голове птички.

С тех пор расплодились птички с красной головкой. А водяные крысы каждой весной дрожат у ивы, когда их нору заливают вешние воды.



Якутские сказки: 2-ое издание/ сост. Г.У.Эргис -- Якутск, НКИ "Бичик", Якутск, 1996.-389.
ВОЛК И ЛИСА
Когда-то, говорят, Волк и Лиса жили вместе и кормились с одного стола. Летом копили еду на долгую холодную и голодную зиму. И вот как-то запаслись они на зиму берестяной кадушкой хаяка — замороженного масла со сметаной. И уговор при этом сделали: запаса своего не трогать, а беречь на случай крайней нужды.

Но прошло какое-то время, и Лиса говорит Волку:

— Волчище, а Волчище! Может, принесем кружок хаяка и съедим?

— Нет, нет, — сердито ответил Волк. — Больно рано тебе захотелось хаяка — вся зима еще впереди. Будем питаться, пока чем придется.

Лиса себе места не находит: то сядет, то встанет, то из юрты выйдет, то опять вернется. И опять к Волку:

— Ну, если так, схожу-ка я, старина, в гости.

— К кому же это ты собралась? — спросил Волк.

— Э-э, далеко не уйду, — ответила Лисица. — Схожу к нашему соседу Хара Хаану.

— Что ж, сходи. Только и мне какого-нибудь гостинца принеси.

— Принесу, принесу, а как же! — И только хвост хитрой лисицы мелькнул в двери.

Вышла плутовка из юрты — и сразу же в погреб. Приподняла крышку берестяной кадки и начала уминать хаяк за обе щеки. Хаяк так понравился Лисе, что она и не заметила, как очистила кадку до верхнего обруча.

— О, я, кажется, слишком увлеклась. Не дай бог, узнает мой сожитель — несдобровать мне.

Соскребла Лиса остатки еды с мордочки, со своих лап, скатала комочек хаяка величиной с куриное яйцо. С этим гостинцем и вернулась тихая да ласковая в дом.

— Ого, уже пришла? — удивился ее скорому возвращению Волк.

— Как же не прийти, — умильным голосом отвечает Лиса, — куда я денусь.

— Как поживают соседи?

— Ээ, у соседей нынче большая радость и веселье: старшая невестка сына родила. Початочком назвали.

— И чем там угощали?

— Гостей на левой половине потчевали хаяком, на правой — потрохами, в красном углу ели конину, а у двери — саламат.

— О, как много всего было! А что мне принесла?

— Ээ, названий много, а есть нечего: каждому доставалась самая малость. Вот все, что смогла принести для тебя, — и Лиса кинула Волку свой гостинец.

Прожили они так еще неделю. Лиса, подкрепившись хаяком, теперь могла топить печь, убираться, что-то еще делать по дому. Волк же, свернувшись кренделем, дремал в углу.

И опять Лиса говорит Волку':

— Ты бы, старина, чем вот так дремать, сходил бы к Хара Хаану, авось что-нибудь перепадет.

— Нет, не пойду. Чего хорошего, собаки Хара Хаана еще сожрут меня. У меня с ними старые счеты.

— Тогда не сходить ли опять мне!

— Что ж, сходи. Только про гостинец не забудь.

— Не забуду.

Вильнул в двери Лисий хвост: выскользнула плутовка из юрты и прямым ходом в погреб.

На этот раз еще слаще показался хаяк проголодавшейся Лисе, опорожнила она кадку до нижнего обруча. А насытившись, опять соскребла со своей мордочки, лап остатки лакомства и скатала комок величиной с кулак пятилетнего ребенка. Вернулась с гостинцем в юрту добрая и ласковая.

— Что-то ты нынче долго, — сказал Волк, еле шевеля языком от голода. — Уж опять не праздник ли какой у Хара Хаана?

— Да, у соседа опять радость и веселье: у средней невестки первенец на свет появился... На вот, тебе гостинец принесла.

Проглотил Волк комочек хаяка — только зубы щелкнули.

— Какое имя дали ребенку?

— Обруч, говорят.

— Тоже нашли имя!

Волк опять свернулся кренделем и задремал.

Прошла еще неделя.

— Волчище, зачем же мы так мучаемся, — опять о том же заводит разговор Лиса. — Давай съедим хаяк.

— Рано, рано, Лисица, — отвечает Волк. — Подождем, потерпим еще немного. Самые сильные морозы, а значит и самый большой голод еще впереди.

Крутится, вертится Лиса, места себе не находит. И хочется ей опять в погреб наведаться, и Волка боится.

— А почему бы тебе, старина, не навестить соседа Хара Хаана? — опять приступает Лиса к своему сожителю. — Ну что ты ни разу не проведаешь его? Нехорошо!

— Говорил же я тебе: не очень-то дружны со мной собаки Хара Хаана. Покажись я, они подумают: пришел хозяйский скот резать и живо накинутся на меня.

— Выходит, опять мне идти надо?

— Иди, может, опять что-нибудь перепадет.

Плутовке лишь этого и надо. Как только заслышала волчье "иди" — за дверь да в погреб. Доела она весь хаяк, соскребла остатки со дна кадки, собрала с пола крошки, скатала в комок величиной с напальчник рукавицы и как ни в чем не бывало вернулась в хату.

— Долгонько же ты гостила! — сказал Волк.

— Да ведь опять на торжество угадала. У младшей невестки сын родился.

— И как решили назвать парня?

— Днище.

— Первый раз слышу такое имя... И чем угощали?

— Угощение было богатое. Жаль, ты со мной не пошел, а то бы тоже наелся до отвала.

— Чего мне принесла?

— Видишь ли, вся пища была жидкая и горячая, ее не унесешь. Вот все, что я сумела захватить для тебя.

И бросила Волку последний комок хаяка. Проглотил его Волк, облизнулся: вкусно, но мало!

Прошло еще две недели. Чувствует Волк, конец ему приходит, поголодает он так еще немного, и уже не пригодится ему хаяк.

— Пойдем в погреб, Лиса, — сказал он, подымаясь со своего места и пошатываясь от слабости. — Надо подкрепиться.

— Пойдем, пойдем, Волчик, — медовым голосом ответила Лиса и, виляя хвостом, побежала вперед.

Пришли они в погреб. Увидел Волк пустую кадушку и взвыл от горя и обиды:

— Ах ты, р-рыжая вор-р-ровка! Вот куда ты ходила на праздники, вот где тебя угощали!

— Как ты можешь так говорить?! — заюлила, завизжала Лиса. — Небось сам все слопал, когда я гостила. То-то ты не хотел из дома уходить!

Лиса кричала так громко и пронзительно, что послушать со стороны — не она, а Волк съел их общий запас.

— Чтобы я еще когда-нибудь поверил Лисице?!

— А я чтобы еще когда-нибудь имела дело с Волком!.. Быть тебе весь свой век лесной собакой!

— А на твоих следах пусть всегда будут насторожены капканы! Пусть всегда на твоей лесной тропе будет натянута тетива самострела!

Они еще какое-то время ругались-бранились, а потом разошлись в разные стороны. Разошлись навсегда.



Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
ВОР КУТУРУК
В стародавние времена жил, говорят, человек по имени Кутурук. Ни жены, ни детей и никакого богатства у него не было. Кормился он охотой, а также тащил, что плохо лежало и что попадалось ему под руку. Воровал он так ловко, что, кто бы ни пытался, не мог его поймать. И, хотя говорится, что не пойман — не вор, все его звали не иначе, как вор Кутурук.

Близким соседом Кутурука был богатый и многодетный Харах Хаан.

И вот однажды Кутурук пришел к своему соседу, устроился около камелька, сидит, греется. Баай Харах Хаан, лежавший на ороне, подождал, что скажет пришедший, не дождался, сам первый заговорил.

— Зачем пришел, черномазый? И что сидишь, молча у моего огня, и греешь свою воровскую рожу?

— Ээ, мой господин! В кои-то веки пришел к тебе по-соседски, в гости, а ты вместо того, чтобы как следует угостить меня, всякие обидные слова говоришь. Хорошо ли это?

— Ладно, парень, — отвечает Харах Хаан. — Я тебя накормлю и напою, только сначала покажи мне свою молодецкую удаль. Что ты умеешь делать?

— Я немного умею воровать, — скромно сказал Кутурук.

— Что ж, кому что, — усмехнулся Харах Хаан. — Покажи, как ты воруешь. Если покажешь себя хорошим вором — похвалю и награжу, а если плохим — уж не пеняй — накажу.

— Пусть будет так, — согласился Кутурук. — Скажи, что я должен у тебя украсть.

— У моей дочери есть серебряные серьги величиной с горшок скупого человека. Я спрячу эти серьги, а ты сегодня ночью приди и укради. Если сумеешь украсть, отдам за тебя дочь, дам много скота и всякого другого добра. Если же не сумеешь, берегись, твоей спине придется горячо, я тебя навсегда отучу воровать.

— Благодарю, почтеннейший! Теперь я вижу, что ты твердо решил сделать из меня человека. Серьги можешь прятать куда угодно. Один уговор: не прячь их в землю.

Так они и порешили.

Кутурук сразу же вернулся домой. А Харах Хаан начал готовиться к встре­че вора.

У дверей он привязал двух злых собак. Во дворе выставил десять всадни­ков. На шесток поставил ковш с горячим маслом. И только после всего этого вынул серьги из ушей дочери, положил их в рот и лег спать.

До полуночи все бодрствовали, ждали Кутурука, но перед рассветом всех одолел глубокий сон.

Тогда-то и заявился вор Кутурук. Перво-наперво лошадей и спящих всадников он спутал и привязал к городьбе. В конюшне стояли жеребята, он поймал одного, разрубил пополам и бросил собакам. Затем выпил масло из ковша, а вместо него налил в ковш воды. После этого вытащил желчный пузырь у коровы и влил его содержимое в открытый рот спящего Харах Хаана.

Почувствовав страшную горечь, Харах Хаан выплюнул желчь на пол, а вместе с нею и серебряные серьги. Кутуруку только этого и было надо: схватив серьги, он выскочил из дома и был таков.

Харах Хаан стал громко кричать. Проснувшаяся от его крика жена схватила ковш и, чтобы светлее стало в доме, плеснула из него на тлеющие угли. Однако угли зашипели и совсем погасли. Хозяйка рассердилась:

— Ведь сказано же было вечером, чтобы налили в ковш масла, так нет, налили воды. С ума, что ли, мои милые дочки сошли?!

На голос матери проснулась одна из дочерей.

— Я вчера вечером сама налила полный ковш масла и поставила на шесток, — сказала она. — Не иначе его старуха Симэхсин выпила и налила воду.

Хозяйка начала в досаде колотить старуху Симэхсин своей палкой с медными побрякушками. А проснувшиеся сыновья Харах Хаана выбежали во двор. И что они увидели? Сторожевые собаки доедают жеребенка, а десять всадников, согнувшись, крепко спят.

— Проснитесь, засони! — закричали сыновья Харах Хаана. — Вор убежал, скачите за ним в погоню!

Всадники проснулись и с криком начали хлестать своих лошадей. Лоша­ди стали биться и сбросили седоков. Когда, наконец, сообразив, в чем дело, и отвязав лошадей, парни пустились в погоню, было уже поздно: Кутурук успел добраться до дома и лег спать.

Конники ворвались к нему на двор, начали стучать в окна и двери. Но вышедший на стук заспанный хозяин на их вопросы, где он был и что делал ночью, только развел руками:

— Где я мог быть, что вы, ребята? Сплю с самого вечера, вы вот разбудили.

Парни вернулись к Харах Хаану и сказали, что нашли Кутурука спящим.

А когда Кутурук пришел к соседу сам и показал серебряные серьги, ничего не оставалось Харах Хаану, как сдержать свое слово. Выдал он за Кутурука свою дочь и выделил ей в наследство четвертую часть своего богатства.

Говорят, долго жил вор Кутурук припеваючи.





Полное собрание сочинений и трудов : в 14 томах / Д. К. Сивцев-Суорун Омоллоон ; [сост. С..А. Леонтьева ; редкол.: В. Н. Иванов (гл. ред.), Р. Р. Жиркова; худож. Г. И. Попов]. Якутск: Якутия, 2006.

Т. 7 : Саха остуоруйалара / [ред. седьмого тома Р. С. Сибирякова]. - 2007. - 304 с. : ил.
Список
На якутском языке

Посмотреть все сказки
АҔАБЫЫТ АБААҺЫ БУОЛУУТА
Былыр биир дэриэбинэҕэ ааттаах баай аҕабыыт олорбута үһү. Бу аҕабыыт бэйэтэ ойохтооҕо, хас да оҕолооҕо дииллэр. Бу гынан баран, аҕабыыт бэйэтэ туох да сүрдээх дьахтарымсах эбитэ үһү.

Бу дэриэбинэҕэ биир дьадаҥы бааһынай оҕонньоро олорбута үһү. Кини көстөр дьүһүнүнэн олус үчүгэй дьахтар ойохтооҕо үһү.

Бу бааһынай ойоҕо хас күн аайы аҕабыыттаах дьиэлэрин таһынан уу баһан ааһара үһү. Бу дьахтар уу баһан иһэрин көрдөр эрэ, аҕабыыт атыырдыы кистии түһэрэ үһү. Ону истэ-истэ, бааһынай ойоҕо туох да олус муодаргыыра уонна дьиибэргиирэ үһү.

Бу курдук бааһынай ойоҕо, хас да күн истэ сатаан баран, биирдэ кэлэн эригэр кэпсээн биэрбит. Ону истэн баран, бааһынай оҕонньоро эппит:

— Аны аҕабыыт ол курдук кистииригэр эн эмиэ кистээр. Оччоҕо кини бэйэтигэр ыҥырыаҕа. Ол ыҥырдаҕына, ыаҕастаах уугун хаалларан кэбиһэн бараҥҥын, бэйэтигэр тиийээр. Оччоҕо кини, хоһугар киллэрэн баран: "Таптаһыах", — диэҕэ.

Онуоха эн этээр: "Суох, баачыка, билигин таптаспаппын. Ыаҕастаах уубун аара суолга туруоран кэбиһэн кээлтим, онтукабын сүөһү уулаан кэбиһиэҕэ уонна дьиэбэр тиэтэйэбин. Оҕонньорум сарсын-өйүүн куораттыыр, онон кинини тэрийэбин", — диэр. Уонна: "Сарсын киэһэ мин дьиэбэр хоно-сүтэ бараар", — диэр. Баҕар, кини хоно кэлэргэ сөбүлэһиэҕэ. Ол сөбүлэстэр эрэ, сүбэтин бэйэбит булуохпут, — диэн, бааһынай оҕонньоро ойоҕун дэлби сүбэлээн ыыппыт.

Сарсыныгар бааһынай ойоҕо, уу баһан баран, аҕабыыт дьиэтин таһынан ааһан истэҕинэ, аҕабыыт дьиэ таһыгар туран эрэн атыырдыы кистээн тоҕо барбыт. Ону истэн баран, бааһынай ойоҕо эмиэ биэлии кистээбит. Онуоха аҕабыыт, бааһынай ойоҕун бэйэтигэр ыҥыран ылан, дьиэҕэ киллэрэн баран, бэйэтин хоһугар илдьэ киирбит уонна: "Дьэ таптаһыах", — диэбитинэн барбыта үһү. Онуоха бааһынай ойоҕо сөбүлэспэккэ туран, эрин сүбэтин туох баарын барытын кэпсэтэн, аҕабыыкка ылыннарбыта үһү.

Бааһынай ойоҕо, дьиэтигэр кэлэн, барытын оҕонньоругар сиһилии кэпсээн биэрбит. Онтон кинилэр бу күнү быһа сүбэлэспиттэр.

Сарсыарда туран баран, бааһынай оҕонньоро ойоҕор эппит:

— Дьэ, эн бараҥҥын: "Мин эрим куоракка барарыгар ата суох буолан хаайтаран хаалла, онон эн, баачыка, бука диэн, баһаалыста, улахан хара дьоруо аккын уларсыаҥ үһү", — диэ. Оччоҕо, баҕар, аҕабыыт атын уларыстаҕына, мин бу киэһэ куоракка барбыта буолуоҕум. Оччоҕо эн аҕабыыты ыҥыран аҕалан хоннороор. Улахан тимирдээх дьааһыккар билигин аллараа өттүгэр хоруота, күллэ кутан, үөһээ өттүгэр кус түүтүн кутан бэлэмнээн кэбис. Ол кэннэ сытаргытын кытта, мин кэлэммин, эһиги сытар түннүккүтүн тоҥсуйуом. Ол тоҥсуйдахпына: "Арааһа, мин оҕонньорум кэлэн, түннүгүн тоҥсуйда быһыылаах", — диэр. Оччоҕо аҕабыыт ыксаан, эйигиттэн ыйытыаҕа: "Мин ханна куотабын?" — диэн. Оччоҕо эн аҕабыыты ити улахан тимирдээх дьааһыккар киллэрээр. Онно киирбитин кэннэ, тас өттүттэн дьааһыккын хатаан кэбиһээр. Онтон антах хайдах гынарбын мин билиэҕим, — диэн.

Сарсыарда туран, бааһынай ойоҕо аҕабыыкка барбыт. Аҕабыыт, бааһынай ойоҕо бэйэтинэн тиийэн кэлбитин көрөн, олус үөрэн, бэйэтин хоһугар сиэтэн киллэрбит. Бааһынай ойоҕо аҕабыыкка эппит: "Дьэ, баачыкаа! Бүгүн мин оҕонньорум куоракка барар күнэ этэ. Ол гынан баран, ата суох буолан, хаайтаран олорор. Ол иһин бу миигин эйиэхэ ыытта, бука диэн, баачыкам, улахан хара дьоруо атын, баһаалыста, уларыстыҥ диэн".

Ону истэн баран, аҕабыыт улахан хара дьоруо атын оҕонньор куораттыырыгар уларсан, бааһынай ойоҕо дьахтарынан ыытаары, дьиэ таһыгар тахсыбыт.

Онуоха бааһынай ойоҕо аҕабыыкка эппит: "Баачыкаа! Эн бу киэһэ миэхэҕэ хоно тиийиэҥ дуо?"

Ону истэн баран, аҕабыыт үөрүү бөҕөнү үөрбүт. Уонна: "Хоно тиийиэм!" — диэн тылын биэрэн ыыппыт. Бааһынай ойоҕо, дьиэтигэр тиийэн кэлэн, туох буолбутун, тугу кэпсэппитин барытын эригэр кэпсээн биэрбит. Бааһынай оҕонньоро аҕабыыт улахан хара дьоруо атын үөһэ түспүт да, көтүтэ турбут.

Киэһэлик аҕабыыт бааһынай ойоҕор хоно диэн тиийэн кэлбит. Кинилэр, наҕылыччы аһаан-сиэн бараннар, хонор, утуйар тэриирдэрэ буолан барбыт. Аҕабыыт ыйыппыт: "Хайа, мин ханна сытабын, хайдах буолабын?" — диэн. Онуоха бааһынай ойоҕо эппит: "Оттон миигин кытта сыппаккын дуо? Мин эйигин кытта бииргэ сытар гына ороммун оҥордум дии", — диэбит. Ону истэн баран, аҕабыыт сүрдээхтик үөрэн туран, бииргэ сытар гына тэриммитинэн барбыт. Бааһынай ойоҕо аҕабыыкка эппит: "Хайа, таҥастыын сытаары гынныҥ дуу? Таҥаскын барытын устан сытарыҥ буоллар үчүгэй буолуо этэ", — диэбит.

Онуоха аҕабыыт, туох баар таҥаһын ылан, барытын устан кэбиспит. Бааһынай ойоҕо ону ылан, ыраах, оронтон тэйиччи илдьэн, ууран кэбиспит.

Кинилэр бу курдук тэринэн сытан баралларын кытта, сотору соҕус буолан баран, киһи кэлэн түннүгү тоҥсуйбут. Ону истэн, аҕабыыт: "Ким кэлэн, түннүгү тоҥсуйар?"— диэн ыйыппыт. Онуоха бааһынай ойоҕо эппит: "Тыый! Арааһа, мин оҕонньорум төннөн кэлэн, түннүгү тоҥсуйда быһыылаах. Мин дьиэм аанын хатаабакка сыппыппын ээ!" — диэбит. Онуоха аҕабыыт ыксыы бөҕөнү ыксаабыт, куттаныы бөҕөнү куттаммыт."Хайа, мин ханна барабын? Хайдах буолабын? Саһар сирдэ булан кулу", — диэбит.

Онуоха бааһынай ойоҕо, ойон туран, улахан тимирдээх дьааһыгын аһан баран: "Кэл, манна киирэн, саҥата суох сыт", — диэбит. Аҕабыыт сыбыс-сыгынньаҕын сулбу ыстанан турбут да, дьааһык иһигэр сытынан кэбиспит. Ону бааһынай ойоҕо кус түүтүнэн саба тардан баран, дьааһык аанын сабан кэбиспит уонна тас өттүнэн хатаан кэбиспит үһү.

Бааһынай оҕонньоро киирэн кэлэн эппит: "Улахан дьааһыкпын умнан кэбиһэн төннөн кэллим. Дьэ, икки өттүттэн көтөҕөн таһааран, сыарҕаҕа ууруох эрэ", — диэн, иккиэн көтөҕөн таһааран, сыарҕаҕа уурбуттар. Аҕабыыт ыксыы бөҕөнү ыксаабыт, куттал бөҕөнү куттаммыт. Ол да буоллар, кутталыттан уонна саатыттан тугу да саҥарбакка, хам-бааччы сыппыт үһү.

Бааһынай оҕонньоро тимирдээх дьааһыгын тиэйэн баран, куоракка тэптэрбит. Ол иһэн, үс аттаах бааһынай уолаттары көрсө түспүт. Ол кэннэ ыйыппыт:

— Хайа, уолаттар, бу тугу тиэйэҥҥит, ханна баран иһэҕит? — диэн.

Онуоха бааһынай уолаттара эппиттэр:

— Биһиги куоракка баран иһэбит. Биирдии бэйэбит түөртүү сибиинньэ оҕолоохпут. Ол сибиинньэлэрбитин бу дьааһыкка тиэйдибит. Оттон эн ханна баран иһэҕин? Бу туох үлүгэр улахан дьааһыгын тиэйдиҥ?

Онуоха бааһынай оҕонньоро эппит:

— Мин эмиэ куоракка баран иһэбин. Мин малым диэхтээн эмиэ туох көдьүүстээх буолуоҕай? Ол гынан баран, баһаарга илтэхпинэ, мин малбын көрбүт эрэ киһи бары биирдии солкуобай манньаны биэрэн иһиэҕэ. Оччоҕо мин хас эмэ мөһөөгү биир күн булуоҕум, — диэбит.

Онуоха бааһынай уолаттара:

— Ол тугу илдьэ иһэҕин, биһиэхэ көрдөр эрэ! — дии-дии, оҕонньору хаай да хаай буолбуттар. Онуоха оҕонньордоро эппит:

— Суох, куоракка тиийэн бараммын, биирдэ баһаарга дьааһыгым аанын аһыах тустаахпын. Мин малым сүрдээх сэрэхтээх мал, киһи ахсын мээнэ аһа сылдьыбаккын. Мин малбын ааттатан истиэххитин баҕарар буоллаххытына, этиэх этим, —диэбит.

Онуоха уолаттар: "Дьэ, эт эрэ", — дэспиттэр.

Онуоха бааһынай оҕонньоро эппит:

— Мин абааһыны тутаммын, бу дьааһыкка хаайан иһэбин. Дьон бука бары кэпсииллэр, куоракка дьон бөҕө абааһыны тутан киирэн, манньаҕа көрдөрөннөр, тыһыынчанан харчыны начаас хомуйан ылаллар үһү диэн. Онон куоракка киирэн бараммын, баһаарга биирдэ илдьэн дьааһыкпын аһыам.

Бааһынай уолаттара, кэлэ-кэлэ, дьааһык бүтэй иһиллээн көрбүттэрэ, кырдьык, дьааһык иһигэр туох эрэ тыынан сурдургуур уонна туох эрэ тыас тыаһа тыаһаан хачыгырыыр үһү. Ону истэ-истэ, уолаттар хаайбыттар: "Эн абааһыгын бу аттары баҕастары атыылаа. Эн биһиги үс аппытын кытта уон икки сибиинньэ оҕотун ыл", — диэн.

Онуоха бааһынай оҕонньоро эппит:

— Ээ, чэ, эдэр дьон, эһиги илдьэ сылдьан туһаныҥ. Баҕар, миигиттэн, кырдьаҕас киһиттэн, куотан хаалыаҕа.

Уолаттар үөрүүнү кытта бааһынай оҕонньоругар үс сыарҕалаах аттарын, уон икки сибиинньэ оҕотун биэрэн баран, оҕонньор хара дьоруо атын кытта абааһылаах дьааһыгын ылан бараннар, куорат диэки тэптэрэ турбуттар.

Бааһынай оҕонньоро, биир акка олорон, икки атын холбонон, уон икки сибиинньэ оҕотун тиэйэн баран, ыллыы-ыллыы, дьиэтин диэки төннө турбута үһү.

Уолаттар куоракка тэптэрэн тиийбиттэр. Уонна сурах бөҕөнү ыыппыттар: "Биһиги дьааһыкка хаайылла сылдьар абааһыны көрдөрөбүт. Хас көрбүт ахсыттан биирдии солкуобайы манньа ылабыт", — диэн. Ону истэ-истэлэр, дьон бөҕө мустубуттар. Онтон уолаттар, харчыларын ылбакка эрэ, дьааһыктарын аһа баттаабыттар. Арай арбайбыт баттахтаах, барыта хара хоруо буолбут, бүтүннүүтэ кус түүтүн бүрүммүт сып-сыгынньах киһи, дьааһык иһиттэн ойон тахсан, дьон быыһынан түһэн куотан хаалбыт. Дьон буоллаҕына соһуйаннар, куттананнар, өмүттэн тугун да билбэккэ туран хаалбыттар. Онтон үс бааһынай уол абааһыларын эккирэтэн көрбүттэр да, таһы-быһа куоттаран кэбиспиттэр. Онон кинилэр абааһыларыттан тугу да туһамматахтар, хата, бэркэ ночоотуран хаалбыттар.

Били аҕабыыт дьиэтигэр да кэлэн киирбэтэх, кыыл баран, тоҥон өлөн хаалбыт. Аҕабыыт кэргэттэрэ олох дьадайан, ыал аатыттан ааспыттара үһү.

Бааһынай оҕонньор онтон ыла дьиэҕэ-аска кыһаллыбакка олорон, өлбүтэ үһү дииллэр.





Чурапчы оройуонун Сылаҥ нэһилиэгин киһитэ Николай Николаевич Макаров суруйбута, 1940 с.

' НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 3, дь. 519, л. 1-8.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
"АҔАЛ" ДИЭМЭ
Биир бааһынай өрүскэ аҕабыыт тимирэн эрэрин көрбүт. Бааһынай биэрэккэ сүүрэн киирэн, аҕабыыкка илиитин ууна-ууна хаһыытаабыт:

— Аҕабыыт, чэ түргэнник илиигин аҕал!

Аҕабыыт биэрэктэн чугас этэ. Онон бааһынай ууммут илиитин туох да эрэйэ суох тутар кыахтааҕа. Ол гынан баран кини, бааһынай саҥатын истээт, күүһүн муҥунан үөс диэки харбыалаһан киирбит.

Маны барытын биир атын бааһынай истэн турбут. Кини аҕабыыт иҥсэтин үчүгэйдик билэр эбит. Ол иһин өрүһүйэ сатыы турар бааһынайга хаһыытаабыт:

— Эй, ээй, "аҕал" диэмэ. Аҕабыыт кимиэхэ даҕаны тугу да биэрбэт, кини киһиттэн барытыттан ылар эрэ санаалаах. "Мэ" диэ, инньэ диэбэтэххинэ, кини бэйэтин иҥсэтиттэн итиннэ өлүөҕэ.

Маныаха бааһынай аҕабыыкка илиитин ууна-ууна эппит:

— Мэ, аҕабыыт, мэ ыл, ыла оҕус!

Аҕабыыт, маны истээт, туох баар күүһүн муҥунан харбаан, бааһынайга тахсыбыт уонна бааһынай уунан турар илиитин икки ытыһынан хапсаҕай баҕайытык бобо харбаан ылбыт. Ону бааһынай соһон таһаарбыт.





Горнай оройуонун орто оскуолатын учуутала Михаил Данилович Александров суруйбута, ыам ыйын

24 күнэ 1941 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 3, дь. 545, л. 35.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АҔЫС БАЛЫСТЫЫЛАР
Биир дьадаҥы оҕонньор олорбута эбитэ үһү. Кини үс кыыстаах эбит. Ол кыргыттарын хайдах да гынан иитэр кыаҕа суох буолбут. Ол иһин оҕонньор кыргыттарын муннаран кэбиһээри соруммут.

Кини биир күн кыргыттарын кытта отоннуу тахсыбыт. Кинилэр дьиэлэриттэн ырааҕы барбыттар. Отон хомуйа сылдьан, оҕонньор арбаҕаһын чөҥөчөккө ыйаан кэбиһэн баран, дьиэтин диэки күрээбит. Кыргыттар, иһиттэрин толорон баран, аҕаларын ыҥыра сатаабыттар да, туох да туһа тахсыбатах. Аҕаларын көрдүү сылдьан, арбаҕаһын булан ылбыттар уонна, кини муннартаабытын билэн, дэлби ытаспыттар.

Онтон кинилэр хоноору, үрэххэ киирэн иһэн көрбүттэрэ, сыыр үрдүгэр биир балаҕан турар эбит. Кыргыттар балаҕаҥҥа киирэн хас да хоммуттар.

Кинилэр биирдэ, тааска киирэн оонньуу сылдьыбыттар. Ол сылдьан, улахан кыыс үрэх кытыытыттан тимир оҕону булан ылбыт. Ол оҕолоругар биһик оҥорон баран, оонньуур оҕо оҥостубуттар.

Сарсыныгар туран, кыргыттар отоннуу тахсыбыттар. Киэһэ отонноон кэлбиттэрэ: күөстэрин толору балык хааһы оргуйа турар эбит. Кыргыттар дьиибэргииллэр да, аччык буолан сиэбиттэр. Арай кыра кыыс сиэбитэ буола-буола, сиэҕэр кутан, аһаабыта буола-буола, этэрбэһин айаҕар кутан испит. Сарсыныгар эмиэ отоннуу барбыттар.

Кыра кыыс, барбыта буолан баран, иннэ буолан оһох кэннигэр саһан хаалбыт. Кыыс көрөн олордоҕуна, тимир оҕолоро: "Биһигим сөлүн, биһигим сөлүн", — диэбит уонна дьиэлэрин үрдүгэр тиийэр тимир киһи дыралыс гына түспүт. Онтон күөһүгэр хааһылаан баран, оһоҕор олордон кэбиспит уонна биһигэр тиийэн сытан баран: "Биһигим кэлгилин, биһигим кэлгилин", — диэбитигэр, биһигэ кэлгиллибит. Киэһэ кыргыттар кэлбиттэригэр, кыра кыыс тугу көрбүтүн кэпсээн биэрбит. Ону аҕастара итэҕэйбэтэхтэр. "Хата, оҕобут хааһылаан уурбут", — дэһэ-дэһэ, хааһыларын сиэн испиттэр. Кыра кыыс эмиэ сиэбэтэх.

Сарсыныгар туран, орто кыыс хаалбыт. Онуоха эмиэ кыыс кэпсээбитин курдук буолбут. Сарсыныгар улахан кыыс хаалан көрбүтэ, эмиэ оннук гыммыт.

Онтон кыргыттар, отоннуу тахсан баран, тимир киһини хайдах гынан өлөрөллөрүн сүбэлэспиттэр. Дьиэлэригэр кэлэн, оһохторун дэлби оттубуттар уонна тимир оҕону улахан күөс иһигэр уган баран, уокка бырахпыттар.

Бэйэлэрэ өрүһү таҥнары сүүрбүттэр. Ол иһэн көрбүттэрэ, тимир киһилэрэ, кытарбыт күөһү бүрүнэн баран, сырсан иһэр эбит. Кыргыттар ыксаабыттар. Ол сүүрэн иһэн көрбүттэрэ: өрүс уҥуор биир эмээхсин сыыр үрдүгэр иистэнэ олорор эбит. Ону кыргыттар: "Биһигини таһаара оҕус, абааһы уола сиэри гынна", — дэспиттэр. Онуоха эмээхсин сототун уунан биэрбит. Кыргыттар тахсан баран, сирэйдэрин хоту сүүрбүттэр.

Абааһы уола: "Эмээхсин таһаара оҕус", — диэбит. Онуоха эмээхсин: "Бэйи тохтуу түс, ииспин бүтэрэ иликпин", — диир. Абааһы уола ыксыыр. Онтон кэмниэ-кэнэҕэс сототун уунан биэрбит. Абааһы уола онон тахсан испит. Онуоха эмээхсин:

— Хайа, нохоо, атаҕым хатыыта төһө сүрдээҕий? — диир.

Ону абааһы уола:

— Оо, сатана эмээхсинэ атаҕын хатыыта сүрүөн, — диир.

Ол иһин эмээхсин абааһы уолун ууга түҥнэри тэбэн кэбиһэр.

Кыргыттар иннилэрин диэки сырсан испиттэр. Ол иһэн көрбүттэрэ: биир дьиэ ааныгар сүүһүн ортотунан харахтаах, самаҕын ортотунан соҕотох атахтаах абааһы кыыһа мастана турар эбит. Кыргыттары тутан ылан, абааһы кыыһа хаайталаан кэбиһэр. Кыргыттар тахсар хайаҕас көрдүү сатыыллар. Ол сылдьан, кыра кыыс иннэ эрэ батар хайаҕаһын булар. Ол хайаҕаһынан иннэ буолан икки кыра кыыс тахсаллар, оттон улахан кыыс: „Тыҥа баллай, тыҥа баллай", — диэбитигэр, иһэ тыҥа саҕа буолбут. Ону кыргыттар баһыттан тарда сатыы туран, баһын быһа тардан ылбыттар. Онтон кыргыттар эдьиийдэрин баһын маска уурбуттар, онтулара ытыы хаалбыт. Ол иһин хат ылан баран, хатыҥҥа аҕалан уурбуттар. Онуоха эмиэ ытыы хаалбыт. Ол иһин ылан, бэскэ аҕалан уурбуттар. Онуоха кыыстара күлэ хаалбыт. Онтон ыла киһиэхэ бэһинэн хоруоп оҥорор буолбуттар.





Өлөөн оройуона. Оскуолаҕа үөрэнэр Степан Павлов суруйбута, 1943 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 17/8, дь. 62, л. 186-188.

Учуутал Павлов хомуйбут матырыйаалларыттан.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АЙАН КИҺИТИН КЭПСЭЭНЭ
Арай былыр биир киһи айаннаан испит. Ол иһэн көрдөҕүнэ, иннигэр дьон от кэбиһэ сылдьар үһү. Отторун күрүөтэ аана суох, онон оттоох сыарҕалаах оҕустарын күрүө үрдүнэн киллэрэллэр эбит. Оҕус хайаан сыарҕалыын күрүө үрдүнэн киириэй? Кыайан киирбэт. Ону бары мустан, оттору, сыарҕалары күрүөнү үрдүнэн соһон киллэрэллэр. Бу курдук үлэлээн, муҥу-сору көрө турдахтарына, били айан киһитэ тиийэн кэлэн ыйытар:

— Бу тугу оҥостоҕут, тоҕо оҕускутун күрүө үрдүнэн соһоҕут?

— Дьэ, бу от кэбиһэбит да, оҕуспут оппутун күрүө иһигэр кыайан киллэрбэт.

Айан киһитэ күрүөлэрин аҥаар өттүнэн аан оҥорон биэрэр. Били эрэйдээхтэр, дьэ, үөрүү бөҕөнү үөрэллэр, махтаныы бөҕөнү махтаналлар:

— Хайа айыы санаалаах, киһи сөҕүөх өйдөөх киһитэ кэлэн абыраатаҕай? — дэһэллэр. Биир оҕустарын манньа биэрэллэр.



2



Айан киһитэ тохтуо дуо, эмиэ суолун устун баран испит. Ол иһэн, эмиэ дьиибэ суолу көрөр. Дьон дьиэ иһиттэн буруолаах хааһахтары таһаараннар бурҕаҥнаталлар. Онтон эмиэ сырсан киирэннэр, эмиэ буруолаах хааһахтаах тахсаллар. Арай үлэлэрэ ол эрэ буола турбут. Айан киһитэ тиийэн кэлэн ыйытар:

— Бу тугу оҥостоҕут, туох буолаҕыт?

— Бу дьиэбит иһигэр уот оттубуппут да, буруота бэрт буолан тулуппата, онон ити буруотун хааһаҕынан таһырдьа таһабыт да кыаттарбат, айаҕалыы сатаан эрэ эрэйдэнэбит, — дэһэллэр.

Айан киһитэ дьиэлэрин иһигэр киирэн көрбүтө: оһох, үөлэс диэн букатын суох. Онтон дьиэлэрин үрдүнэн тоҕо тардан үөлэстээн, оһох оҥорон биэрбит.



3



Айан киһитэ тохтуо дуо, суолун устун баран испит. Арай биир сыгынньах киһи, дьиэ үрдүгэр тахса-тахса, сиргэ ыстанан түһэр үһү. Маны көрөн дьиибэргии-дьиибэргии, киниэхэ тиийэн кэлэр. Кэлэн көрдөҕүнэ: били сыгынньах киһи сыайатын иититтэн, үөһэттэн кэтиллэр гына, икки тоһоҕоҕо ыйаан баран, дьиэтин үрдүттэн сыайатын үрдүгэр куобахтаан түһэр эбит. Ол түһэригэр сорох ардыгар сыайатын сыыһа, сорох ардыгар сыыһа-халты, сорох ардыгар таба түһэттиир эбит. Таба түстэҕин аайы, тиириллэн турар сыайа тулуйуо дуо, хайыта-тырыта баран иһэр эбит.

Маны көрөн, айан киһитэ ыйытар:

— Бу тугу оҥостоҕун, туох буолаҕын? Таҥаскын таҥас аатыттан аһарбыккын дии?

— Сыайабын кэтиэх буолтум да, сатаан кэтиминэ, дэлби тоҕута түһэн кээстим, — диир биирдэрэ.

— Сыайаны бу курдук дьиэ үрдүттэн куобахтаан кэтэллэр үһү дуо? — диир айанньыт.

— Эчи, билбэппин ээ, хайдах кэтэллэрэ буолла, — диир доҕоро.

Айанньыт: "Сыайаны бу курдук кэтэр баҕайы", — диэн сүбэлээн, үөрэтэн баран, баран хаалар.

Онтон ыла бу эрэйдээх үөрэнэн, сыайатын киһилии кэтэр буолбут. Ол да кэттэр, муодатык да кэтэллэр эбит дии саныыр уонна, урут сатаан кэппэккэ, сыайатын таҥас аатыттан аһарбытын сөҕүнэ, кэмсинэ, кэлэнэ саныыр.

4



Айан киһитэ тохтуо дуо, эмиэ баран испит. Ол иһэн, биир ыалга чугаһаан иһэн көрдөҕүнэ, дьиэтээҕилэр хааһаҕы туппутунан тахса-тахса, хааһахтарын айаҕын күн диэки көрдөрө түһэн баран, бэрт тиэтэлинэн, сүрдээхтик ыксаабьгг дьон быһыытьнан, дьиэлэригэр төттөрү сырсан киирэллэр. Ол курдук төттөрү-таары сүүрүүнэн сылдьаллар. Айан киһитэ кэлэн ыйытар:

— Бу тугу оҥостоҕут, туох буолаҕыт? — диир.

— Дьиэбит хараҥата бэрт буолан, күн сырдыгын хааһахха хаайан, саба тутан, дьиэбитигэр киллэрэ сатыыбыт да, киирэн биэрбэт, таах эрэйдэнэбит быһыылаах, — дэһэллэр.

Айан киһитэ дьиэлэрин иһин киирэн көрбүтэ, хабыс-хараҥа баҕайы, түннүк диэн букатын суох эбит. Били киһи маны көрөн, ол ыалга түннүк оҥорон биэрэр. Күн сырдыга дьиэ иһигэр тыган, дьиэ иһэ сырдаан, дьэ, үөрүү-көтүү буолар. "Дьэ, хата, бу киһи кэлэн абыраатаҕа",— дэһэллэр уонна айанньыт өйүн, ньыматын сөҕөллөр, махтаналлар, кэмэ суох элбэҕи манньалыыллар.

Дьэ, бу курдук айан киһитэ дьону абыраталаабыта үһү диэн өрдөөҥҥү кэпсээн баар.





Орджоникидзе оройуонун Эргис нэһилиэган киһитэ 40 саастаах Никифор Петров тылыттан Г. У. Эргис суруйбута, 1935 с.

Г. У. Эргис хомуйбут фольклорнай матырыйаалларыттан.
АЛБЫН БААҺЫНАЙ
Биир Албын Бааһынай диэн оҕонньор эмээхсининиин олорбуттара үһү. Оҕолоро суох. Таһыгар Чоху Ойуун уолаттара олорбуттар. Ойуун муспут баайын үллэстэннэр, олус баай эбиттэр. Албын Бааһынай бу уолаттарга аҕаларыттан ыла олох өстөөх эбит. Чоху Ойуун өлбүтүн кэннэ: "Дьэ, эбэтээ, күтүр өстөөх бохтор күннээх эбиккин дии. Эн ыар батталгын уолаттаргыттан иэстээтэрбин", — диэбит.

Албын Бааһынай биир кур оҕустаах. Бу оҕуһун уотан баран өлөрөр күнэ буолбут. Чоху Ойуун уолаттарын ыҥырбакка эрэ, соҕотоҕун астаан өлөрбүт. Бу астыы сырыттаҕына, эмээхсинэ таһырдьа тахсан баран: "Чоху Ойуун уолаттара үһүөн иһэллэр. Дьаарбайа истэхтэрэ, чэ, тугу аһатабыт?" — диэбит. Онуоха оҕонньор, унаара түһэн баран:

— Киирдэхтэринэ, мин эйигин: "Чэйдэ өр", — диэҕим. Ону эн: "Өрбөппүн!" — диэр. Ону мин: "Өр", — дии сатаан бараммын, ойон туран, хабарҕаҕын быһаҕынан быспыта буолуом. Эн өлбүт буолан кубулунаар. Онтон мин, эриэн талаҕы ылан баран: "Тур, тилиҥ", — дии-дии таһыйыам. Онно эн күлэ-күлэ туран кэлээр, — диэн баран, оҕуһун хабаҕар хааны кутан баран, эмээхсинин хабарҕатыгар баайан кэбиһэр уонна ыалдьыттарын күүтэн олорор.

Чоху Ойуун уолаттара сотору соҕус тиийэн кэлбиттэр.

— Дорооболоруҥ! Атаспытыгар дьаарбайа уонна аһыы кэллибит, — дэһиспиттэр.

— Чэ, үчүгэй! Эмээхсиэн, ыл чэйдэ өр, — диэбит оҕонньор.

— Өрбөппүн! — диэбит эмээхсин кигиэһинин курдук. Оҕонньор хаста да "өр" диэн соруйан көрбүт да, эмээхсин чэйин өрбөтөх. Оҕонньор кыыһырбыта буолан баран, бардьыгыныы түһээт ойон туран, быһаҕын сулбу тардан ылан, эмээхсиҥҥэ ыстанан тиийэр. Хабарҕатыгар түһэн, баспыта буола сылдьан, били хабахтаах хааны тоҕо тардан кэбиһэр. Эмээхсин, часкыйа түһэн баран, өлөн хаалар. Уолаттар буоллаҕына куттанан, харахтарын тиэрэ көрө түһэллэр. Оҕонньор онуоха бэйэтэ уоскуйбута уонна ыалдьыттарын уоскуппута буолан: "Куттанымаҥ, миэхэ өлбүт киһини тилиннэрэр эриэн талах баар", — диир. Уонна эриэн талах ыйанан турарын сулбу тардан ылан, эмээхсини тиийэн таһыйа-таһыйа:

— Тур, тур. Тилин, тилин! Эриэн талахпынан таһыйан эрэбин. Тур, тур!

— диир.

Эмээхсинэ, чочумча буолан баран, күлэ-күлэ туран кэлэр. Уолаттар үөрэ түспүттэр уонна талаҕы ылан муодарҕаан эргим-ургум көрө олорбуттар.

— Бу талахпын мин, хараҕым дьүккэтин курдук харыстаан уура сылдьар малым, эһиги баайгыт аҥарыгар да биэрбэппин. Мин бу да кэннэ үчүгэй маллардаахпын. Ити эмээхсин баҕардар чэй өрөн аһаппатын даҕаны. Мин, хата, санаатынан аһы кутан биэрэр солуурчахпыттан ылан аһатыам, — диир. Уонна ойон туран, көхөҕө ыйаан туран:

— Эт түс, эт түс! — дии-дии, эриэн талаҕынан солуурчаҕы таһыйбыт. Онтуката, уолаттар көрөн олордохторуна, солуурчахтан остуолга кырбаммыт эт өрөһөлүү тохтубут. Түгэҕэ дьөлө быһыы аһаҕас солуурчахха эти буһаран, кырбаан баран укпут эбит. Онтуката таһыйбытыгар доргуйан түһүтэлээбит. Уолаттар көрө-көрө муодаргыы, бэккиһии олорбуттар. Ону көрөн, оҕонньор солуурчаҕын арбыы олорбут.

— Бу солуурчах — миигин ииппит иһит. Кини баар буолан, мин айахпын ииттэн, баччаҕа тиийбит киһибин. Солуурчахпын мин эһиги баайгыт аҥарыгар да биэриэм суох этэ, — диэбит.

Били солуурчахтан түспүт этинэн уолаттары тотуохтарыгар диэри дэлби аһаппыт. Уолаттар сөҕө-сөҕө, махтайа-махтайа аһаабыттар. Онтон оҕонньор: "Мин бу талаҕым икки солуурчаҕым иккинэн сааһым тухары иитинним. Аны эдэр дьон эһиги туһаныах тустааххыт. Онон эһиги атыылаһан ылыҥ. Мин чэпчэкитик биэриэм. Бэйэ дьонугар тугу олус кимсиэхпиний," — диэбит.

Уолаттар үөрэн өрө көтө түстүлэр.

— Төһө сыанаҕа биэрэҕин? Чэ, атыылаа, — дииллэр. Ону оҕоннъор олоро түһэн баран этэр:

— Эһиги сибилигин тахсан, ойохторгутун хабарҕаларын быһыта баттаан баран субу талаҕынан: "Тур-тур, тилин", — дии-дии, дэлби таһыйдаххытына, тиллэн кэлиэхтэрэ. Ол курдук эһиги атын да дьону тилиннэрэр буолуоххут. Онон бу эриэн талах эһиэхэ кэмэ биллибэт улахан туһаны оҥоруохтаах. Оттон солуурчаххыт буоллаҕына саллар саас тухары бараммат-хороммот аһыыр ас буолар. Сааскыт тухары иитимньигит буолуоҕа. Ол эрээри мин бэйэ дьонугар, доҕотторбор, ыараханнык сыаналыыр санаам суох. Онон адьас босхо буолуоҕунааҕар, отут бөдөҥ сылгыта үүрэн аҕалан баран, талахтаах солуурчахпын ылыҥ. Эдэр дьоҥҥо бэлэхтиир кэриэтэ биэрэбин, — диир.

Уолаттар бэрт үөрүүнэн ылаллар. Отут бөдөҥ сылгыны үүрэн аҕалан туттаран баран, талахтаах солуурчаҕьт дьиэлэригэр илдьэ барбыттар.

Дьиэлэригэр тиийэн, үс уол ойохторун хабарҕаларын быһыта баттаан кэбиспиттэр. Уонна: "Тур-тур, тилин", — дии-дии, талахтара илдьирийиэр диэри таһыйталыы сатаабыттар да, өлбүт хантан тиллиэй, тиллибэтэхтэр.

Онтон кэлэн, солуурчахтарын: "Эт түс", — дии-дии хампарыйыар диэри таһыйа сатаан кэбиспиттэр да, кураанах солуурчахтан туох этэ түһүөй, түспэтэх. Уолаттар хомойон, абаланан, дэлби ытаспыттар уонна Албын Бааһынайы өлөрө барбыттар. Кэлэн оҕонньору дьиэтиттэн хам тутан ылбыттар уонна: "Хайдах өлөрүөхпүтүй?" — диэн сүбэлэспитгэр. Онуоха Албын Бааһынай сүбэлээччи буолбут:

— Эһиги миигин кырдьык өлөрүөххүтүн баҕарар буоллаххытына, куулга уган баран, ойбоҥҥо уктаххыт дии. Билигин ойбон бүтэ тоҥо илик, аһаҕас буолуо, — диэбит.

Уолаттар: "Ээ, кырдьык оннук", — диэн сөбүлээннэр, оҕонньору ылан, куулга баһынан таҥнары уган баран, сүгэн ойбоҥҥо киллэрбиттэр. Тиийбиттэрэ, ойбонноро тоҥ турар эбит. Алларар анньыы ылбатахтар, дьиэлэригэр хаалбыт. "Тахсан анньыыта киллэриэххэ" диэн буолбут. "Эн киллэр, мин кил-лэр", — диэн сэлээннэһэ турбуттар. Хайалара да буолбатах. Онтон: "Чэ, оччоҕо үһүөн тахсыахха", — диэн, үһүөн анньыы киллэрэ тахсыбыттар. Ойбонтон дьиэлэрэ ыраах. Албын Бааһынай, куулуттан тахсыан баҕарар да, кыайан тахсыбат. Чочумча буолан баран, куулу хайдыбытынан көрдөҕүнэ, биир ыҥыыр аттаах, аҥаар хараҕа суох оҕонньор алта сылгыны үүрэн уулата иһэр эбит. Маны көрөөт, Албын Бааһынай этэр:

— Бэйи-бэйи эрэ, доҕоор! Манна чутаһаама, мин манна харахпын эмтэнэ олоробун, — диир.

Онуоха кэлбит оҕонньор: "Туох даа? Ол итиннэ хайдах эмтэтэҕин? Мин эмиэ хараҕа суох киһибин. Бэйи эн көҥөөмө, хата сүбэлээ — хайдах эмтэтэҕин?"

— Мин хараҕа суох буолтум өр буолла. Онтукабын бу эмтэтэн бүттүм. Ыл, эн миигин бу куултан сүөрэн таһаар, — диир Албын Бааһынай. Биирдэрэ өс киирбэх, түһэ эккирээн сүөрэн, Албын Бааһынайы таһааран кэбиһэр. Тахсан баран, Албын Бааһынай этэр:

— Дьэ, бэртээхэй эмп эбит. Бу хараҕа суох бэйэм харахтанан таҕыстым. Эн бу куул иһигэр киирэн олор. Манна сотору үс киһи кэлиэхтэрэ. Ол дьон эмтиэхтэрэ. Онно эн букатын саҥарбакка олороор. Саҥардаргын эрэ эмиҥ эмп буолуо суоҕа. Бастаан ойбон алларан баран, куулу бүтүннүү сиигириэр диэри ууга уган ылыахтара. Уонна, дьэ, эмтиэхтэрэ. Аккын миэхэ аҕал. Мин сылгыларгын таһааран, далга хаайыам уонна эйигин эмтэтэр диэн ол дьоҥҥо этиэм.

Хараҕа суох киһи эрэйдээх өс киирбэх куулга киирэн биэрэр, ону Албын Бааһынай куул айаҕын бобо баайан кэбиһэр уонна аты миинэн, сылгыларын үүрэн, атын сиргэ тэскилээн, баран хаалар. Чочумча буолан баран, уолаттар кэлэн ойбону аллараллар уонна кууллаах киһини ылан, ойбоҥҥо уган кэбиһэллэр.

Аҕыйах аҕай хонон баран Албын Бааһынай, алта сылгыны үүрэн, биир ыҥыырдаах аты миинэн, дьиэтигэр кэлбит. Чоху Ойуун уолаттара дэлби муодарҕаан, дьиибэргээн, Албын Бааһынайтан ыйыта тиийэн кэлэллэр. Онуоха Албын Бааһынайдара үөрэ-көтө тоһуйар:

— Дьэ, атастарыам, хата, тупсуоҕуҥ! Эһиги биир буруйдааххыт, мин биир буруйдаахпын. Онон тэҥ тэҥэ буоллун. Уу түгэҕэр баар эбит олус үтүө дойду! Уу түгэҕинээҕи сиргэ тиийэн түһэргин кытта, уута суох бэрт үтүө дойду буолан хаалар. Бу биһиги дойдубут курдук ыаллардаах. Сылгы сүөһү диэн туох да олус үгүс, мээнэ сылдьаллар. Мин бу соҕотох буоламмын, алта эрэ сылгыны таһаардым. Эһиги курдук элбэх киһи, сүүһүнэн ахсааннаах сылгыны үүрэн таһаарыа эбит. Чэ, эһиги бачча эр бэртэрэ киирэн сылгыны дэлби үүрэн таһаарымына олоруҥ! Миигинньик куһаҕан оҕонньорго тиийимэҥ! Бэркитин, дьэ, көрдүннэр!

Уолаттар бэркэ муодаргыыллар, кырдьыктаналлар. Көрдөхтөрүнэ, адьас чахчы, ойбоҥҥо чахчы укпуттара, сылгылар чахчы бааллар. "Биһиги да киирдэрбит сылгы таһаарыа этибит", — дии саныыллар. Онтон оҕонньор этэр: "Эһиги итэҕэйбэт буоллаххытына, билигин миигин батыһан, ойбоҥҥо киириҥ. Мин сылгыларбын уулата ойбоҥҥо киирээри олоробун. Онно киирэн, бэйэҕит ууну өҥөйөн да көрүҥ", — диир.

Уолаттар өс киирбэх батыһан киирэллэр. Албын Бааһынай сылгыларын үүртэлээн киллэрэн ойбону тула туруортаан кэбиһэр уонна уолаттары ыҥыртаан ууну көрдөрөр. Уу түгэҕэр сылгылар күлүктэрэ, кырдьык, сылгылар курдук, адаарыҥнаһан көстөллөр. Оҕонньор этэр:

— Көрүҥ эрэ, ити сылгыларгыт ити кэлэн тураллар.

Улахан убайдара маны көрөн баран этэр:

— Бэл, бу абааһы оҕонньор киирэн, алта сылгыны үүрэн таһаарда. Чэйиҥ, түһүөҕүҥ! Мин убай киһи быһыытынан бастыым, — диэн баран, уол ойбоҥҥо ыстанан кэбиһэр да, мууһу аннынан баран хаалар.

— Биһиги туохпутунан итэҕэс буолан хаалабыт, — диэн баран, икки быраат эмиэ ыстаныталаан хаалаллар да, эмиэ муус аннынан барыталаан хаалаллар.

Ол курдук үс быраат үһүөн өллөхтөрө ити. Оҕонньор, күлэн чачыгыраан баран, тахсан, Чоху Ойуун дьиэтин дьиэ гынан олорбута эбитэ үһү.





"Якутские сказки" // Полное собрание сочинений и трудов Д.К. Сивцева-Суорун Омоллоон. Том 7. Издательский дом "Якутия". Якутск, 2007.
АТЫЫҺЫТ ТҮҮЛЭ
Былыр биир атыыһыт, уончалаах уол оҕолооҕун батыһыннара, Сибиири кэрийэ сылдьан эргинэрэ эбитэ үһү. Ол курдук кэрийэ сылдьан, биир үрдүк баҕайы күрүөлээх-хаһаалаах, ампаар дьиэлээх ыалга тиийэн кэлбит. Дьиэҕэ киирэн, тойону, хотуну кытта кэпсэтэр. Киэһэ буолан, утуйар буолан барбыт.

Арай бу дьиэ хаҥас өттүгэр чуулаан баарыгар, дьахтар төрөөрү энэлгэнэ бэрт буола сытар. Онно дьахталлар, ньээҥкэһиттэр киирэллэр-тахсаллар. Кини бии оҕото ону бэркэ одуулаабыт. Ороннорун оҥостон утуйбуттар. Оҕото атаҕар сьппыт. Ол сытан уута кэлбэтэх.

Ол сыттаҕына, оҕо саҥата ытаан чаачыгырыы түспүт. Ол чаачыгырыырын кытта, үөһэттэн чыычаахтар көтөн кэлэннэр, бии уол оҕо үрдүнэн дьиэ үрдүгэр түһэн кэбиспиттэр. Дьэ, уонна чыыбыгыраһан-чаабыгараһан бараннар, арай уол өйдөөн көрбүтэ, кумааҕылаах эбиттэр. Онно сурук суруйан кумааҕыларын хачыгыратан барбыттар. Суруйан бүтэн баран, арай киһилии саҥарар буолан барбыттар: "Бу төрөөбүт кыыс оҕо бу түннүк анныгар сытар уол оҕоҕо ойох барар гына сурулунна. Бу оҕо төрүүр чааһыгар төрөөбөтө, атын чааска төрөөтө, эриэн чааска. Уон аҕыһын туолан баран, уон сыл усгатыгар хаартыһыт-арыгыһыт, күүлэмсик буолуо. Ол кэнниттэн бу эриниин тоҕус уон саастарыгар диэри үчүгэйдик олоруохтара. Түөрт оҕону төрөтүө, үһэ уол, биир кыыс буолуо", — диэн баран, чыып-чаап саҥаран баран көтөн, хайа да диэки барбыттарын уол көрүмүнэ хаалбыт. '

Били оҕо итини истэн сытан саныыр: "Бэйи, мин итинник күүлэмсиги ойох ылыам кэриэтин өлөрөн кэбиһииһибин". Итинник саныыр да, аҕатын төбөтүттэн, сыттыгын анныттан быһаҕын ылан, сиэбигэр уктан баран, чуулаан иһигэр тыаһа суох сыбдыйан киирэр. Хараҥа баҕайы. Илиитинэн бигээн, баабыскаһыт эмээхсин сытарын көрөр.

Онтон эмээхсин төбөтүн бигээн көрөр. Ол төбөтүгэр били оҕо сытарын бигээн көрөр да, били быһаҕынан ылан иһин хайыттаҕым диэн, чороччу таҥаска суулана сытар оҕону, иһин таҥастары баҕастары хайа тардан кэбиһэр. Оҕо часкыйа түһэр да, уол тахсан барар. Баабыскаһыт туох буолла диэн уһуктан, оҕотун харбаан көрөр да, оҕо саҥата суох баран хаалар. Эмээхсин утуйан хаалар.

Оҕо быһаҕын аҕатын сонун сиэбигэр таһааран уган кэбиһэр да, утуйан хаалар.

Сарсыарда буолар. Туран, аһаан-сиэн баран хаалаллар уоллаах атыыһыт. Били баабыскаһыттаах утуйа сытан хаалаллар, түүнү быһа утуйбатах баҕайылар. Оҕо аҕатыныын дьиэлэригэр бэрт ыраах сиринэн эргиллэн төннөн кэлэн, олорбохтоон баран, аҕата атыыһыт өлөн хаалар.

Кини аҕатын кэнниттэн бэйэтэ эргинэр киһи буолан, эмиэ кэрийэ сылдьан эргинэр. Ол сылдьан биир нуучча дьиэлээх ыалга кэлэр. Онно хонор. Биир оҕонньордоох эмээхсин бааллар. Биир бэрт кыыс оҕо баарын арай кини ымсыырар да, ойох ылар. Арай ол ылан, хоонньоһо сытан көрбүтэ, иһэ бүүрүктээх. Дьэ: "Бабат, бу алдьархайбыт", — дии түһэр, ыйытар: "Бу туоххунуй?". Онно ойоҕо эппит: "Ээ, былыр төрөөтөхпүнэ, иһим хайдан сыттаҕына, солко сабынан баабыскаһыт тикпитэ үһү", — диэн.

Онтон бу атыыһыт аны судумаасы буолар. Арай туран, ойоҕун быраҕан кэбиһэн, кыыл баран хаалар.

Онтон дьахтар эрэйдээх ытаан-соҥоон хаалан баран, дьэ, били эппиттэрин курдук, күүлэмсик буолан барар. Кэнники били тойон-хотун кыыһы дьиэ күүлэтигэр тутар буолбуттар. Бу дьахтар киэһэттэн киэһэ кэлэр буолбут. Бу тухары хаартылыы, күүлэйдии сылдьар.

Уон аҕыс сыл бүтүүтүгэр били атыыһыт төннөн, дьиэтигэр дойдутугар иһэн, биир ыалга таарыйбыт. Арай урукку оҕонньордоох эмээхсинэ кырдьан хаалбыттар, олороллор эбит. Билэр. Оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ: "Мин киртийдим, баанньыктаныахпын баҕарабын, баанньыккытын отуннарыҥ", — диэбит. Онуоха: "Били күүлэҕэ баар киһи баанньыгы отуннун эрэ", — диэн киминэн эрэ этиппиттэр. Ол икки ардыгар: "Баанньык бэлэм", — диэн саҥа иһиллибит. Киһи баанньыкка тахсан кэлбит. Арай көрбүтэ, биир мөһөөк холумуот сонноох дьахтар, баанньык уутун бэлэмнээн баран, тахсаары турар эбит. "Дьахтары бииргэ суунуох", — диэн хаайбыт. Дьахтар буолбатах. Ону сонун тэллэҕиттэн тардыһа сыппыт, суунуох диэн. Дьахтар эппит: "Мин эйигин кытта суунар тэҥэ суох киһибин. Мин эмиэ эн курдук эрдэнэ сылдьыбытым да барбыта, онон тэҥнэһэр суох". Онуоха эр киһи: "Мин буолабын эриҥ", — диэбит. Онуоха дьахтар үөрэн, үөрүүтүгэр уҥуоҕун эрэ үнтү түспэтэх. Уураһан, сыллаһан, бииргэ суунан, атыыһыт сылдьыбытын усталаах туоратыгар муспут ырбаахытын кэтэн, оҕонньордоох эмээхсиҥҥэ налыһан киирэн кэлэллэр. Онуоха кырдьаҕастара: "Бээрэ, бии киһибит дьахтардаах эбит дуу?" — дэспиттэр. Онуоха эр киһи: "Били урукку бэйэҕит күтүөккүт кэлэн турабын", — диэбитигэр, били баҕайылар үөрүүлэриттэн ытаспыттар.

Дьэ, ол курдук тоҕус уон саастарыгар диэри түөрт оҕолонон, киһилии байан-тайан, ыал буолан олорбуттара эбитэ үһү.



Мэҥэ Хаҥалас оройуонун 2-с Мэлдьэхси нэһилиэгин киһитэ, 1858 с. төрөөбүт Екатерина Афанасьевна Шадрина диэн үөрэҕэ суох эмээхсин тылыттан М. Д. Кривогорницын суруйбута, кулун тутар ый, 1940 с.

Мэҥэ Хаҥаласка сылдьыбыт диалектологическай экспедиция матырыйаалларыттан.
АҔАС-БАЛЫС
Былыр икки кыыстаах оҕонньордоох эмээхсин олорбуттара эбитэ үһү. Бу дьон бултаан аһаатахтарына эрэ айахтарын иитэллэр эбит. Арай туулаан — тууларыгар балык киирбэтэх, илимнээн — илимнэрэ балык туппатах. Күөскэ түөрт киһи аһылыга икки эрэ собо буолбут. Хоргуйан өлөллөрүгэр тиийбиттэр. Биир сарсыарда оҕонньор олорбохтоон баран эппит:

— Доҕоруом, ити икки кыыспытын муннаран кэбиһиэххэ, бэйэлэрэ булан аһаатыннар. Оччоҕо ити собобутун эр биир сиэ этибит, — диэн.

Эмээхсин олорбохтоон баран: "Чэ, буоллун даҕаны", — диэбит.

Оҕоняьор икки кыыһын илдьэ отоннуу тахсыбыт. Балай эрэ ыраатан, биир отонноох сири булан отоннообуттар. Хоргуйбут кыргыттар эрэйдээхтэр отоҥно умса түспүттэр. Балай эмэ отонноомохтоон баран, аҕаларын көрбүттэрэ, хамнаабакка эрэ тойтойон турар үһү. Кыргыттар кыһаммакка отонноон испиттэр. Күн киириэр диэри аһыы-аһыы отонноон бараннар: "Аҕаа, киэһэрдибит, барыах" — диэн ыҥырбыттар. Суох, аҕалара саҥарбат. "Аҕаа!" — диэн эмиэ хаһыытаабыттар — суох, саҥарбат. "Туох баҕайыный! Тоҕо саҥарбат?" — дэһэ-дэһэ баран көрбүттэрэ, аҕалара биир төҥүргэскэ арбаҕаһын ыйаан баран, баран хаалбыт.

Кыргыттар аҕаларын ыҥыран хаһытыы-хаһытыы баран истилэр. Бу икки ардыгар хараҥа түүн хаайан түүйэн кэллэ, оҕолор ытааннар, харахтарын үүтэ көстүбэт буолла. Мээнэ түҥкэл-таҥхал түһэн истилэр.

Сарсыарда халлаан сырдаан, күн кылайа тахсыытыгар, биир эргэ дьиэни буллулар. Иһирдьэ киирэн кэлбиттэрэ, ким да суох. Ыал олорбот буолбута өр буолбут быһыылаах. "Өлүү түбэлтэлээх, өлбөт быалаах," — диэбиккэ дылы, улахан кыыс хататтаах, чакыырдаах эбит. Онон саҕан, уот отуннулар. Биир эргэ күөс баарыгар отоннорун буһаран сиэтилэр. Ол кэннэ отоннуу таҕыстылар. Балай эрэ илин диэки барбахтаан иһэн, биир отонноох сири булан, отоннообутунан бардылар. Отоннуу-отоннуу, илин диэки хаамсан истэхтэринэ, биир киэҥ баҕайы суол барда. Ол суол устун баран истэхтэринэ, суоллара икки аҥыы буолла. Бу икки суолларын төрдүгэр икки биһиктээх оҕо сытар эбит. Хаҥас өттүгэр тимир биһиктээх, уҥа өтгүгэр үрүҥ көмүс биһиктээх оҕо сытар эбит. Ону көрөн балта:

— Аҕаас! Бу үрүҥ көмүс биһиктээх оҕону дьиэбитигэр илдьэн оҕолуохха, — диэбит.

— Хотуой, ити үрүҥ көмүс биһиктээх оҕо албын, куһаҕан буолуо. Аҕабыт курдук бэйэбитин муннартаан өлөрүө. Бу тимир биһикгээҕи ылыах.

— Аҕаас, өйдүө эрэ. Биһиги бу айыы оҕотун ылыах, ити абааһы оҕото буолуо, — диэн баран, аҕаһын санныттан тайанна балта.

Кыыһа балтын илгистэн кэбиһэн баран, тимир биһик үрдүгэр түстэ: "Ол-бу диэн кубулуна турума, барыах!" — диэтэ да, оҕотун көтөхпүтүнэн төннө турда. Балта, икки ыаҕастаах отонун туппутунан, кэнниттэн батыһан сэрбэйэн истэ.

Дьиэлэригэр тиийэн кэлбиттэрэ, оттуллубут уоттара умуллубатах. Оҕолорун уҥа ороҥҥо сытыаран, отоннорун буһаран сиэтилэр. Сарсыарда туран, отоннуу бардылар. Киэһэ кэлбиттэрэ, уҥа ороннорун үрдүгэр буспут балык бөҕө сытар эбит. Улахан кыыс: "Оо! Бу дьолбун,"— диэтэ да, харса суох уобалаабытынан барда. Кыра кыыс: "Куһаҕан буолуо", — диэн сиэбэтэ, отонуттан сиэтэ.

Сарсыарда туран, отоннуу баран иһэн, кыра кыыс: "Аҕаас, мин хаалыым, эн отоннуу бар", — диэтэ. Аҕаһа: Хаалыаҥ буоллар хаал", — дии-дии бара турда. Кыра кыыс дьиэтигэр кэлэн: "Иннэ буолан иҥиим, сүүтүк буолан сүтүүм", — диэтэ да, күөх сахсырҕа буолан, мас быыһыгар киирэн хаалла. Балай эмэ сыппахтаабытын кэннэ, оҕотун биһигэ кычыгырыы түстэ: "Тимир биһик, төлөрүй, иилэҕэс тиһик, сөлүн!" — диэтэ да, тоҕус бэчээтинэй киһи чиккэс гына түстэ: "Оо! Аҕас-балыс кэлэллэрэ чугаһаабыт ээ", — диэн баран, тимир ытыгы куолайыттан кулгуйан таһаарда уонна ытыйан кулугуратарын кытта, буспут балык тоҕунна. Онтон: "Оо! Кэлэллэрэ чугаһаата", — диэн баран, куччаан-куччаан, кыһыл оҕо буолан хаалла уонна биһигэр сытан баран: "Тимир биһик, тутулун, иилэҕэс тиһик, тумулун!" — диирин кытта, түмүллэн кычыгыр гына түстэ. Кыра кыыс маһын быыһыттан тахсан, аҕаһыгар утары сүүрэн тиийэн, уола хайдах буолбутун кэпсээн биэрдэ. Онно аҕаһа кыыһыран кэбистэ: "Аата, оҕобун эҥин-эҥин диэҥҥин. Ол бу диэн кубулунума!" — диэтэ. Ол кэннэ кэлэн: "Оҕом бу кэһиитин уурдаҕа", — дии-дии балыгын сиэн сабырдаппытынан барда.

Оччугуй кыыс уһун түүнү быһа ааттаата, суох, кыыһа киириммэт. Сарсыарда туран отоннуу баран иһэн: "Чэ, хаалыым даҕаны", — диэн хаалла. Оччугуй кыыс баран, балай эрэ отонноомохтоон баран, төннөн истэҕинэ, аҕаһа утары сүүрэн кэллэ: "Тоойуом, дьэ, кырдьык эбит. Алдьархай! Ханна куотан абыранабыт?" — диэтэ.

Онуоха балта:

— Оттон мин туох диэбиппиний? Киһи тылын истибэтэҕиҥ дии... Чэ, ол туох буолуой. Мин санаабар, ити эргэ күөскэ отону оргутуохха уонна уолбутун сири оҥхоччу хаһан баран олордуохха, ол кэннэ отоммутун таһааран үрдүгэр саба быраҕыахха уонна куотуох, — диэтэ.

Аҕаһа: "Ээх, сөп!" — диэн баран, дьиэтигэр тиийэн, таһырдьа кутаа уоту оттон, оргутан кэбистэ. Кыра кыыс сири оҥхоччу хаһан, уолун таһырдьа олорто. Оттубут уоттара өрө кытыастан таҕыста. Куйааһа диэн сүрдээх. Кыргыттар кытаччы бустулар. Уоллара оонньуу-оонньуу: "Аҕастаар, эдьиийдээр! Туту астыыгыт? Миигин тоҕо манна олортугут?" — диэн ыйытта. Кыра кыыс: "Тукаам, ити эдьиийбит астаан аһатыа. Билигин сиэхпит", — диэн албыннаһа-албыннаһа оонньотто. Ол албыннаһа олордоҕуна, улахан кыыс кытаран хаалбыт, оргуйбут отонноох күөһү уолун үрдүгэр бүрүннэри бырахта. Уоллара өрө хаһыыра түһээт, ыстанан турда, кыргыттар сарылаһа-сарылаһа сырсан хааллылар.

Илин диэки сүүрэн истилэр. Арай, уоллара тиити төргүү мутугунан буолбут, кытарбыт күөһү кэппитинэн, уотунан өрө тыынан бу сириэдийэн иһэр. Кыргыттар сүүрэ сатаан кэбистилэр да, уоллара ситэн кэллэ. Кыра кыыс: "Иннэ баппат иһирик ойуура буол!" — диэтэ да, биир иннэни кэннинэн кыыратта. Иннэ баппат иһирик ойуура өрө ньирилии түстэ. Абааһыларын уола кэлэн, иһирик ойууртан иҥнэн, тыаһа өрө барчалаата.

Утаакы буолбата: "Хотуйдаар, ситиһиэм!" — дии-дии барчалаан иһэр. Кыргыттар сырса сатаатылар да, кыайан куоппатылар. Кыра кыыс: "Сүүтүк баппат сүҥкүр ойуура буол!" — диэтэ да, сүүтүгүн бырахта. Сүүтүк баппат сүҥкүр ойуура буолан хаалла. Абааһы уола онтон иҥнэн тыаһа өрө барчалаабытынан барда. Утаакы буолбата: "Аҕас-балыс! Ситиһиэм-ситиһиэм!" — дии-дии барчалаан кэллэ. Ситээри ыксаппытын кэннэ, улахан кыыс: "Халлааҥҥа тиийэр суорба таас хайата буол!" — диэтэ да, былаатын кэннинэн элиттэ. Арай халлааҥна тиийэр суорба таас хайата өрө барыйа түстэ. Абааһы уола онтон иҥнэн, тыаһа лүһүгүр гына түстэ. Ол кэннэ: "Аҕас-балыас! Ситиһиэм-ситиһиэм!" — диэтэ. Кыргыттар, сырсан сэрбэһэн, биир өрүс кытыытыгар тиийэн кэллилэр. Өрүс кытыытыгар олорор Талаһа-Талаһа эмээхсиҥҥэ тиийэн: "Абааһы уола сииригэр тиийдэ. Талаһа-Талаһа эмээхсин, көмүс талаһаҕын түһэрэн кулу. Абыраа!" — диэтилэр. Эмээхсин: "Оҕолорум, аҕас-балыс кэлбиккит дуу?" — диэтэ да, сүүрэн лэппэрийэн киирэн, икки атаҕын өрүһү туора ууран биэрдэ. Кыргыттар, сырсан дыбдыгыраһан, өрүс уҥуор тахсан, өрүс кытыытын устун хаамса турдулар. Эмээхсин: "Аҕас-балыс! Иэримэ дьиэни иччилээҥ, аал уоту оттон, алаһа дьиэни тэринэн, төрөтөр оҕону төлкөлөөҥ, байан-тайан, тигинээн-таҕынаан, ыал буолан сэриэдийэн олоруҥ!" — диэн алҕаан баран, дьиэтигэр тахсан, сонун абырахтана олордо. Бу олордоҕуна сирэйин дьаабыта биллибэт, хараҕын үүтэ көстүбэт абааһы уола адаҥхастаан кэллэ:

— Талаһа-Талаһа эмээхсин! Көмүс талаһаҕын уура оҕус! Аҕас-балыс куоттулар!

— Ээ, бэйэ, соммун бүтэриим ...

— Чэ-чэ, уура оҕус!

— Ээ, бэйэ, иннэбин ууруум.

— Чэ, чэ, уур!

— Ээ, бэйэ, этэрбэспин кэтиим.

— Чэ-чэ, түргэнник.

— Ээ, бэйэ, ынахпын ыым.

— Чэ-чэ, уһатыма, ыы оҕус!

— Ээ, бэйэ, былааппын мааныым.

— Чэ-чэ, бүтэ оҕус!

— Ээ, курбун курданыым.

— Ээ, иттэ сах ииччигэ-бааччыга бүппэт!

— Ээ, бэйэ, доҕоор, ыт, ыксаан-ыксаан, икки хараҕа суох оҕону төрөтөр: чэйбин өрөн баран таһаарыам.

— Чэ-чэ, бүт! Оччоҕо сиэн кэбиһиэм.

— Ээ, бэйэ, уубун баһыым, — дии-дии, эмээхсин тохтотон истэ.

Абааһы уола ыксаан сиэри гыммытыгар, эмээхсин киирэн атаҕын туора ууран биэрдэ. Абааһы уола өрүһү ортолоон истэҕинэ, Талаһа-Талаһа эмээхсин атаҕын төттөрү тардан ылла. Абааһы уола бурдьугунуу-бурдьугунуу тимирэн иһэн: "Аҕас-балыс! Кыыс оҕоҕут кыптыый буутун тутарын, уол оҕоҕут оноҕос саанан оонньуурун саҕана холумтаҥҥыт аннынан күөрэйиэхтиибин!" — диэтэ да, тимирэн хаалла.

Аҕас-балыс кытыл устун илин диэки хаамсан истэхтэринэ, биир балаҕан турар эбит. Ол балаҕан иһигэр киирэллэрин кытта, ааннара хап гына түстэ да, ханна да быыһа суох силимнэнэн хаалла. Кыра кыыс дьиэни тула сүүрэ сылдьан аһаҕас сири көрдөөтө да, хантан да булбата. Онтон биир сиринэн тиийэн, илиитинэн ыт курдук буору хаһан-хаһан, сутуруга батар гына оҥордо, ол кэннэ: "Иннэ буолан иҥиим, сүүтүк буолан сүтүүм!" — диэтэ да, таһырдьа сыбыс гынан хаалла. Улахан кыыс: "Хайа, мин хайдах тахсабын?" — диэн ыйытта: "Ок-сиэ, оттон мин курдук алҕаа ээ", — диэн баран, кыра кыыс дьиэ ойоҕоһуттан өйөнөн турда.

Улахан кыыс: "Иннэ буолан иҥиим!" — диэтэ да, төбөтүн батары аста, арай төбөтө таһырдьа буола түстэ, ол кэннэ кыайан тахсыбата. Балта ыксаан: "Чэ, алҕаа да алҕаа!" — диэтэ кыыс: "Кэнним хааһах саҕа, баһым солуур саҕа өрө үлүн!" — диирин кытта, дараччы үллэн таҕыста. Аччыгый кыыс аҕаһын

төбөтүттэн тардыалаата. Күн киириэр диэри тардыалыы сатаан кэбистэ: ытыы-ытыы, чохчойо-чохчойо тардыалаата, арай аҕаһын төбөтө быһа ыстанан кэллэ. Кыыс, аҕаһын төбөтүн туппутунан, илин диэки сүүрдэ. Балай эрэ барбахтаан иһэн, аҕаһын төбөтүн тииккэ ыйаата, аҕаһын төбөтө ытаан ньарылаата. Хатыҥҥа ыйаата, эмиэ ытаата, үөккэ ыйаата, эмиэ ытаата, талахха, бэскэ, харыйаҕа ыйаата — барытыгар ытаан истэ. Онтон тэтиҥҥэ ыйаата, аҕаһын төбөтө күлэн лаһыгыраата.

Кыыс илин диэки баран истэ. Сарсыарда биир ыалга тиийэн кэллэ. Иһирдьэ көтөн түспүтэ, ким да суох, уот оттуллан турар. Кыыс уна ороҥҥо олорунан кэбистэ. Ол олордоҕуна хаҥас диэкиттэн тыс үтүлүк саҕа баҕа пылк-палк үктэнэн тиийэн кэллэ:

— Кэпсиэ!

— Суох.

— Хайа диэкиттэн иһэҕин, ханна бардыҥ?

— Муна сылдьар кыыспын.

— Оо, эрэйдээх киһи эбиккин! — диэн баран, пылк-палк үктэнэн, хаҥас диэки тиийэн, чэй өрөн чэйдээтэ.

Чэйдии олорон: "Мин эрим бэрэмэдэйдэ тик диэбитэ. Онтукайбын сатаан тигиэ суохпун. Эн тигэн кулу уонна миэхэ олор", — диэтэ. Кыыс чэйдээн бүтэн баран, көрүөх бэтэрээ өттүтэр биир бэрэмэдэйи тигэн бүтэрэн кэбистэ. Баҕа-ойох кыыһын орон анныгар саһыаран кэбистэ. Киэһэ биир киһи киирэн кэллэ.

— Бу туох сытай? Ким сырытта?

— Ээй, суох, доҕоор, эмиэ ким сылдьыа буоллаҕай. Туох сыта баар буолуо буоллаҕай, — диэн, хаҥас диэки пылк-палк түһэ турда. Оҕонньор олорбохтоон баран: "Хайа хааһахпын тиктиҥ дуо?" — диэн ыйытта.

Онуоха: "Хааһахтааҕар буолуоҕу тигэр дьахтарбын: биир бэрэмэдэйи бүтэрбитим өр буолла", — диэтэ.

— Чэ, көрдөр эрэ.

— Ити ороҥҥо сытар.

Оҕонньор баран көрдө.

— Бу эн хаһааҥҥыттан маннык уус буоллуҥ?

— Үөрэнэн-үөрэнэн, уус буоллаҕым дии!

— Сөп. Сарсын биир сарыы үтүлүктэ тигэн уураар.

— Тигэр да баҕайым ини, — диэн баран, чолох гынна. — Чэ, чэйгин ис, — диэтэ. Эр киһи чэйин истэ уонна утуйдулар. Сарсыарда туран аһаан-сиэн баран, бултуу барда.

Баҕа-ойох кыыһын таһааран чэйдээн баран, үтүлүк тиктэрдэ. Кыыс үчүгэй баҕайы үтүлүгү тиктэ уонна баҕа-ойоххо биэрдэ. Баҕа-ойох ылан, ороҥно ууран кэбистэ.

Киэһэ кыыһын бэрэмэдэйгэ уган баран сытыаран кэбистэ. Киэһэ эр киһи кэлэн: "Хайа, доҕоор, үтүлүкпүн тиктиҥ дуо"? — диэтэ. "Ээ, тигэн, ити ороҥҥо уурбутум өр буолла", — диэтэ баҕа-ойох. Эр киһи тиийэн, үтүлүгү ылан көрбүтэ — сөрү сөп.

— Тыый, доҕоор! Эн бу курдук хайдах уус буоллуҥ? Тугун сүрэй. Көрбөтөх көрүү, түһээбэтэх түүл.

— Тыый, доҕоор! Оттон үөрэнэн-үөрэнэн уус буоллаҕым дии, — диэн баран, чолох гынна.

Ити курдук кэпсэтэн, аһаан-сиэн, утуйдулар. Эр киһи сарсыарда чэйдээн баран: "Бүгүн үчүгэй гына саары этэрбэстэ тик", — диэн баран, тахсан барда. Баҕа-ойох кэнниттэн: "Тикпэт бэйэлээх буолуом дуо. Тигиэм", — дии хаалла. Кыыһы туруоран чэйдээтэ. Чэйдээн бүппүтүн кэннэ: "Үчүгэй гына саары этэрбэстэ тик. Тойоммуттан кыра-кыратык хайҕанар буолан эрэбин. Бэйэ, хайдах буолар," — дии-дии, хаҥас диэки, итиннэ пылк, манна палк ойуолуу турда. Кыыс олорбохтоон баран, иистэммитинэн барда. Өр-өтөр гыммата, үчүгэй баҕайы саары этэрбэһи тигэн бүтэрдэ: "Этэрбэскин бүтэрдим. Ханна уурабын," — диэтэ. Онуоха баҕа-ойох: "Ити кыраайкаҕа ыйаан кэбис", — диэтэ. Кыыс ылан кыраайкаҕа ыйаан кэбистэ. Ол кэннэ хааһаҕар тиийэн сытан кэбистэ. Утаакы буолбата, таһыттан эр киһи көтөн түстэ:

— Хайа, доҕоор, эппиппин толордуҥ дуо?

— Толорбот бэйэлээх буолуом дуо? Ити кыраайкаҕа ыйаан кынтатан турабын.

Эр киһи көрбүтэ, дьэ кырдьык да, үчүгэйэ сүүрдээх. Көрө сөхтө.

— Тыый, эн хайдах бу курдук уус буоллуҥ?

— Оттон үөрэнэн уус буоллаҕым дии, — диэн баран, ол-бу диэки чолоҥноото.

— Аата, ыйаабытыҥ баҕас үрдүгүн көрүөҥ! Чэ, кэлэн ылан кулу.

Баҕа-ойох тиийэн өрүтэ көтүтэлээтэ, кыайан тиийбэтэ: "Бай, билигин

ыйаабытым дии!" — дии-дии, өрүтэ көтүөлээн пылк-палк түстэ. Хайдах да кыайан ылбата: "Оок-сиэ! Уһуу да сылдьыбыт эбиппин. Туох баҕайыный!" — дии-дии, эмиэ пылк-палк түстэ. Суох, ылбата.

Эр киһи кыыһыран ону-маны көрдөөтө. Ол көрдүү сылдьан, бэрэмэдэйгэ тайанна: "Татат! Бу тугуй? Туох үллэҥнээтэ? — дии түстэ да, кыыһы сулбу тардан таһаарда. — Оо, ол иһин да: бу баҕайы хайа киэбинэн итинниги бүтэриэй. Сэрэйбит сэрэх. Түһээбүт түүл. Чэ, мин эһигини бу түүн таһырдьа сытыарыам, онно биир тоҥон өлбөтөххүтүн ойох ылыам. Мин киэһэ биирдэ, түүн үөһүгэр биирдэ, сарсыарда биирдэ ыҥырыаҕым. Онно саҥаран иһиэхтээххит. Оттон иккиэн өлбөтөххүтүнэ, иккиэҥҥитин ойох гыныам. Иккиэн өллөххүтүнэ, ойоҕо суох сылдьыам",— диэтэ.

Ол кэнниттэи үһүөн чэйдээтилэр. Баҕа-ойох остуолга тиийбэт буола-буола кэлэн чэйдэһэн айаҕа ыллаҥныы, төбөтө чолоҥнуу олордо. Аһаан-сиэн бүттүлэр. Эр киһи айыы кыыһа ойоҕун бэрэмэдэйгэ суулаан, оһох хоротугар таһааран сытыаран баран, тула өттүгэр ынах, сылгы түүтүн симнэ. Баҕа ойоҕун күөл көппөҕөр суулаан, сэргэ төрдүгэр таһааран сытыарда. Ол кэннэ киирэн утуйда. Сытан баран: "Баҕа-ойох!" — диэтэ. Анарааҥҥыта: "Оой", — диэтэ. Онтон: "Айыы-ойох!" — диэн ыҥырда. Анарааҥҥыта: "Ээй!" диэтэ. Онтон түүҥ үөһүгэр тиийэн: "Баҕа-ойох, бааргын дуо?". Оргууй аҕай: "Ы-ы-ы..." — диэтэ. "Айыы-ойох! Бааргын дуо?" "Баарбын, баарбын!" — диэтэ. Онтон сарсыарда халлаан сырдыытыгар: "Баҕа-ойох!" — диэтэ. Суох. Саҥа суох. "Айыы-ойох!" — диэтэ.

— Баарбын-баарбын! — диэтэ.

Эр киһи ойон тура эккирээн, баҕа ойоҕун күөлгэ быраҕан, айыы ойоҕун ойох ылан үөрэн-көтөн, байан-тайан олорбуттара үһү.



"Якутские сказки" // Полное собрание сочинений и трудов Д.К. Сивцева-Суорун Омоллоон. Том 7. Издательский дом "Якутия". Якутск, 2007.
АЙАНААННЬЫТ ТУҺУНАН ОСТУОРУЙА
Айанаанньыт диэн киһи олорбута үһү. Кини сэттэ сартыаллар диэн ыаллааҕа үһү. Айанаанньыт биирдэ тыаҕа сылдьан, тайаҕы өлөрбүт, бултаан-алтаан, үөрэн-көтөн, дьиэтигэр кэлбит, ол кэлэн баран, тайаҕын сыатын ылан, оһох үрдүгэр хатара ууран кэбиспит.

Оҕонньор тайах өлөрбүтүн истэннэр, ыаллара сэттэ сартыаллар киирэн кэлбиттэр. Киирбиттэригэр, оҕонньор хаппыт сыаны оргуйбут ууга ытыйбыт уонна: "Бу ытыгым сыата", — диэбит. Ону истэн баран, убайдыы-бырааттыы сартыаллар ымсыыран: "Биһиэхэ атыылаа да, атыылаа", — диэбиттэр. Оҕонньор саараабыта буолан баран толкуйдаан туран баран сөбүлэһэр.

Сартыаллар баран баран төннөн кэлэллэр уонна оҕонньортон: "Хайдах тайаххын өлөрдүҥ?" — диэн ыйыталлар. 0ҕонньор биир саһылы иитэн туруорара үһү, ол саһылы көрдөрөр: "Бу ытым туруоран биэртэ" — диэбит. Сартыаллар: "Атыылаа да атыылаа!"— диэбиттэр. Онуоха саһылын биир ынахха атыылаабыт.

— Ытын аата кимий, тайаҕы хайдах бултуубут?!- — диэн сартыаллар ыйыталлар.

— Манан кэлбит, онон барбыт диэн ыҥыраарыҥ, — диэбит оҕонньор.

Уолаттар тыаҕа тайахтыы тахсыбыттар, ол тахсан, тайах суолун көрөн баран, саһылларын ыытан кэбиспиттэр. "Манан кэлбит онон барбыт!" — дии-дии, "ыттарын" ыҥыра сатаабыттар да, "ыттара" мэлийэн хаалбыт. Күнү быһа саһыл барбыт суолун батыһа сатаан баран, аттара ыран, төннөн кэлэллэр. Саһыллара таас хайаҕа куотан хаалбыт.

Төннөн кэлэн баран: "Бу киһи албыннаабыта буолуо", — диэн, оҕонньорго кэлбиттэр. Оҕонньор албыннаата диэннэр, кыыһыран, дьиэтигэр суоҕун иһин эмээхсинин төбөтүн быһа таһыйан барбыттар. Оҕонньор мэйиитэ суох эмээхсинин сыарҕаҕа тиэйэн баран, куоракка киирбит. Ол киирэн ааһан иһэр дьон: "Тугу тиэйэн иһэрий?" — диэн ыйыппыттар. "Эмээхсиним ыалдьыбытын тиэйэн иһэбин, тыытымаҥ!" — диир. Дьон, сыарҕалаах аһы тиэйэн иһэрэ буолуо диэн, суорҕаны аһа баттыыллар, онуоха эмээхсин төбөтө төкүнүйэн түһэр. "Эмээхсиним төбөтүн быстыгыт, өлөрдүгүт", — диэн дьоҥҥо баайсан, элбэх баҕайы харчыны ылбыта үһү.

Дьиэтигэр тиийэн, сэттэ сартыалларга: "Эмээхсиним төбөтө суоҕар бу баһаам харчыны биэрдилэр", — диэбит. Ону истэн баран, оҕонньор харчытыгар иҥсэрэн, дьиэлэригэр тиийэн, эмээхситтэрин төбөлөрүн быһан баран, куоракка киллэрбиттэр, онуоха дьоннор: "Киһини өлөрбүттэр!" — диэн дэлби үөҕэн, дэлби мөҕөн, сууттана сыһан баран, дьиэлэригэр төннөн киирбиттэр.

Ол кэлэн баран: "Оҕонньор эмиэ албыннаабыт!" — диэн баран, дьиэтин уоттаан кэбиһэлдлэр. Оҕонньор: "Дьиэм умайан хаалла", — диэн ааһан иһэр дьонтон харчы умналаһар, дьон аһынан харчы биэрэллэр. Харчытын ылан баран, уолаттарга, сэттэ сартыалларга, тиийэн харчытын ааҕынар уонна: "Умайбыт дьиэм күлүн атыылааммын, харчы ыллым", — диэн кэлэн кэпсиир. Уолаттар оҕонньор курдук кэбэҕэстик байаарылар, дьиэлэрин уоттаан баран, күлүн дьоҥҥо атыылаары гыналлар да, ким да ылбат. Оҕонньор албыннаабытын таайаннар, оҕонньору өлөрөргө соруналлар. Оҕонньор тыаҕа тахсан барбытын ситэн ылан, матаҕаҕа уган баран, сэттэ суол арахсыытыгар мутуктаах тииккэ төбөтө быган турар гына ыйаан кэбиһэллэр. Ол ыйанан туран, оҕонньор көрдөҕүнэ, биир баай атыыһыт уол ыллыы-ыллыы, атынан айаннаан эрэр эбит. Ол киһи Айанаанньыты көрөн:

— Хайа, бу тоҕо үөһэ ытынныҥ? — диир.

— Халлаан улаҕата, сир улаҕата барыта көстөр, күн араа көрүдьүөстэрэ барыта көстөр, ону көрө турабын, — диир оҕонньор.

— Эн түс, аны мин көрүүм, — диэбит атыыһыт уола.

Оҕонньор сөбүлэһэр, оттон атыыһыт уола Айанаанньыты тииттэн

сүөрэн түһэрэр уонна бэйэтэ матаҕа иһигэр киирэр, ону оҕонньор үөһэ тииккэ ыйаан кэбиһэр. Оҕонньор уол уон биэс атын мэҥэстэн баран бара турар. Ол тиийэн, түөрт ойбону алларар, аттарын тула баайан кэбиһэр уонна бэйэтин, аттарын уунан суунан баран, уолаттарга тиийэр. Уолаттар аттаах, тыыннаах эргийэн кэлбитин көрөн соһуйаллар. Онуоха оҕонньор кэпсиир: "Дьэ, аллараа дойду баар эбит, кыахтаах дойду, баай-дуол онно баар, бу мин соҕотох буоламмын, уон биэс эрэ сылгыны тутан аҕаллым, оттон эһиги, аллараа дойдуга тиийдэххитинэ, син харбыы түһэргит буолуо". Ону истэн, уолаттар оҕонньору батыһан, аллараа дойду сылгытын көрөөрү, ойбоҥҥо баралар. Ол кэлэн, аттар күлүктэрин көрө-көрө: "Бэрт да аттар тураллар эбит", — дии-дии, биир-биир ойбоҥҥо ыстанан кэбиспиттэр. Ол курдук бырааттыы сартыаллар өлбүттэрэ үһү.

Муома Үрүйэ Төрдүн олохтооҕо 75 саастаах Старков Спиридон Ивановичтан. 1975 с. Иванова Акулина Васильевна уһулбута.

Муома фольклора. Иккис чааһа/Федотов Г. Дьокуускай, "Ситим" ЧИФ, 1994.
АЙЫЫ ИККИ АБААҺЫ ИККИ АРГЫСТАСПЫТТАРА
Айыы икки абааһы икки аргыстаспыттара үһү. Дьэ, баран испиттэр, баран испиттэр.Эмискэ төбөтүнэн айахтаах буус булгунньахха тиийбиттэр. Арай аллара өҥөйөн көрбүттэр. Биир Дьэгэ-бааба биир киһи мэйиитин тириитин үрэн эрэр. Абааһы киһитэ этэр:

— Айыы эрэ айыы буоллаҕыҥ, эн түс!

— Абааһы эрэ абааһы буоллаҕыҥ, хата, эн түс! — диир айыыта.

Абааһы уола түһэр. Ону баара Дьэгэ-бааба холумтаҥҥа тиийиэн иннинэ мүһэтин, харытын уҥуоҕун кэчигирэтэн кэбиһэр. Айыы уола: "Син биир", — диир да, эмиэ түһэр. Холумтаҥҥа тиийэн, аҥар атаҕын үктэннэ, аҥар атаҕын тобуктуу түһэр. Уолуктарыттан ылсан, абааһы кыыһыныын охсуһан бараллар. Охсуһан иһэллэр.

Айыы киһитэ кыайдар кыайар, хоттор хотор. Абааһы кыыһа этэр:

— Дьэ, хата, тупсуох, — диир.

— Мин уруу аһын тэрийэ барыам. Эн манна утуй! — диир.

— Ээх, сөп, — диир айыы уола.

Абааһы кыыһа айыы уолун тимир тэллэххэ суорҕаҥҥа суулаан кэбиһэр, тимир быыһы чиркэччи тардан кэбиһэр. Уонна бэйэтэ баран хаалар.

Айыы киһитин бу тимир тэллэх, суорҕан сүрэҕин-быарын ибили тутан өлөрөөрү гынар. Бу киһи тулуйбат, тура эккириир. Хаан чэчэгэй иһиттэрин тэллэхтээн, суорҕан иһигэр уган кэбиһэр уонна бэйэтэ таһырдьа ыстанар. Баай Хара Хаан оҕонньорго сүүрэр. Оҕонньорго тиийэн этэр:

— Миигин ханна эрэ кистээ, абааһы кыыһа сиэри гынна!

— Ээ, кистээн ханна кистиэмий? Ити күөрт иһигэр киирэн сыт.

Киһитэ киирэн сытар күөрт иһигэр.

Абааһы кыыһа дьиэтигэр кэлэр. Ааҥҥа кэлэн этэр: "Арый!" — диир. Үстэ субуруччу этэн баран, ким да саҥарбатаҕын иһин бэйэтэ киирэн, суорҕаны арыйа тардар. Хаан чэчэгэй иһиттэрэ төкүнүһэн түһэллэр. "Бабат-татат, бабат-татат!" — дии-дии эккириир, таһырдьа ыстанар, суол хайар. Баай Хара Хаан оҕонньорго барбытын булар.

Баай Хара Хааннаахха тиийэн, ат мэйиитин кыпчыйан олорон этэр:

— Эрбин таһаарыҥ сибилигин! — дии-дии, ат мэйиитин тоҥсуйар.

Уоллаах кыыс дьиэттэн тахсан: "Ханна баарый, ханна баарый?" — дии-дии хантараҥнаһан истэхтэринэ, токууркалаах тайаҕынан чэчэгэйдэрин тэһитэ охсон баран, суоракаларын супту оборон ылар.

Онтон эмиэ этэр:

— Эрбин таһаарыҥ! — дии-дии, ат мэйиитин тонсуйар.

Онуоха оҕонньор:

— Оҕолоор, тоҕус туруйа уолаттар! Дьэҕэ-Бааба кэллэ эбээт. Ээ, тимир ытарчанан ытыттаран киллэрэн, кыһаҕа быраҕыҥ! — диир.

Онуоха тоҕус туруйа уолаттар Дьэгэ-Баабаны тимир ытарчанан ытыттаран киллэрэн, кыһаҕа быраҕаллар. Уонна тоҕус күнүстээх түүнү мэлдьи күөртүүллэр. Тоҕус хонук туолуутугар таһаартара, тоҕус хатыыр тимирэ тахсыбыт.





Аллайыаха оройуонун Быйаҥныыр нэһилиэгэ, 27 саастаах Иннокентий Николаевич Е ф и м о в тылыттан А. А. Саввин суруйбута, атырдьах ыйын 11 күнэ, 1940 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 34/2, дь.. 10, л. 2.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АКААРЫ ДЬАХТАР
Былыр биир дьахтар саҥа сүктэн кэлээт, таба тириитин имиппит. Ол имитэн, ортотун эрэ имиппит, кытыытын имиппэтэх.

Хотуна ону көрөн баран: "Кутукаам, ити күөлүҥ кытыытын эргийбэккин эбит дуу? Аны эргийэр буол", — диэбит.

Онтон ыла күн тура-тура, уу бастар көлүйэтин эргийэр буолта үһү. Ону дьоно көрөн баран, биирдэ ыйыппыттар: "Ити көлүйэҕин тоҕо эргийэҕин?" — диэн. Онно дьахтар эппит: "Хотунум эргийэр буол диэбитэ, ол иһин эргийэбин",— диэбит. Дьоно сөҕөн кэбиспиттэр: акаарытын бэрдэ дуу, мэнигин бэрдэ дуу диэн.

Степан Корякин суруйбута, бэс ыйын 18 күнэ, 1941 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 3, дь. ,512, л. 20.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АКААРЫГА - АЛДЬАРХАЙДААХ АБЫРАЛ
Былыр биир уоллаах бааһынай эмээхсинэ дэриэбинэҕэ олорбута үһү. Уола сүрдээх акаары үһү. Кини, куоракка үлэлии киирэн иһэн, аара биир тумулга киһи уҥуоҕа баарыгар сүүрэн тахсан, өйүөтүн онно ууран кэбиспит уонна, киһи уҥуоҕун кытта бырастыылаһан баран, куорат диэки тэбинэ турбут.

Куоракка үлэлээн баран, били уурбут аһыгар төннүбүтэ, аһа мэлийэн хаалбыт. "Сатана, сиэн кэбиспиккин дуу?" — диэн баран, дьиэтигэр төннүбүт.

Ол сарсыныгар ийэтэ, оҕус көлүйэн биэрэн, мас тиэйтэрэ ыыппыт. Уол, мас тиэйэ баран иһэн, били киһитин уҥуоҕар тиийэн, оҕуһун баайан баран, киһитин уҥуоҕун тиҥилэхтии-тиҥилэхтии: "Сэрэн, оҕуспун суох гыныаҥ да, бэйэҕин суох гыныам!" — диэбит уонна куоракка баран хаалбыт. Куораттан тахсыбыта, оҕуһа суох буолан хаалбыт. Дьэ, кини обургу, кыыһыран, киһи уҥуоҕун тырыта сынньан баран, буорун балай эрэ дириҥ гына хаһан түптэлээбит. Бу хаһан истэҕинэ, эмискэ бааҥка көстө түспүт. Ол бааҥканы ылан көрбүтэ, арай бу бааҥкатыгар тобус-толору кыһыл көмүс харчы хааламмыт эбит. Ол кыһыл көмүһү ийэтигэр илдьэн биэрбит. Ийэтэ эмээхсин, кистээри, уолуттан ыйыппыт:

— Бу харчыны хантан ыллыҥ?

— Тумул уолугар оҕуспун атыылаатым, — диэн сырбаппыт уола.

Эмээхсин уолун мастаах олбуор ааныгар маната ыыппыт уонна: "Киһи киирээри гыннаҕына, миэхэ биллэрээр", — диэбит. Уола балайда өр турбахтаан баран, ийэтигэр сүүрэн киирэн: "Ийээ, мин биир аҕабыыт кэлбитин, баска биэрэн өлөрөн кэбистим!" — диэбит.

Ийэтэ сүрдээхтик соһуйбут, куттаммыт. Таһырдьа сүүрэн тахсыбыта — кирдьик, аҕабыыт өлө сытар эбит. Уолун кытта бэрт тиэтэлинэн, дьиэҕэ соһон киллэрэн, умуһахха уган кэбиспиттэр.

Өтөр соҕус буолан баран, эмээхсин уолугар: "Тукаам, бар, куоракка киирэн үлэлээн таҕыс!" — диэбит. Уола ону ылынан, куоракка киирбит. Кини барбытын кэннэ, эмээхсин аҕабыытын соһон таһааран, балбаах быыһыгар уган, кистээн кэбиспит.

Уол куоракка сырыттаҕына, аҕабыыттарын сүтэрэн, дьон бары мээнэ аймаммыттар. Маны истэн, уол: "Мин аҕабыыты өлөрөн баран, умуһахха укпутум, умуһахха сытара буолуо", — диэн кэпсиир. Уолу саллааттар тутан ылбыттар уонна дьиэтин ыйдаран, кини дьиэтигэр тиийэн, иһигэр көтөн түспүттэр. Уол, умуһахха ойон түһэн, онтон үөгүлүүр:

— Хайа, эһиги аҕабыыккыт муостаах, туйахтаах, түүлээх этэ дуо? — диэн.

Онуоха үөһэттэн хаһыытаһа түспүттэр:

— Чэ, тугу балыыҥкалыыгын, таһаара оҕус!

Онуоха уол умуһахтан биир барааны тилигирэтэн таһаарбыт... Сымыйарҕаан, умуһахха түһэн көрбүттэрэ, онно туох да суох эбит. Уолу акаарынан, сатананан үөҕэн, дэлби күргүйдээн, саанан баран, куораттарыгар төннүбүттэр.

Онтон ыла эмээхсин уолун бэйэтин кытта илдьэ сылдьан үлэлэтэр буолбут. Харчытынан да күннэһэн, байан-тайан олорон өлбүтэ үһү.







Саха национальнай көрдөрүүлээх оскуолатын 6 кылааһын оҕолоро суруйбуттара, 1929 с., Дьокуускай Г. У. Эргис хомуйбут фольклорнай матырыйаа ларыттан.
АЛБЫН САҺЫЛ УОННА КӨТӨРДӨР
Биирдэ мас туруйата биир бэртээхой суон тииккэ төрөөн олордоҕуна, куула тыа диэкиттэн саһыл обургу кыыһырбыт-абарбыт, түүтүн адьырыччы туруорбутунан киирэн кэлбитэ.

Ол киирэн: "Бу мин маспар төрөөбүккүн, бэйэҥ тыыннаах хаалыаҥ буоллар, сибилигин биир оҕоҕун түһэрэн кулу!" — диир. Мас туруйата эрэйдээх ыксаабыта, биир оҕотун түһэрэн биэрбитэ. Саһыл обургу туруйа оҕотун лап гына хабан ылан баран, куула тыа диэки субурус гынан хаалта.

Сарсыныгар саһыл өссө ордук кыыһыран-абаран киирэн кэлбитэ. Үлтү дибдийэн туран, мас туруйатын иккис оҕотун эмиэ көрдөөн ылбыта.

Саһыл барарын кытта, суор, кулук-халык саҥаран ааһан иһэн, туруйаҕа эппитэ: "Ити бэйэлээх сойуо тумустаах эрээригин, акаарыгын ньии. Хара албын саһылы, хата, бэйэтин куттаан ыытыаҥ этэ. "Сибилигин түһэн, албын мэйиигин тобулу тоҥсуйуом, икки оҕобун сиэбитиҥ да сөп", — диэтэргин, тото куттаныах этэ".

Нөҥүө күнүгэр саһыл өссө ордук сүрдэнэн кэлэн:"Түргэнник үһүс оҕоҕун түһэрэн кулу!" — диэн ыһыытыы олорбута.

Мас туруйата эрэйдээх төбөтө илибирэс гына куттаммыта, ол да буоллар, оҕотун аһынара бэрдиттэн, икки атаҕынан мастан ыга хатаастан олорон: "Киэр буол, икки да оҕобун сиэбитиҥ сөп. Сибилигин түһэн мэйиигин тэһэ тоҥсуйан кэбиһиэм!" — диэбитэ.

Саһыл итинник тылы хаһан да мас туруйата булан этиэ диэн күүппэтэҕэ. Куттаммыта, онтон өйдөөбүтэ: "Ээ, били суор сордоох киктэҕэ. Бэйи, билигин бэйэҕин тутан сиэтэхпинэ, билиэҕиҥ", — диэн абатыйбыта.

Саһыл үрэх кытыытыгар ньылбырыҥнаан киирэн, үрдүгэр бөҕү-саҕы саба тардынан, өлбүтэ буолан сыппыта. Ол сыта сатаан баран, күн уотуттан сыламнаан, утуйан хаалбыт этэ. Арай биирдэ аҥар хараҕа уот аһыйа түспүтэ. "Абьгтай- быын!" — диэбитинэн олоро түспүтэ, суора хараҕын тэһэ тоҥсуйан кэбиһэн баран, көтөн оол ырааппыт. Саһыл абаккатыгар саанан хаалбыт.

Саһыл ол күнтэн ыла аны кими хайдах албынныан туһунан уһун санааҕа киирбитэ.

Биир бириэмэҕэ айаннаан истэҕинэ, хатыҥҥа улар олорор эбит. Саһыл этэр:

— Оо, эрэйдээх, төбөҥ саллайан түһэн, тугу эрэ толкуйдуу олороҕун?

Улар:

— Оттон эн тугу толкуйдаан, ханна бардыҥ?

Саһыл:

— Бачча аҥар хараҕа суох буолуохпар диэри күн сиригэр син үгүһү көрдүм, биллим. Аны Куллус Хороон диэн сиргэ сытан эрэ, бэлэми аһыы баран иһэбин.

Улар ону бэркэ сэргэҕэлээн истэр уонна этэр:

— Онно миигин илдьэ бар. Мин эмиэ бэлэми аһыахпын баҕарабын.

— Чэ, түһэн кэннибиттэн батыс.

Улар хатыҥыттан түһэн, сатыылаан, саһылы батыһан испит. Ол иһэннэр, саһыл элиэни көрбүт.

— Оо, уһун эрэйдээх кыҥнаҥнаан-хаҥнаҥнаан түһэҥҥин, тугу эрэ өйдөөн сылдьаахтыыгын?

Элиэ:

— Оттон эһиги тугу өйдөөҥҥүт аргыстаһан иһэҕит?

Саһыл:

— Куллус Хороон диэн көрдөр үтүө сиргэ сытан эрэ бэлэми аһыы баран иһэбит.

Элиэ:

— Мин эмиэ бэлэми аһыахпын баҕарабын. Миигин илдьэ барыҥ.

— Түһэн барыс.

Элиэ эрэйдээх түһэн, үөрэ-көтө батыспытынан барбыта. Ол баран иһэннэр, саһыл мэкчиргэ олорорун көрбүтэ.

Саһыл:

— Оо, эрэйдээх, лэкээриҥнээн түһэҥҥин, тугу эрэ толкуйдаан эрэҕин?

Мэкчиргэ:

— Оттон эһиги тугу толкуйдаан, аргыстаһан айаннаан иһэҕитий?

— Аан дойдуга аҥар хараҕа суох буолуохпар диэри сырыттым. Эн курдук тыыннааҕы, кутуйаҕар тиийэ тутан сиэх кэриэтин, Куллус Хороон диэн сиргэ сытан эрэ, бэлэми аһыырбыт быдан ордук диэн, онно аһыы баран иһэбит.

Мэкчиргэ:

— Тоҕо баҕас үчүгэйэй, миигин илдьэ барыҥ.

Саһыл:

— Түһэҥҥин батыс.

Мэкчиргэ түһэн батыспытынан барда. Ол баран иһэннэр, куруппааскы олороругар түбэһэ түстүлэр.

Саһыл:

— Оо, от-мас төрдүн кэрийэн түһээхтээҥҥин, тугу эрэ өйдүү-саныы сылдьаҕын?

Куруппааскы:

— Оттон эһиги тугу өйдөөҥҥүт аргыстаһан субурустугут?

Саһыл:

— Иирбит туруйаҕа дылы от-мас төрдүн кэрийиэ суохпут. Куллус Хороон диэн дьикти сиргэ сытан эрэ, бэлэми аһыы баран иһэбит.

Куруппааскы:

— Дьэ, дьикти сир эбит. Мин бэлэми сииргэ наадыйбаппын да, ол Куллус Хороон дион сири көрүөххэ сөп эбит. Илдьэ барыҥ.

Саһыл:

— Эн олус үтүө көтөргүн. Кэл, батыс.

Куруппааскы сэрэнэн-сэрбэйэн батыһан испит.

Дьэ, ити курдук айаннаан субуруһан, биир хайа тэллэҕэр тиийбиттэр. Саһьгл этэр көтөрдөрүгэр:

— Дьэ, атастарыам! Куллус Хороон диэн дьикти сир. Чэ, кэлэн бу хороонунан биирдии-биирдии киирэн иһиҥ, атын кыыллар суолбутун батыһыахтара, баҕар. Суолбутун сүтэриэҕин, чэйиҥ, түргэнник! — диэн хаһыытаабыт.

Онуоха көтөр кынаттаахтара бука бары хорооҥҥо киирэн бара турбуттар. Кэннилэриттэн саһыл аҕылыы-аҕылыы тугу эрэ үлэлиир, тибийэр-табыйар.

Онтон саһыл киирэн кэлбитэ: кыыллара бу хаайтараннар, биир сиргэ мустан олороллор эбит. Саһыл ону көрөн баран, бачыгыраччы күлбүт:

— Хоҥ мэйиилэр, Куллус Хороон диэн мин уйам буолар. Билигин мин Куллус Хорооммор сытан эрэ бэлэм аһы аһыыр буоллаҕым, — диэтэ да, элиэни эккирэтэн, тутан ылан сиэн кэбистэ.

Сарсыныгар мэкчиргэни сиэтэ, өйүүнүгэр улары сиэтэ. Үс хонон баран куруппааскыны сиэри эккирэтэн тарыпынатта.

Куруппааскы:

— Эдьиийиэм! Миигин да сиэн син биир тотуоҥ суоҕа. Миигин босхолоо, мин эйигин биирдэ үөрдүөм-күллэриэм, биирдэ иһиҥ ыларынан тоторуом, биирдэ улахан кутталга тиксэриэҕим.

Саһыл:

— Кырдьык даҕаны, бу кыра кыылы сиэн син биир топпоппун, — дии санаан сөбүлэннэ. — Билигин босхолуубун, ол гынан баран сэрэн, албыннаатаххына син биир тутан сиэн кэбиһиэҕим. Мин албыны сөбүлээбэтим туһунан бэйэҥ да билэҕин, — диэн баран, хороонун аанын аһан, куруппааскыны батыһан айаннаан истэ.

Арай биир дьахтар оҕотун сүрэхтэтэ оҕустаах таҥара дьиэтигэр баран иһэр эбит. Кини аҕабыыкка анаан элбэх кэһиини илдьэн иһэрэ. Куруппааскы тиийэн, суолга сатыылаабыта буолбута. Ону көрөн дьахтар: "Өлөөрү гыммыт куруппааскы сылдьар, хата, өлөрөн баачыкаҕа өссө мааны кэһиилээх тиийииһикпин", — диэн эккирэппитинэн барбыта. Ити бириэмэҕэ саһыл киирэн, дьахтар сыарҕаҕа баар аһын барытын сиэн баран, куула тыаҕа тахсан, топпут киһи быһыытынан минньигэс-минньигэстик салбана олорор. Куруппааскы тиийэн кэлэн ыйытар:

— Хайа, тоттуҥ дуо?

Саһыл:

— Оо, тотуу бөҕө. Харахтаах да эрдэхпинэ бачча тото илигим, — диэбит.

Өссө ааһан баран испиттэр. Арай биир сиргэ сүрдээх суон баай киһи атынан сир таттара турар эбит. Куруппааскы көтөн тиийбит да, ат хомуутун үрдүгэр олорон кэбиспит. Баай киһи ымсыыран, куругар баар чохороон сүгэтин сулбу тардан ылан, куруппааскыны бырахпыт. Онуоха ата хантас гынан биэрэн, атын кириҥэтин быһа быраҕан өлөрөн түһэрбит. Саһыл онуоха көрөн туран чачыгыраччы күлбүт. "Кыра да эккэ ымсыыран, элбэх эккэ тигистэ", — диэн.

Куруппааскы кэлэн саһылтан ыйытар:

— Хайа, күллүҥ дуо?

— Дьэ, күлүү бөҕө.

Ити курдук кэпсэтэн ааһан бара турдулар. Дэриэбинэҕэ тиийэн, куруппааскы биир үп ампаарыгар саһылы киллэрдэ уонна: "Манна сыт", — диэн баран, бэйэтэ көтөн хаалбыта. Саһыл кэтэһэ сыппыта. Куруппааскы тахсан, дэриэбинэ ыалын ытыгар өлбүтэ буолан кубулуммутугар, үгүс ыт эккирэтэн, сиритэ-хайыта харбаһан, ампаарга киирбиттэрэ.

Саһыл ыттар кэлбиттэриттэн куттанан, түннүгүнэн таһырдьа түһэн истэҕинэ, кутуругун ыттар быһа тардан кэбиспиттэр. Саһыл кутуруга быстан. куула тыаҕа тахсан илибирии олорбут.

Куруппааскы кэлэн, үрдүгэр тула көтө сылдьан: "Миигиттэн ылар иэһиҥ бүттэ. Албын саһыл, быраһаай!" — диэн баран көтөн хаалбыт. Саһыл кутуруга быстыбыт сириттэн үрүҥ түү үүммүт. Ол иһин билигин саһыл кутуругун төбөтө үрүҥнээх.





Чурапчы оройуона, Сылаҥ нэһилиэгэ, саха остуоруйаларын кэпсиир идэлээх, 53 саастаах Егор

Алексеевич М а к а р о в суруйбута. Сэтинньи 20 күнэ 1956 с. Чурапчы.

5. ЛИ Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АЛБЫН САҺЫЛ УОННА ТҮӨРТ СЫМЫЫТТААХ ТҮӨКЭЙ КЫЫЛ
Самнах үөккэ түөкэй кыыл төрөөн сыппыт үһү. Онно биир кугас саһыл кэлбит, ол кэлэн үөһэ хантас гына түспүт уонна:

— Түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл, дьэ хомуруо хонуугун хомуру ыстыам, сыа сыһыыгын быһа ыстыам, самнах үөккүн самнары тардыам. Биир сымыыккын түһэрэн кулу, — диэбит.

Түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл, ытаан-ытаан баран, биир сымыытын түһэрэн биэрбит. Ону саһыл хар-кур ыстаан сиэн баран, баран хаалбыт.

Түөкэй кыыл ытыы олорбут. Биир хоммутун кэннэ, эмиэ кэлэр били саһыл, ол кэлэн баран эмиэ:

— Хомуруо хонуугун хомуру ыстыам, сыа сыһыыгын быһа ыстыам, самнах үөккүн самнары тардыам, үс сымыыккын сиэн барыам суоҕа буоллар, биир сымыыккын түһэрэн кулу, — диир.

Түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл, ытаан-ытаан баран, биир сымыытын түһэрэн биэрэр. Саһыл сиэн баран, баран хаалар. Били түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл ытыы-соҥуу олорбут. Биир хонон баран, саһыл эмиэ кэлбит. Ол кэлэн эмиэ уруккутун курдук этэн, куттаан, эмиэ ылан барбыт.

Түөкэй эрэйдээх биир сымыытын кытары хаалан олордоҕуна, моҕотой оҕонньор кэлбит.

— Түөкэй кыыл, тоҕо ытыы-соҥуу олороҕун? — диир.

— Биир саһыл кэлэн, түөрт сымыыппыттан "хомуруо хонуугун хомуру ыстыам, сыа сыһыыгын быһа ыстыам, самнах үөккүн самнары тардыам" диэн куттаан, үс оҕобун сиэн барда. Баара эрэ биир оҕом хаалла, — диир.

Моҕотой оҕонньор этэр:

— Ээ, акаары, саһыл баран хаһан бачча бэйэлээх буору алдьатан, бу турар үөтү тоҕо тардан сиэҕэ диэн, оҕоҕүн биэрэҕин? Аны кэлэн көрдөөтөҕүнэ этээр: "Сыа сыһыыбын быһа ыстаатаргын ыстаа, хомуруо хонуубун хомуру ыстаатаргын ыстаа, самнах үөппүн самнары тартаргын тарт", —диэн. Сөп дуо?

Нөҥүө күнүгэр саһыл эмиэ кэлэр. Ол кэлэн, эмиэ урут этэрин курдук этэн туран, биир оҕотун көрдүүр.

Түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл этэр:

— Самнах үөппүн самнары тартаргын тарт, хомуруо хонуубун хомуру ыстыаҥ буоллар ыстаа, сыа сыһыыбын быһа ыстыаҥ буоллар ыстаа, оҕобун сиэҥ буоллар сиэ, — диир.

Саһыл сарылыыр, сири тарбыыр, үөтү тардар. Хайаан кыайардаах буолуой — кыайбат. Ол сылдьан илин тииһин ойо ыстаан кэбиһэр, онон эмтэгэй тиистээх саһыл буолар.

— Дьэ, түөрт сымыыттаах түөкэй кыыл, эйигин ким сүбэлээтэ? Арааһа, моҕотой оҕонньор сүбэлээтэҕэ буолуо, — диир. Баран хаалар.

Саһыл ол баран, моҕотой оҕонньорго тиийэр. Тиийэн этэр:

— Дьэ оҕонньоор, эн биһи тимир биһиккэ бигэниэх эрэ.

— Чэ эрэ, — диир моҕотой оҕонньоро. Тимир биһиккэ бараллар.

— Эһэкээ, мин урут сытыым, — диир саһыл.

— Чэ сыт.

Саһыл сытар. Балай эрэ буолан баран, тулуйбакка этэр:

— Эһэкээ, өлөөрү гынным, туруора оҕус!

Моҕотой оҕонньор саһылы туруорар.

— Аны эн сыт эрэ, — диир саһыл.

Оҕонньор сытар. Ол сыппытын кэннэ, тимир быанан кэлгийэн баран, саһыл этэр:

— Бэрт киһи эн турар инигин. Түөрт сымыыттаах түөкэй кыылы сүбэлээн, биир оҕотун сиэппэтиҥ, — диир уонна баран хаалар.

Моҕотой оҕонньор өлөр күнэ кэлэр. Бэркэ ыксаан сыттаҕына, түөкэй кыыл оҕотун батыһыннаран кэлэр. Ол кэлбитигэр этэр:

— Эйигин сүбэлээбит буруйбар саһыл кэлгийэн барда. Хайдах быыһыыгын?

Түөкэй кыыл тумсунан били тимир быаны быһа аалан, оҕонньору ыытан кэбиһэр.

Моҕотой оҕонньор саһылга абарар. Биирдэ саһыл муннъаҕа буоларын истэр, ол истэн саһыл мунньаҕар барар. Туох баар аан дойду бурҕаа эмэҕин хоонньугар симинэн тиийэр. Ол тиийэн, саһыл мунньаҕын ортотугар киирэн эккириир. Онно эмэҕэ бурҕаҥныыр, онно саһыллар бары күлэллэр. Онно көрдөҕүнэ: биир эмтэгэй тиистээх саһыл айаҕын саба тутта-тутта күлэр. Ону оҕонньор кэтэҕин аһыттан ылан баран, үөт түрэҕинэн таһыйар. Ол таһыйан өлөрө сыһар.

Саһыл куотан хаалар. Онтон кэрэмэс саһыл үөскээбит үһү, түүтэ хараарбытынан.

Моҕотой оҕонньор кэлгиллибит быата быһыта киирбит сиринэн атын эт үөскээн, түүлэнэр кэмигэр атын өҥнөөх түү үүммүт үһү. Моҕотой аймах онтон саадьаҕай буолбут.





Кэбээйи оройуона, 2-с Сииктэ нэһилиэгэ, Иван Григорьевич Колмогоров тылыттан А. А. Саввин. суруйбута, 1938 с. -

НА СО ССФ архива, ф.5, ои.ЗЗ, дь.55, л.1—6.
АҤАА МОҤУС УОННА ЧААРЧАХААН
Хаһан эрэ Чаарчахаан диэн сытыы өйдөөх, хорсунунан аатырбыт киһи олорбута үһү. Кини хаһан да уорбатах, алдьаппатах, сытар ынаҕы туруорбат, хороҥ оту бүк үктээбэт көнө киһи эбит. Ол гынан баран. туохтан да куттаммат, харса суох эбитэ үһү.

Арай биирдэ кини сайын бултуу баран испит. Бу иһэн көрдөҕүнэ, хара сыыр үрдүгэр киһи быластаан кыайан тиийбэт суон тиитэ турар эбит. Бу тииккэ улахан баҕайы мас кунааҕа үүнэн тахсыбыт. Бу маннык кунаах ис ыарыытыгар эмп буолар диэн сураҕы истэр эбит. Онон, эмти охсон илдьээри, сутуругунан сырбаппыт.

Илиитэ сыстан хаалбыт. Чаарчахаан сүрдээхтик дьиктиргиир. Аны хаҥас илиитинэн сырбатар: илиитэ эмиэ сыстар. Атахтарынан тэппитэ, син-биир ол курдук сыстан хаалаллар. Кэлин уһугар баһа ордор. "Билигин синим биир, кыайан куоппаппын", — дии санаат, сүүһүнэн саайар. Сүүһэ эмиэ сыстан хаалар. Ол курдук тоҥ күөс быстыҥа сыстан турар.

Арай, тыа өттүнээҕи хара тыа дьэллэс гына түһэргэ дылы гынаатын кытта, Аҥаа Моҥус тахсан кэлэр уонна күлэн алларастыы-алларастыы: "Топпотоҕум тоҕус хонно, аччыктаабытым аҕыс хонно. Аатырбыт Чаарчахааннара аптаах илиммэр хаптарбыт дуу?" — диэн баран, икки хара атыыр сылгы кутуругун холбуу туппут курдук бытыгын туора-маары салбанан кэбистэ.

Тииккэ кэлэн, сырылаччы тыбыырбытыгар, Чаарчахаан хоннон сиргэ кэлэн түһэн истэҕинэ, хабан ылан халаабыһыгар уктан кэбистэ. Чаарчахаан дуумайдыыр. Онтон быһаҕын саныы биэрдэ да, сулбу тардан ылан, халаабыһы хайа быста да, сиргэ түһэн куотан хаалла.

Аҥаа Моҥус, киһи эрэ буоллар өйдөөбөккө, алталыы саһааны атыллаан бара турда.

Чаарчахаан ойуурга сүүрэн тахсан, арбаҕаһын иһинэн хатырык бөҕөнү хааланан баран сытынан кэбистэ. Ол сыттаҕына, Анаа Моҥуһа көрдөөн тиийэн кэлэр. "Аат бырдаҕа, бу сытар эбиккин дуу?" — дии-дии, Чаарчахааны тэбиэлиир. Онуоха хатырык тыаһа харт-харт гынар.

— Нойоон, тоҕус ойоҕоһун тоһунна, аҕыс ойоҕоһуҥ алдьанна ини, — диэн баран, сүгэн дьиэтигэр аҕалар уонна оҕолоругар этэр:

— Тоҕойдоруом, мин кэлэрбэр күөстээн уураарыҥ эрэ, — диэн баран, сурт гына тахсан барар.

Чаарчахаан толкуйдуур уонна этэр:

— Дьэ, эһиги суунан баран, кэккэлии туруҥ. Биир ордук маҥаҥҥытыгар хамыйах оҥоруом, — диир.

Бары сөбүлэһэллэр уонна, суунан-суунан баран, кэккэлээн тураллар. Онтон Чаарчахаан:

— Билигин аҕаҕыт саамай сытыы кылыһын аҕалыҥ. Мин сүгэтэ, быһаҕа суохпун, — диир.

Улахан уол сытыы кылыһы аҕалан биэрэр. Чаарчахаан кылыһынан Анаа Монус тоҕус оҕотун баһын, лыһыгыр гыннара, биирдэ быһа охсоттоон кэбиһэр. Оҕолору бастарын ороҥҥо утуйа сытар курдук уурталыыр. Эттэрин күөстүүр уонна бэйэтэ оһох кэннинэн хороон хаһан, дъиэ кэннинэн таһаарар. Уонна холумтаны алларанан дьөлөн, анньыыны кытарда ууран кэбиһэр.

Хороонугар олордоҕуна, Аҥаа Моҥус киирэн кэлэр уонна оҕолорун: "Туруҥ!" — диэн хаһыытыыр.

Остуолга этин хоторон баран, бастаан хааныттан иһэн көрөр: "Чаарчахаан хаан уруум эбит дуу, хаан уруум иҥиирэ тарта", — диир.

Онтон сүрэҕин сиэн көрөр: "Чаарчахаан сүрэх уруум эбит дуу, сүрэҕим хамсаата", — диир.

Онтон: "Бу күтүрдэр тоҕо турбаттар?" —диэн баран, суорҕаны арыйа тарпытыгар, оҕолорун баһа муостаҕа лоһугураһан түһэллэр.

— Ол иһин даҕаны дьикти этэ. Чаарча-хаа-н! — диэн хаһыытыыр.

Киһи саҥата дьиэ кэтэҕэр: „Оо-оп!" — диир. Дьиэтин эркинин көҥү көтөн тахсыбыта, Чаарчахаан суох.

— Чаарчааха-а-ан!

Аны дьиэ иһигэр: "Оо-оп!" — диэтэ.

Онуоха дьиэ иһигэр көтөн түһэн:

— Чаарчахаан, ханнаҕыный?

— Бу, бу оһох кэннинэн хороонҥо баарбын:

Ону истэн, оһох кэннигэр ыстанан тиийэн, төбөтүнэн түһэн киирэ сатыыр. Онуоха:

— Кэннигинэн киир, оччоҕо батыаҥ! — диир.

Аҥаа Моҥус кэннинэн биилигэр диэри киирбитин кэннэ, Чаарчахаан кытарбыт анньыынан кэнниттэн анньыалыыр. Аҥаа Монус онно да саналааҕа үһү:

— Икки илиибин эрдии гынаар, көхсүм унуоҕун тыы гынаар, сотом уҥуоҕун балаҕанҥар өһүө гынаар, баһым уҥуоҕун солуур гынаар. Хараҕым унуоҕун чааскы гынаар, — диэн баран өлөн хаалар.

Чаарчахаан Аҥаа Моҥус илиитин эрдии, көхсүн тыы, сототун баҕана, мэйиитин унуоҕун солуур, хараҕын унуоҕун чааскы гынан олорбута үһү.



Өлөөн оройуона. Оскуола үөрэнээччитэ Степан Степанов суруйбута.. 1943 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 17/8, дь. 62, лииһэ . 169—174.

Учуутал Павлов хомуйбут матырыйаалларыттан.
АПТААХ АҔАБЫЫТ
Биир аптаах аҕабыыт олорбут үһү. Ол аҕабыыт бүтүн куорат, дэриэбинэ ыал баайын кураанахтыыра үһү. Ыалы утуйбуттарын кэннэ, сонно өлөртөөн баран, сыаналаах баайдарын талан ылар үһү.

Маны ким өлөрөрүн, хайдах өлөрөрүн билбэтэхтэр. Арай биир куһаҕан, ыал хамначчыта уол бэлиэтии көрбүт. Ол уол ыалыгар утуйбакка эрэ, суол ааныгар саһан манаабыт.

Түүн аанынан биир куһаҕан баҕайы сырайдаах, ыкка дылы дьүһүннээх туох эрэ киирэн, уһааттаах ууга түспүт. Ол гынаатын кытта, дьиэлээх дьон өллөхтөрө ол. Онтон били кыыл баайдарын ылбыт. Уол өлбөтөх.

Сарсынын түүнүгэр уол сытыы тараҕар сүгэни туппутунан атын ыалга манаабыт. Эмиэ били ыт көрдүгэ кэлбит. Уһааттаах ууга түһэн эрдэҕинэ, уол сүгэнэн охсон саайбыт. Туох да саҥа-иҥэ биллибэтэх. Ыал билбэтэхтэр. Сарсыарда уһааттарыттан бэгэччэгинэн быһыллыбыт, аата суоҕар кыһыл көмүс көлүөскэлээх киһи илиитин булбуттар. Дьиктиргээһин, сөҕүү буолар. Онтон уол кэпсээбит бөлүүнүтүн.

Сотору истибиттэрэ: аҕабыыттара илиитинэн ыалдьа сытар сурахтаммыт. Бу кэнниттэн урукку аба сүппүт.





Сунтаар оройуона, 2-с Бордоҥ нэһилиэгэ, 51 саастаах Алексей Ефремович Мартынов тылыттан И. Я. Николаев суруйбута, 1941 с.

НА СО СОФ архива, ф. 5, оп. 1'7/'8, дь. 58, л. 13.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АПТААХ СОЛУУРЧАХ
Былыр хаһан эрэ Баана диэн сүрэҕэ суох киһи ойоҕунаан олорбута. Иккиэн да сүрэҕэ суох буоланнар, күнү быһа аһаабакка-сиэбэккэ утуйан тахсаллара. Ара аччыктаан өлөөрү гынан, дьахтар этэрэ:

— Баана, доҕоор, чугас күөлгэ кус-хаас саҥата иһиллэр. Туран кустуу бар, аччыктаан өлөөрү гынным, сытыма, тур!

— Айуу-айа! Турар да кыаҕым суох, аппын булан аҕал, оччоҕо кустуу барыам, — диир Баана.

— Сөп, чугас атыҥ чуораанын тыаһа иһиллэр. Билиги тутан аҕалыам, эн бултуу барардыы тэрин, — диэн баран дьахтар таһырдьа ыстаммыта.

Ойоҕо атын аҕалбытыгар, эр киһи айалаан-дьойолоон дьиэтиттэн тахсан, аты миинэн баран, кустуу баран испитэ. Ону саһыл көрбүт. Баана сүрэҕэ суоҕун билэр буолан, саһыл булчуту албынныырга санаммыта. Кини Баана иннигэр турунан кэбиспитэ, онтон албын куолаһынан унаарыппыта:

— Баана, тоҕо кустуу бардыҥ? Мин курдук ону-маны бултаһа сатаабакка да, тот сылдьыаххын. — Саһыл, кутуругунан оонньуу-оонньуу, төттөрү-таары хаамыталаабыта, иччитэх солуурчаҕын халыгыраппыта. Ол хайдах? Мин бултаатахпына эрэ аһыыбын! — диэн Баана улаханнык соһуйбута.

— Мин, эн курдук бултаан-алтаан, тилэхпин элэппэппин. Ып-ыраас ууттан минньигэс миин оргутан таһаарар аптаах солуурчахтаахпын, — дии-дии, албын саһылыкаан иччитэх солуурчаҕын тарбаҕынан ыгыалаабыта. Баана аптаах солуурчахха улаханнык ымсыырбыта.

— Саһылыкаан, доҕорум оҕотоо, аптаах солуурчаххын миэхэ аҕал, — диэн баран, Баана саһыл иннигэр тобуктуу түспүтэ.

— Биэрбэппин, бэйэбэр наада. Солуурчаҕым баар буолан куруук байылыаттык олоробун. Арай аһара уһуннук утуйан, этим-хааным көһүйдэҕинэ, солуурчаҕым барахсаны тоҕонохпор иилинэн баран, төттөрү-таары хаамыталаан, сөһүөхтэрбин имитэбин, сороҕор доҕотторбун-атастарбын минньигэс миининэн күндүлүүбүн. Ыксыы сылдьабын, бардым, — диэт, саһыл бараары эргиллибитэ.

— Саһыл, тохтоо! Аптаах солуурчаххын миэхэ атыылаа, мин аппын биэриэм! — Баана ыксаабыта, саһыл ону эрэ күүппүт буолан, киниэхэ утары кэлбитэ.

— Аптаах солуурчахпын харыһыйдарбын да, аһара көрдөөбүтүҥ бэрдиттэн биэрэбин уонна чугас атаһым буоллаҕыҥ дии, — саһыл Баана атаҕын тумсугар солуурчаҕын халыр гына ыһыктан кэбиспитэ. Баана имигэстик умса түһэн, солуурчаҕы үөрүүтүттэн харбаан ылбыта.

Саһыл ат тэһиинин Баана илиититтэн эһэ охсон ылаат, аты сиэтэн бара турбута. Баана хаһан да үөрбэтэҕин үөрбүтэ, үөрүүтүттэн атаҕа сири билбэт буолбут этэ. Ойоҕор сүүрэн кэлэн ыһыытаабыта:

— Доҕоор, аптаах солуурчаҕы буллум! Ыраас ууттан минньигэс мииннэ буһар! — дии-дии, балаҕанын аанын тэлэччи арыйбыта, дьахтар соһуйан хаалан саҥата суох аппаллан турбута.

— Доҕорум оҕотоо, дьэ байылыаттык олороо инибит. Бу күнтэн ыла мин бултаан-алтаан эрэйдэммэппин, ол да буоллар, куруук тоттук, байылыаттык олоруохпут! — Баана сис туттан баран, ойоҕун тула хаамыталаабыта.

— Өйдөөбөтүм, тугу да бултаабакка тугу аһаан-сиэн олоруохпутуй?! — ойоҕо мунаарбыта.

— Акаары саһылы албыннаатым. Киниэхэ миинэр аппын биэрэн, ыраас ууттан минньигэс миини оргутан таһаарар аптаах солуурчаҕы сыыһа харбатан ыллым.

Ону истэн дьахтар эмиэ үөрбүтэ. Онтон:

— Кырдьык буоллаҕына — үчүгэй, мантан инньэ аччыктыахпыт суоҕа, — дьахтар саарбахтаабыта.

— Кырдьык, кырдьык, бу аптаах солуурчах. Манна ыраас ууну кут, маһынан булкуйа-булкуйа, минньигэс миин буолуор диэри оргут. Миин бустаҕына, миигин уһугуннараар, — диэн баран, Баана ороҥҥо сытаат, утуйан бускуйбута. Дьахтар минньигэс миин буһарбытынан барбыта.

Ыраас уу өр оргуйбута, онтон уута уолан хаалбыта. Аһара оргуйан, уот солуурчах түтэҕин дьөлө сиэбитэ. Дьахтар улаханнык хомойбута, хараҕын уутунан сууна турбута. Эрэ Баана уһуктан кэлэн, ойоҕуттан ыйыппыта:

— Доҕоор, минньигэс миин буста дуо? — дьахтар эригэр абаран, эргиллээт, саҥата-иҥэтэ суох түгэҕэ тэстибит солуурчаҕы атаҕын анныгар бырахпыта, тайах маһынан кулаабыта, Баананы дьиэттэн үүрэн таһаарбыта.

Баана таһырдьа өр олорбута, дьиэҕэ ойоҕуттан куттанан киирбэтэҕэ. Онтон ойоҕум бултаан-алтаан кэллэхпинэ эрэ дьиэҕэ киллэрииһи дии санаабыта, онон үргүлдьү сиргэ барбыта. Киэһэ буолуута Баана булт-алт бөҕөтүн үгэн-көтөҕөн аҕалбыта. Онтон ыла кини үөһэ тылбыйар кынаттааҕы, алларанан сүүрэр атахтааҕы аһарбат улуу булчут буолбута. Баана ойоҕунаан аптаах да солуурчаҕа суох бултаан-алтаан, үлэлээн-хамсаан, байылыаттык олорбуттара.

Мария Федотова-Нулгынет/ Аптаах остуоруйа – Дьокуускай: Бичик, 2012.—56.
АТААМ УОННА ИЭБЭ
Киһи төрдө Атаам аҕа уонна Иэбэ ийэ — киһи саамай суоҕун саҕана үөскээбит дьон. Дьэ, онно таҥара диэн баара дэһэллэр, ол таҥара бастаан Атаамы айар — эр киһини. Эр киһини айан баран, аны дьахтары айар, киһи төрдө үөскүүрүгэр икки буолуохтаах диир. Ону айбытыгар, аан бастаан Атаам дууһа киллэрэр, сотору соҕус буорунан сыбаан оҥорбут үһү киһини. Буорунан сыбаан оҥорон баран, аны Иэбэ диэн ийэҕэ хайдах да дууһа киллэрэ сатаан кэбиспит да, дууһа киирбэт үһү. Ол дууһа киирбэтэҕэр, Атаам икки ылгын тааһын ойоҕоһуттан ылан, Иэбэни оруостаан баран, самаан кэбиһэр. Иэбэ, дьэ, дууһа киллэрэр. "Дьэ, дууһа киирдэ, онон эр киһинэн тыыннаах буол", — диэбитэ үһү таҥара. Аны туран, таҥара: "Үс хонон баран кэлиэҕим, тугу да аһаамаҥ, ити кэннэ үс хонон таҥас аҕалыам", — диир. Сыгынньах дьоннор үһү, үс хонугунан болдьоон кэлэр. Иэбэ тиит хатырыгыттан бэһи ылан сиир, аны туран, тиит мутугуттан отонун ылан сиир. Онуоха бэрт сүрдээхтик кыраадыһа көтөҕүллэр, тиит туораҕыттан отонноон ылан, били утуйа сытар оҕонньорун айаҕар симэр, тугу да билбэккэ сыттаҕына. Дьэ, былыргы үйэ, былыргы быһыыны көтүтэн кэбиспиттэр, таҥара кэлиэн иннинэ аһаабыттар. Арай таҥара аһы тутан баран көтөн иһэр эбит, биэрибэй дьоллоох чаас саҕана.

— Таҥара, биһиги аһы булан аһаатыбыт ээ, — диэбит Иэбэ.

— Бэйэҕит аһы булан аһаабыт эбиккит дуу, — диэн, аһы биэрбэтэх.

Аны туран таҥара: "Бэйэҕит булан таҥныаххыт", — диэбит. Кыыс

арааһынай сэбирдэҕинэн саба туттубут, онтон ыла киһи саатар буолбута үһү.

Бу икки киһиттэн тоҕус уол, аҕыс кыыһы төрүүр. Бу таҥара бэйэтэ айбыт дьонноруттан арай биир уол дьахтара суох буолан хаалбыт. Киһи төрдүгэр кыахтаах элбэх киһи үөскүө дуо, ахсыан ыал буолаллар.

— Таҥараа, мин дьахтара суох буоллум, хантан ылабын?

— Ээ, саҥастаргыттан кэтэс.

Аны халлаантан бу уолаттар улааталларын саҕана, алта былас түһүөҕүн саҕана кинигэ кэлэн түспүт. Аны туран, саа, саха саата, токур саа кэлэн түспүт, сүгэ кэлэн түспүт. Улахан уолаттар сырсыбыттар. Маныаха улахан уол сүүрэн тиийэн, кумааҕы үрдүгэр баттыы түспүт, урут төрүөбүт уол нуучча буоллун диэн айбыт, урут сырдыгы көрбүт.

Аны туран, сүүрэн маҕыйан тиийэн, биир уол сүгэ үрдүгэр түспүт. "Саха буоллун, сүгэ аатын" ыллын. Саамай кыра уол саа үрдүгэр түспүт. Ону "омук буоллун" диэн айбыта үһү диэн кэпсииллэрэ этэ.

Эр киһи үгүс хонукка бу аҕыс ыал чыыста-чыыста барылара үөскээн, бирээмэтэ элбэх да элбэх киһи үөскээн тахсыбыт, таҥара айбытынан ол бэйэтэ сыбаан, төрдүн бэйэтэ айбыт дьонноро үһү— Атаам уонна Иэбэ икки диэн кэпсииллэрэ.

Муома Үрүйэ Төрдүн олохтооҕо 90 саастаах Соркомова Евдокия Николаевнаттан 1975 с. Иванова Акулина Васильевна уһулбута.

Муома фольклора. Иккис чааһа /Федотов Г. Дьокуускай, "Ситим" ЧИФ, 1994.
АТЫЫҺЫТ УОННА КЭЛИЭКЭ
Суол устун мас атахтаах Кэлиэкэ айаннаан испит. Сылайан, суол кытыытыгар сытар суон дүлүҥ үрдүгэр олоро түһэн, ыт баһын саҕа удьурҕай хамсаҕа табах тарда олорбут.

Бу олорон эрэн, саныы биэрбит: "Оо, күтүр өстөөх, үллэ сытыйан дүлүҥ да бөҕө, үрүмэччи маҥан аттаах Өндүрүйээн атыыһыкка дылы буолан", — диэн.

Утаакы буолаат, ат туйаҕын тыаһа тибийэн кэлбит. Кэлиэкэ өрө көрө биэрбитэ, Өндүрүйээн атыыһыт, атын миинэн баран, бу иһэр эбит. Атыыһыт Кэлиэкэни көрөөт этэр:

— Бу тоҕо олороҕун, ханна баран иһэҕин?

— Туора үрэх ыалыгар баран иһэн, хоонньум анна иһэн хаалан, кыайан барбакка олоробун.

— Мин эмиэ ол диэки баран иһэбин. Ат мэҥэстэн барсыаҥ дуо?

— Күн санаалаах үтүө тойонуом, ити тылгар баһыыба, мэҥэстэн барсыбынабын, — диэн, Кэлиэкэ саҥа аллайа түспүтэ.

— Чэ, тур, мэҥэһин, барыах, — диир Атыыһыт.

— Тойонуом, дөксө үтүөтэ оҥор, мин ат самыытыгар сытаан олорбот киһибин, онон ыҥыырын үрдүн көҥүллээ, — диир Кэлиэкэ.

Тойон, өс киирбэх, абырыах киһи буолан, ыҥыырын үрдүн Кэлиэкэҕэ биэрэр. Мэҥэстэн бараллар. Бэрт сотору Кэлиэкэ наадалаах ыалыгар, Туора үрэххэ тиийэн кэлэллэр.

— Чэ, түс, — диир Кэлиэкэни Атыыһыт.

— Ол мин бэйэм аппыттан тоҕо түһэбин, — Кэлиэкэ айманар.

Дьэ, икки өттүттэн өрт уотун курдук күөдьүһэ түһэллэр. Атыыһыт, кытара үллэн баран, тот хабах хайыта ыстанарын курдук буола турда. Кэлиэкэ бэрт холкутук, кырдьыгым тиллиэ диир киһилии, бэрт наҕыллык саҥарар. Манна бүтүн күнү быһа аймана тураллар. Ат айаҕын Кэлиэкэ илдьэ сылдьар буолан, аты ханна да ыыппат.

Туора үрэх дэриэбинэтин дьоно — бачча аймалҕан тахсыбытын кэннэ олоруохтара дуо — бары мусталлар. Сүбэ бөҕөнү сүбэлииллэр: "Суукка баран үҥсүҥ", — диэн. Сүүс киһи сүбэтэ бухатыыр буолар. Атыыһыттаах Кэлиэкэ, үнсэ диэн ааттаан, аттарын мэҥэстэн эмиэ баран хаалаллар.

Сарсыныгар суут бөҕө буолар. Өндүрүйээн атыыһыт туоһу бөҕөнү туруорар, Кэлиэкэ эмиэ туоһу бөҕөнү туруорар. Туоһу үгүс өттө аты ыҥыырдары, ырдыылары Кэлиэкэ киэнэ диэн көрдөрөллөр, ыҥыырга кини олорон кэлбитэ, ат айаҕын кини салайар этэ диэн. Суут уурааҕа сэттэ хонон баран тахсар аатырар. Аты ыҥыырдары суут илдьэ хаалар. Өндүрүйээн атыыһыт уонна Кэлиэкэ иккиэн сатыы дьиэлииллэр.

Сэттэ хонон баран, Кэлиэкэ сарсыарда оруобуна уон чааска баар буолар. Өндүрүйээн атыыһыт уон икки чааска күнүс кэлэр. Суут дьиэтин толору Туора үрэх дьоно мусталлар. Суут уурааҕын ааҕаллар: "Үгүс туоһу көрдөрүүтүнэн, аты Кэлиэкэҕэ биэрэргэ", — диэн. Ат Кэлиэкэ киэнэ буолар.

Бу күнтэн ыла Кэлиэкэ икки бэрэмэдэйгэ толору тимиллибит табаардаах, түүлээхтээх, харчылаах, көмүс ыҥыырдаах аты ылан, онтон байан-тайан, ойох ылан, оҕо төрөтөн, ыал буолан олорбута эбитэ үһү.

Өндүрүйээн атыыһыт, бу күнтэн ыла баайа баранан, атыыһыттыыра уурайан, хойут муос тайаҕынан үҥэ сылдьан өлбүтэ үһү.



И. Н. Макаров суруйбута, 1937 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 3, дъ. 518, л. 130-132.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
АТЫЫР УОННА АТЫЫР ОҔУС
(кыһын уһаабыта, сайын кылгаабыта)
Аан дойдуну айан баран, таҥара киһиттэн ыйыппыт: "Кыһыны уһун гынабын дуу, сайыны уһун оҥоробун дуу?" — диэн. Онно киһи эппит: "Ити мин доҕотторбуттан, атыыртан уонна атыыр оҕустан, ыйыт. Кинилэр тугу дииллэринэн буоллун", — диэн.

Таҥара атыыртан ыйыппыт: "Эн кыһын уһун буолуон баҕараҕын дуу, сайын уһуон баҕараҕын дуу?".

Онно атыыр эппит: "Сайын уһун буоллун, кыһын мин туйаҕым туура тоҥоро бэрт".

Онтон таҥара атыыр оҕустан ыйыппыт: "Эн туох диигин, кыһыны уһун гынабын дуу, сайыны уһатабын дуу?". Атыыр оҕус эппит: "Эн кыһыны уһат, миэнэ сайын куйааска муннум сытыйар", — диэбит.

Дьэ, таҥара кыһыны уһун оҥорбут, сайыны кылгас гыммыт.

Онтон кыыһыран, атыыр туран атыыр оҕуһу муннуга тэппит — илин тииһин көтүрү тэппит. Атыыр оҕус атыыры ойоҕоско кэйбит — үөһүн дьөлө аспыт. Дьэ, онтон ыла сылгы сүөһү үөһэ суох буолбут, ынах сүөһү илин тииһэ суох буолбут.



Орджоникидзе оройуона, Нөмүгү нэһилиэгэ, 70 саастаах Гаврил Александрович В а с и л ь е в тылыттан Г. У. Эргис суруйбута, атырдьах ыйа, 1934 с., Хоптолоох сайылык.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
БААЙ ХАРА ХААН УОЛА УОННА ЭРЭЙДЭЭХ-БУРУЙДААХ
Дьэ, Эрэйдээх-Буруйдаах дьахтарын кытта олороллор, Баай Хара Хаан ыаллаахтар.

Арай Баай Хара Хаан уола: "Эрэйдээх-Буруйдаах ойоҕун миэхэ ылан биэрбэккит", — диэн күн аайы өлөөрү гынар. Бу киһини күүстэринэн кыайан өлөрбөт киһилэрэ. Эрэйдээх-Буруйдаах өлөртөрүө дуо кинилэргэ?!

Дьэ, Баай Хара Хааннаах уолларын "өлүмэ" диэн ааттыыллар. "Эрэйдээх-Буруйдааҕы өлөр сиргэ ыытыахпыт", — дииллэр. Ыыталлар даҕаны.

Баай Хара Хааннаах мунньахтыыллар, дьонтон ыйыталаһан сүбэлэтэллэр:

— Былыр ити киһи өллөҕүнэ, сүөһүнү сиэн тутталлар — хаайылыга диэн. Былыргы Адам саҕанааҕы өлбүт ийэлэрин-аҕаларын хаайылыга сүөһүлэрин аҕалтара, өлүү сиригэр ыытыахха,— дэһэллэр.

Эрэйдээх-Буруйдаахха оннук илдьит кэлэр. Эрэйдээх-Буруйдаах барар, барбат буолаахтыа дуо?

Эрэйдээх-Буруйдаах барбытын кэннэ, уол киирэр дьахтарга. Киирэр, дьэ, хонор. Дьахтар үүс суорҕаҥҥа, эһэ тэллэххэ сытар, уол кэлэн, онно олорор. Дьахтар кэпсэппэт даҕаны, ипсэппэт даҕаны, кинини киһи диэҕэ дуо? Дьэ, арай, биир хардаҕаһы оһохтон түһэрэн кэбиһэр, буруолуу сытар гына.

— Ээ, сах, Эрэйдээх-Буруйдаах доҕорум баара буоллар, ити маһы туруоран кэбиһиэ этэ. Сыппытым кэннэ түһэн хаалла дуу, — диир дьахтар уоһун кытары.

— Мин хайтах, — диэн баран, уол били хардаҕастаах маһы туруоран эрдэҕинэ, дьахтар:

— Сыстарыыс! — диир. Уол оһох төрдүгэр холуокка курдук сыстан хаалар. Дьахтар дьиэтин аҥаарын аһан кэбиһэр, сэгэтэн.

Дьэ, сарсыарда күн тахсыар диэри утуйар дьахтар. Уоһун иһигэр:

— Хоҥноруус! — диир, уһуктан сытан.

Уол, хоҥнору ыстанан, муостаҕа кэлэн лаһыгырыы түһэр: аҥара харыа буолбут, аҥара кырыа буолбут. Дьэ, дьиэтин былдьаһар.

— Бу таҥаскын-сапкын хайдах гынныҥ? Сороҕун уокка сиэппиккин уонна бу туох көмнөҕүн бүрүннүҥ? — диир аҕата.

Уол:

— Эрэйдээх-Буруйдаах дьахтарын кытта оонньоһо-тупсалаһа сылдьан, уокка түстүм ини, хаарга түстүм ини, — диир киһиргээн.

Күн киэһэ буоларын саҕана Эрэйдээх-Буруйдаах били илдьиттээбит сүөһүлэрин өлүү сириттэн эргитэн аҕалар. Баай Хара Хаан сүөһүтэ-аһа биир да суох гына илбиллэн хаалар. Ханнык кэлиэй, ол дойду сүөһүтэ кэлбитин кэннэ.? Аанньаҕа кэлиэ дуо, ол хайыы-үйэҕэ киһи унуоҕар сиэммит сүөһү баран? Уоллара эмиэ моннон өлөөрү гынан эрэр — Эрэйдээх-Буруйдаах өлүмүнэ кэллэ диэн.

— Дьэ, иккиһин ыытыахпыт, тоойуом, өлүмэ, — диэн тохтоттулар уолларын. Бу гынан баран, эмиэ сүбэлэһэннэр: "Аны өлбүт киһибитин таҥыннарбыт таҥаспытын сыгынньахтаан аҕал," — диэн соруйан ыыталлар. Эрэйдээх-Буруйдаах барар.

Киэһэ уол эмиэ дьахтарга киирэн олорор. Дьахтар эмиэ оронун оҥостон утуйар. Сытан баран, биир хардаҕастаах уоту түһэрэн кэбиһэр оһоҕуттан. Аанын аҥарын эмиэ сэгэтэн кэбиһэр. Сытан баран, дьахтар уоһун кытта:

— Аа, били Эрэйдээх-Буруйдаах доҕорум баара буоллар, ити түспүт хардаҕаһы туруоран биэриэ этэ, ааммын буоллар ыга тардан биэриэ этэ, — диир.

— Мин хайдах... — диэн баран, уол оһох кытыыгар сыста түспүтүн, "Сыстарыыс", — диэн кэбиһэр уоһун иһигэр.

Сыстан хаалбыт уолун, ааны бүтүннүүтүн аһан, букатын ортото эрэ бөһүөнэх гына чиккэччи тоҥорон кэбиһэн баран, сарсыарда дьахтар:

— Хоҥноруус! — диир. Оччоҕо эрэ бөһүөнэх киһи кэлэн, "лоос" гына түһэр. Төбөтүнэн хойуостанан, дьиэтин былдьаһар. Дьахтар да суох, туох да суох буолан.

— Бу хайа кыыл кэбилэнэҕин таҥастыын-саптыын. Дьиэҕэ хоноҕун дуу, таһырдьа хоноҕун дуу? — диир ийэтэ.

Туох диэҕэй:

— Ээ, дьахтары кытта оонньуурбутугар буолан, таһырдьа буоларбын билбэтим, дьиэҕэ буоларбын билбэтим, — диир.

Эрэйдээх-Буруйдаах киэһэ кэлэр. Өлбүтү сыгынньахтаан аҕалбыт таҥастарын аҕалан иннилэригэр сарк гына быраҕан биэрэр.

— "Аны сарсын киэһэ тиийиэхпит. Сиэбит да сүөһүлэрин иэстээн ыллылар, таҥыннарбыт да таҥастарын сыгынньахтаатылар", — дииллэр. "Үс хонук устата туох да көстүбэт гына күн тахсыа суоҕа, халлаан сырдыа суоҕа, онуоха эн тураҥҥын сылдьымаар", — диэбиттэрэ, Баай Хара Хаан өлбүт ийэлээх аҕата,— диир.

Түүн баранан, сарсыарда буолуута, халлаан сырдыыр кэмигэр сырдаабата. Эрэйдээх-Буруйдаах дьиэ таһыгар тахсыбата. Үс хонон баран, халлаан сырдыыр, күн тахсар. Эрэйдээх-Буруйдаах туран аһаан-сиэн баран, күн ортотуттан киэһэ ыалын көрө барар. Ыалын баран көрбүтэ, доҕоор, сүөһү да суох, үп-сээбэс да суох, ыал да суох, сэргэ да суох, дьиэтин онно куоҕас оонньуур кутата буолан хаалбыт — хара буордаах уу-дьэбэрэ.

Дьэ, ол баай Хара Хаан уола, Эрэйдээх-Буруйдаах ойоҕун ылаары, ол курдук дьаабы буолбута үһү.

Оттон Эрэйдээх-Буруйдаах этэҥҥэ олорбут. Дьахтара улуу удаҕан эбитэ үһү.

Абый оройуона, Муҥурдаах нэһилиэгэ, "1 Сыһыл сардаҥа" колхоз чилиэнэ 66 саастаах Константин Иванович Чирков тылыттан Г. М. Васильев суруйбута. Атырдьах ыйын 5 күнэ, 1945 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 23, дь. 7, л. 109— 112. Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
БААҺЫНАЙ УОЛА МИКИИТТЭ
Былыр биир уоллаах бааһынай оҕонньоро олорбута эбитэ үһү. Бу оҕонньор уолун аата Микииттэ диэн эбит. Биир сарсыарда Микииттэ уол аҕатыгар:

— Аҕаа, дьэ, бөөлүүн мин олус диэн дьикти түүлү түһээтим, — диир.

Онуоха аҕата:

— Тукаам, хайа, ол туох дьикти түүлүн түһээтиҥ, кэпсээ, иһитиннэр эрэ, — дии түһэр.

— Суох, — диир Микииттэ, — мин ол түүлбүн кимиэхэ даҕаны кэпсиэ суох тустаахпын, онон, аҕаа, эйиэхэ да кэпсээбэппин.

Аҕата оҕонньор, уола туох дьикти түүлүн түһээбитин истээри, олус эрэйдэннэ, санааҕа түстэ. Онон кини уолуттан хас уон күн устата туох түүлү түһээбитин ааттаһан эмиэ ыйытта, албыннаан эмиэ ыйытан көрдө, онтон, айаҕалыы сатаан, мөҕөн-сынньан туран ыйытта да, туһа тахсыбата — уол кэпсээбэтэҕин курдук кэпсээбэтэ. Сатаатар, түүлүн иннинэн буолан кэпсээбэт, эгэ, итинтэн атыны тугу туһалаан абырыах киһиний диэн, оҕонньор уолуттан кыыһыран-абаран кинээһигэр үҥсэ барда.

Кинээһигэр тиийэн оҕонньор этэр:

— Үрдүк тойонуом, мин биир Микииттэ диэн уоллааҕым бэрт дьикти түүлү түһээн баран, араастаан эрийэн ыйыта сатаатым да, тугу түһээбитин олох кэпсээбэтэ. Бу түүлү мин хайдах гынан уолбуттан истэбин, маны миэхэ, үрдүк тойонуом, сүбэтин тобулан кулу.

— Кэпсээтэҕинэ, миэхэ кэпсиэҕэ, онон иккиэн уолгар барыах, — диир кинээс.

Кинээстээх оҕонньор Микииттэ уолга тиийэн кэлэллэр.

— Дьэ, тукаам, Микииттээ, эн туох эрэ дьикти түүлү түһээбит үһүгүн. Ону миэхэ кэпсээ эрэ, — диир кинээс. Онуоха Микииттэ.

— Ол мин түүлүм эйиэхэ тоҕо наада буолла, кэпсээбэппин, — диэн

кыыһыран кэбиһэр.

— Эн өссө сиртэн көстүбэккэ сылдьаҥҥын, сибилиҥҥэттэн киһи тылын аанньа ахтыбаккын баҕастааххын, — диэн кинээс өһүргэнэр уонна уолу сынньа-сынньа, түүлүн ыйыта сатыыр да, уол син биир туоҕу да иһин эппэт.

Онуоха кинээс оҕонньорго:

— Чэ кэбис, синэ биир, оҕонньоор, уолгун миэхэ атыылаа, — диир.

Оҕонньор сөбүлэнэн атыылыах буолар. Маны истэн туран, уол аҕатыгар:

— Дьэ, аҕаа, эн миигин кинээскэ атыылыыр буоллуҥ, онон мин бэйэм сыанабын бэйэбэр сыаналат, — диир.

Оҕонньор онуоха сөбүлэнэн этэр: "Чэ, кырдьык да бэйэҥ эт".

— Ити мин аҕам, — диир Микииттэ, — мин бачча киһи буолуохпар диэри син эрэйдэнэн, элбэх көлөһүнэ баран ииппитэ буолуо. Онон бэйэм үрдүгүм саҕа дириҥ умуһахха киирэн туран, төгүрүччү дайбаабытым саҕа төгүрүк киэҥ умуһаҕы толору кыһыл көмүһү биэрэр буоллаххына, арай оччоҕо эйиэхэ барыам этэ.

Кинээс иһигэр ыарыргыы санаата буолан баран, атыылаһыах буолбут тылын улаатыннаран, ыларга сөбүлэһэн кэбиһэр. Инньэ гынан, кини Микииттэ уолу биир умуһах кыһыл көмүскэ атыылаһан ылан барар.

Уол кинээскэ биир төгүрүк сыл устата олорор. Бу олорбутун устатыгар кинээс Микииттэттэн түүлүн кэпсэтээри, үтүө тылынан көрдөһөн, эмиэ мааны таҥаһы таҥыннаран, эмиэ бастыҥ аһы аһатан, эмиэ мөҕөн-сынньан, эмиэ араастаан ыйытан көрдө да, уол кэпсээбэтин курдук кэпсээбэтэ. Мантан кинээс: "Бу маҥай аллаах, миигин аанньа ахтыбат буолан, түүлүн кэпсээбэт буоллаҕа", — диэн, уолу улуус кулубатыгар үҥсэ барар.

Кинээс улуус кулубатыгар кэлэн:

— Мин, Микииттэ диэн бааһынай уола дьикти түүлү түһээбитин истэн,

ол түүлүн кэпсэтээри, кинини аҕатыттан биир умуһаҕы толору кыһыл көмүскэ атыылаһан ылбытым. Ол ылан, биир сыл устата үтүө тылбынан эмиэ, албыннаан эмиэ, күндүлээн-маанылаан эмиэ, мөҕөн-сынньан эмиэ ыйыта сатаан кэбистим да, уолум түүлүн туох иһин кэпсээбэтэ. Улууһум кулубата, тойонум, дьэ, сүбэлээ — бу уол түүлүн мин хайа албаһынан истиэхпэр сөбүй? — диир.

Онуоха улуус кулубата:

— Чэ, ол уолгар барыах, санаарҕаама, ол түүлү баҕас истиэхпит, — диир.

Кинээстээх кулуба Микииттэ уолга кэлэллэр. Кулуба кэлэн уолга этэр:

— Дьэ, нохоо, Микииттэ, эн дьикти түүлү түһээн сылдьар үһүгүн эбээт. Онтукайгын миэхэ кэпсээ эрэ.

Уол эмиэ кэпсээбэт.

Онтон кулуба:

— Кинээс, бу уолу миэхэ атыылаа, — диир.

Кинээс сөбүлэнэр, онон кулуба атыылаһан илдьэ барардыы оггостор. Маны истэн олорон, Микииттэ:

— Аҕаа, мин бэйэм сыанабын бэйэбэр сыаналаппаккын ээ, — диир.

Кинээс сөбүлэнэр, онуоха уол этэр:

— Мин төрөөбүт аҕабыттан бу аҕабар бэйэм үрдүгүм саҕа дириҥ умуһах ортотугар туран илиибин быластаан баран эргиччи охсубутум саҕа киэҥ умуһаҕы толору кыһыл көмүскэ кэлбитим. Оннооҕор билигин бэйэм быдан улааттым даҕаны уонна эн кинээстээҕэр баай буоллаҕым, онон эн миигин кинээс ылбыт сыанатыттан икки бүгүнэн ыар сыанаҕа ылар буоллаххына, эйиэхэ барабын.

Кулуба, атыылаа диэн бэйэтинэн тылланан баран, быстыа дуо, ыларыгар тиийэр. Онон икки умуһах кыһыл көмүһү биэрэн, уолу ылан барар. Кини Микииттэни биир төгүрүк сыл устата илдьэ олорор. Бу тухары кулуба уолтан көрдөһөн эмиэ, ааттаһан эмиэ, күндүлээн-маанылаан эмиэ, мөҕөн-сынньан эмиэ түүлүн ыйыта сатаан кэбиһэр да, уол туох иннигэр кэпсээбэт.

Кулуба, бу туох ааттаах ээҕин эппэт, иннин биэрбэт уолга түбэстэмий диэн ыксаан, куорат күбүрүнээтэригэр тиийэр. Ол тиийэн:

— Дьэ, үрдүк тойонуом, мин эйиэхэ маннык наадалаах буолан кэллим. Мин кинээстэн Микииттэ диэн бааһынай уолун, дьикти түүлү түһээбитин иһин, ону истээри атыылаһан ылбытым. Уолум буоллар, биир сылы мэлдьи араастаан эрийэн-мускуйан ыйыта сатаатым да, түүлүн олох кэпсээбэтэ. Маны аны хайа албаһынан истиэхпэр сөбүй, үрдүк тойонум, сүбэлээ-амалаа, — диир кулуба.

— Уолга барыах, — диир күбүрүнээтэр. — Ол түүлү баҕас истэр инибит

ама.

Кулубалаах күбүрүнээтэр уолга тиийэн кэлэллэр. Ол кэлэн күбүрүнээтэр уолтан түүлүн ыйытан көрөр да, уола эмиэ кэпсээбэт. Онтон күбүрүнээтэр:

— Кулуба, эн миэхэ бу уолу атыылаатаххына табыллыыһы, — диир.

Микииттэ, ити тылы истэн олорон:

— Дьэ, аҕаа, — диир, — эн миигин күбүрүнээтэргэ атыылыыр буоллаххына, мин бэйэм сыанабын бэйэбэр сыаналат.

Кулуба сөбүлэнэр, онуоха уол туран этэр:

— Мин урукку аҕабыттан билиҥҥи аҕабар бэйэм саҕа дириҥ умуһахха ортотугар туран илиибин быластаан баран эргиччи охсубутум саҕа киэҥ икки умуһах кыһыл көмүскэ кэлбитим. Билигин ол кэмтэн быдан улааттым уонна эн кулубатааҕар баай буоллаҕыҥ, онон миигин кулуба ылбыт сыанатыттан икки бүгүнэн ыар сыанаҕа ылар буоллаххына, эйиэхэ барыам этэ.

Күбүрүнээтэр, атыылаа диэн бэйэтинэн тылланан баран, быстыа дуо, ыарырҕаатар да ыларыгар тиийэр. Онон кини баайын бараан туран, Микииттэни атыылаһан ылан илдьэ барар. Микииттэ күбүрүнээтэргэ тиийэн, үс төгүрүк сыл устата олорор. Бу тухары күбүрүнээтэр уолу араастаан албыннаан даҕаны, көрдөһөн-ааттаһан даҕаны, күндүлээн-маанылаан даҕаны, мөҕөн-сынньан даҕаны түүлүн ыйыта сатаан кэбиһэр да, уол түүлүн туох иһин кэпсээбэт. Онтон ыксаан күбүрүнээтэр ыраахтааҕыга барар. Ол тиийэн кини этэр:

— Дьэ, күн ыраахтааҕым, үрдүк тойонум, мин улуус кулубатыттан Микииттэ диэн бааһынай уолун, дьикти түүлү түһээбитин истээри, атыылаһан ылбытым. Ол ылан баран, үс төгүрүк сыл устата араастаан эрийэн-мускуйан ыйыта сатаан кэбистим да, уолум дьикти түүлүн иһитиннэрбэтэ. Маны хайдах гынан истиэхпэр сөбүй, үрдүк тойонум, үтүө сүбэҕинэн сүбэлээ-амалаа.

— Ол дьикти түүллээх уолгун манна аҕал эрэ, — диир ыраахтааҕы.

Ыраахтааҕы соруйбутун кэннэ олоруо дуо, күбүрүнээтэр уолун ыраахтааҕыга аҕалан биэрэр. Ыраахтааҕы уолтан эмиэ түүлүн ыйытан көрөр да, уол син эппэтэҕин курдук эппэт.

— Күбүрүнээтэр, уолгун миэхэ атыылыыһыккын. Ити түүлүн иһиттэхпинэ, мин истиэм, — диир ыраахтааҕы. Онуоха туран күбүрүнээтэр сөбүлэнэр. Ити кэпсэтиини истэн олорон:

— Аҕаа, эн миигин атыылыыр буоллуҥ, онон бэйэм сыанабын бэйэбэр

Сыаналат, — диир уол.

— Дьэ, сыаналаа, — диир күбүрүнээтэр.

— Мин урукку аҕабыттан билиҥҥи аҕабар бэйэм саҕа дириҥ умуһах ортоҕугар туран илиитин быластаан баран эргиччи охсубутум саҕа киэҥ түөрт умуһаҕы толору кыһыл көмүскэ кэлбитим. Билигин мин ол кэмтэн быдан улааттым, төлөһүйдүм, онон миигин билигин ити сыанаттан икки бүгүнэн ордук сыанаҕа ылыахтааххын, — диир Микииттэ.

Ыраахтааҕы бэйэтинэн атыылаһабын диэн баран, эппит тылын кэһиэн кэрэйэн, ыарыргыы да санаатар, аҕыс умуһах кыһыл көмүһү биэрэн, уолу бэйэтигэр ылар.

Ыраахтааҕы аан бастаан араас үтүө тылынан, араастаан күн көрбөтөҕөр, саха санаабатаҕар олордон, араастаан күндүлээн-маанылаан ыйытан көрөр да — мэлигир, уол түүлүн син биир кэпсээбэт. Онтон ыраахтааҕы уолу хаайтаран, араастаан накаастатан ыйытан көрөр да, уол син биир түүлүн кэпсээбэт. Тиһэҕэр ыраахтааҕы : "Хаһан этиэр диэри сыттын", — диэн уолу түрмэҕэ бырахтарар.

Бу бириэмэҕэ ыраахтааҕы уола Иван Царевич Илин Сибииргэ өйүнэн-санаатынан, үтүөтүнэн-бэрдинэн тэҥнээҕин булбатах бааһынай кыыһа Муударай Куо диэни өйүн, үтүөтүн, кэрэтин иһин ойох ылаары оҥостон, суорумньу ыыппыт кэмэ эбит. Өр-өтөр буолбат, Иван Царевичка суорумньулара төннөн кэлэн: "Муударай Куо эйигиттэн биир суолу ыйытар. Ону таба эппиэттээтэҕинэ, "толкуйданан көрүөм" диэтэ. Дьэ, онон эйиэхэ тэбис-тэҥ уҥуохтаах, үүт-үкчү быһыылаах, хап-хара түүлээх, икки суору ыытта. Балартан хайата кырдьаҕаһын уонна хайата эдэрин быһааран ыытар үһүгүн, — дэһэллэр.

Ыраахтааҕы араас бөлүһүөктэрин мунньан, Муударай Куо ыыппыт суордаҕынан суордартан кырдьаҕаһын, эдэрин быһаара сатыыллар да, ким да кыайан быһаарбат. Инньэ гынан, саат бөҕөнү саатан, кыбыстыы бөҕөнү кыбыстан олордохторуна, ыраахтааҕы саллааттара көтөн түһэллэр уонна:

— Эн хаайыылаах уолуҥ Микииттэ: "Суор кырдьаҕаһын, эдэрин билбэт аата иттэ-бары ыраахтааҕы буолбут буола-буолалар", — диэн эйигин сиилии-одуулуу олорор, — дэһэллэр,

— Ол хара баранаак, өссө киһи тылын истибэт буола-буола, сиилээх-одуулаах буола олорор эбит дии. Барыҥ, сибилигин манна аҕала охсуҥ, — диэн саллааттарьҥар ыраахтааҕы бирикээс биэрэр.

Саллааттар, төттөрү сырсан тахсан, өр-өтөр гымматтар, Микииттэ уолу ыраахтааҕы иннигэр бу дьөгдьөрүтэн аҕалаллар. Уолу көрө түһээт, ыраахтааҕы:

— Хара баранаак, эн миигин сиилии-одуулуу олорор үһүгүн. Дьэ бу икки суортан хайата кырдьаҕаһын, хайата эдэрин билиэҥ суоҕа да, сибилигин моонньоох баскын былаахыга уурдарыам, — диэн өрө көбдьүөрүйэ тоһуйар.

— Тойот-хотут бука бары, бу бэйэлээх чуоҕуһан олорон, холоон да аҕайга өйгүт-санааҕыт тууйуллар эбит дии. Итини билэр диэн улахан үһү дуо?! Икки ыаҕаска тэбис-тэҥ тымныы муус уутуна кутуҥ уонна суордаргытын эр-биир тэбис тэҥҥэ ол ыаҕастаах ууларга угаттаан кэбиһиҥ. Оччоҕо биир кырдьаҕаһа урут көһүйүмүнэ, эдэрэ урут көһүйүө дуо? — диир Микииттэ уол.

— Кырдьык да, бу уол хор сөпкө эттэ эбээт, — дэһэн тойоттор ыраахтааҕылыын өрө өрүкүһэ түһэллэр. Ыраахтааҕы Микииттэни түрмэтигэр уктаран кэбиһэр уонна суордары тымныы муус уулаах икки ыаҕаска эр-биир уктарар. Утаакы буолбат, биир суор биирдэринээҕэр урут бөҕүөрэн, көһүйэн барар. Дьэ, онтон урут көһүйбүтүн кырдьаҕаһа диэн, хойут көһүйбүтүн эдэрэ диэн, суордар моонньуларыгар сурук баайталаан баран, Муударай Куоҕа суорумньуларынан ыытан кэбиһэллэр.

Сотору соҕус буолан баран, суорумньулар эргиллэн кэлэн этэллэр:

— Муударай Куо: "Бастакы ыйытыыбын сөпкө эппиэттээбиттэр, аны биир ыйытыыбар таба эппиэттээтэхтэринэ быһаарыныам", — диир. Ол ыйытыыта маннык: дууп мастан туох да эҥкилэ суох төкүнүк гына оҥоһуллубут, таһа бүтүннүү лааҕынан сотуллубут мээчиги ыытта уонна: "Бу мас төрүт уонна төбө өттүн ыйан ыыттын", — диэтэ, — дэһэллэр.

Ыраахтааҕы бары бөлүһүөктэрин кытта Муударай Куо ыыппыт ыйытыытыгар таба эппиэти булаары, мас мээчиги өрө тутан олорон, хас эмэ хонугу мэлдьи муҥнана сатаан баран, кыайан билиминэ саат-бөҕөнү саатан, кыбыстыы-бөҕөнү кыбыстан олордохторуна, таһыттан ыраахтааҕы саллааттара көтөн түһэллэр уонна:

— Ыраахтааҕы тойон, эн хаайыылаах уолуҥ Микииттэ: "Биир сутурук саҕа мас баһын-атаҕын булан быһаарбат аата иттэ-барыта ыраахтааҕы буолбут буола-буолалар", — диэн, эйигин сиилии одуулуу олорор, — дэһэллэр.

Ону истэн ыраахтааҕы:

— Ол уолу бэрт түргэнник манна мин иннибэр баар гыныҥ, — диир.

Саллааттар, сырсан тахсан, өр-өтөр гымматтар, Микииттэни, бу дьөгдьөрүтэн киллэрэн, ыраахтааҕы иннигэр туруоран кээһэллэр. Уолу көрө түһээт, ыраахтааҕы:

— Хара баранаак, эн өссө миигин сиилии-хоһулуу олорор үһүгүн. Чэ, мэ, бу мас төрүт уонна төбө өттүн этэ оҕус. Маны этиэҥ суоҕа да, сибилигин моонньоох баскын былаахыга уурдарыам, — диэн өрө көбдьүөрүйэ лоһуйар.

— Тойот-хотут, холоон да аҕайга өйгүт-санааҕыт тууйуллубут эбит дии. Итини билэр диэн улахан үһү дуо?! Өрүскэр туора күрбэтэ туттар уонна, ол күрбэнэн өрүс саамай ортотугар киирэн туран, биир күүстээх киһи ити мээчиги тимириэр диэри ууга бырахтын. Оччоҕо мас төбөтүнэн дагдайымына, төрдө быгыа үһү дуо? — диир Микииттэ уол.

— Кырдьык да, бу уол хор сөпкө эттэ ээ, — дэһэн, тойоттор ыраахтааҕылыын өрө өрүкүһэ түһэллэр. Ыраахтааҕы Микииттэни эмиэ түрмэтигэр уктаран кэбиһэр уонна, өрүскэ туора күрбэ оҥорторон баран, биир күүстээх киһинэн мас мээчиги ууга бырахтарар. Онтон мас урут күөрэйбит өттүн төбөтө диэн, уу түгэҕин диэки өттүн төрдө диэн суруйан баран, суорумньуларынан Муударай Куоҕа ыытан кэбиһэр.

Утаакы буолбаттар, суорумньулар эмиэ төннөн кэлэн:

— Муударай Куо: "Икки ыйытыыбын таба таайбыттар. Онон туох ханнык үһүстээх буолар. Онон аны биир ыйытыылаахпын, ону таптаҕына, дьэ, быһаарыныам. Ол ыйытыым маннык: биир борокуокка толору симиллибит таба түүтүн ыытабын. Манна төһө түү баарын ахсаанын этэн ыыттын", — диэтэ, — дэһэллэр.

Ыраахтааҕы эмиэ туох баар бөлүһүөктэрин кытта, биир борокуот таба түүтүн ахсаанын билээри, биирдии ытыстарыгар ылбыт түүлэрин ааҕа сатаан баран, бэл, ол ахсаанын булумуна, мэйиилэрэ-санаалара иирэн, уһугар тиийэн, саат бөҕөнү саатан, кыбыстыы бөҕөнү кыбыстан, хайыахтарын да булбакка олордулар.

Бу олордохторуна, ыраахтааҕы саллааттара көтөн түһэн:

— Ыраахтааҕы тойон, эн хаайыылаах уолуҥ Микииттэ: "Биир борокуот иһигэр төһө ахсааннаах мал баарын быһаарбат эрээри иттэ-бары ыраахтааҕы буолан ачыаһыраллар", — диэн, эйигин сиилии-одуулуу олорор,— дэһэллэр. Ону истээт, ыраахтааҕы:

— Ол уолу манна мин иннибэр бэрт түргэнник баар гына охсуҥ! — диир.

Саллааттар, сырсан тахсан, өр-өтөр гымматтар, Микииттэни, бу дьөгдьөрүтэн киллэрэн, ыраахтааҕы иннигэр туруоран кэбиһэллэр. Уолу көрө түһээт, ыраахтааҕы:

— Хара баранаак, эн өссө миигин сиилии-хоһулуу олорор үһүгүн. Чэ, ыл, ити биир борокуот таба түүтэ баар. Ол ахсаанын сибилигин этэ оҕус, ону этиэҥ суоҕа да, таһааран баскын былаахыга уурдарыам, — диэн өрө көбдьүөрэ тоһуйар.

— Тойот-хотут, бачча чуоҕуһан олорон, холоон да аҕайга өйгүт-санааҕыт тууйуллар эбит дии. Итини быһааран ыытар диэн улахан үһү дуо?! Отгон борокуоттан ити түүнү сүөкээн баран, оннугар соччо гына көтөҕөтө симнэрэн кэбис уонна "табаҥ түүтүн ахсаана бачча буолла" диэн сурукта суруйан ыыт ээ. Ону кини да ааҕа барыа суоҕа, — диир Микииттэ уол.

— Хор, бу кырдьык да сөпкө эттэ ээ, — диэн бука бары өрө өрүкүһэ түһэллэр. Инньэ гынан, таба түүтүн сүөкэтэн баран, соччо гына көтөҕөнү симнэрэн уонна табаҥ түүтүн ахсаана бачча буолла диэн суруктаан, ыраахтааҕы суорумньуларын ыытан кэбиһэр. Ыраахтааҕы бу үс ыйытыыга эппиэт булбутуттан олус үөрэр, инньэ гынан Микииттэ уолга этэр:

— Эн миэхэ үс суол улахан үтүөнү-өҥөнү оҥордуҥ, онон мин эйигин мантан ыла түрмэбиттэн босхолоон, бэйэҥ талбыккынан ханна баҕарар сылдьар гына көҥүлү биэрэбин.

Онуоха Микииттэ уол этэр:

— Күн сирин көрдөрбүккэр улахан баһыыба. Көҥүллээбитиҥ быһыытынан, мин мантан барыам этэ, онон миэхэ биир куул суухарата өйүөлээ, онтон ордук миэхэ туох да наадата суох.

Ыраахтааҕы ону биир тылы этиппэккэ бэрдэрэр. Микииттэ уол биир куул суухараны ылан сүгэр да, тус арҕаа диэки бара турар. Өр дуу, өтөр дуу барбытын кэннэ, биир ыал көстө түһэр.

Онно көрдөҕүнэ, арай биир оҕонньор, кураанах ыаҕаһы ырбаахытынан саба тута-тута, таһырдьа таһааран тэбии сылдьар эбит. Уол, ону көрөн, оҕонньорго тиийэн ыйытар:

— Хайа, кырдьаҕаас, бу тугу гынар буолаҕын?

— һут, мин сааһым тухары эрэйдэммит эрэйбин мүччү күлээри гыммыт төбөтүнэн харахтаах кэллэ дуу?! Оттон дьиэбиттэн буруону таһабын буолбат дуо? — диэн оҕонньор өрө өркөйө тоһуйар.

Микииттэ дьиэҕэ киирэн көрбүтэ, ыала оһоҕо суох, дьиэ ортртугар уот оттон күөстэнэр дьон эбит. Маны көрөн баран, уол:

— Оҕонньоор, сыыһар эбиккин. Оһох диэн баар буолар баҕайыта. Мин эйиэхэ оһохто тутан биэриим, — диир.

— һут, — диир оҕонньор, — хара албын, быһыыта, сүгэбин былдьаан бараары албаһыраҕын.

— Чэ, итэҕэйбэт буоллаххына, биэс быластаах бирээдьинэ быанан курбуттан баайа сылдьан оҥортор, — диир уол. Онуоха оҕонньор:

— Чэ-чэ, буоллун даҕаны, тугу оҥорор эбиккин. Дьэ көрүөхпүт, — диир.

Инньэ гынан оҕонньор, уолу биэс быластаах бирээдьинэ быанан куруттан баайан баран, тута сылдьан, оһох оҥорторор. Микииттэ өр-өтөр гыммат — биир бэртээхэй оһоҕу дьиэлэрин хаҥас өттүгэр тутан биэрэр. Оҕонньор, күөһүн өрөн баран, дьэ, үөрэр, махтанар. Хаҥас диэки эмээхсин саҥата:

— Бу хайа айыы оҕото түбэһэн абыраатаҕа буолла — хараҕым аһыйара, дьэ, ама буолла, — диир, — туох манньаҕа наадыйар оҕоҕунуй?!

— Миэхэ баай наадата суох. Биир куул суухарата аҕалыҥ, айан киһитигэр, миэхэ, ол эрэ наада, — диир Микииттэ. Оҕонньордоох эмээхсин уолга биир куул суухараны биэрэн ыыталлар.

Микииттэ, өйүөтүн сүгэн баран, эмиэ тус арҕаа диэки бара турар. Өр дуу, өтөр дуу барбытын бэйэтэ да билбэтэ, арай иннигэр биир ыал көстө түстэ. Ону көрдөҕүнэ, арай биир оҕонньор кураанах матаҕаны таһырдьа таһааран күн уотугар атытан баран, саба тута-тута, дьиэтин диэки дьөгдьөрүтэр. Уол оҕонньорго тиийэн:

— Хайа, кырдьаҕаас, бу тугу гынар буолаҕын? — диир.

— һут! Мин сааһым тухары эрэйдэммит эрэйбин мүччү күлээри гыммыт төбөтүнэн харахтаах кэллэ дуу?! Оттон дьиэбэр күн сырдыгын таһа сатыыбын буолбат дуо? — диэн оҕонньор өрө өркөйө тоһуйар.

Микииттэ дьиэҕэ киирэн көрбүтэ, ыала түннүгэ суох дьиэлээх дьон эбит. Маны көрөн баран, Микииттэ:

— Оҕонньоор, сыыһар эбиккин. Дьиэ эркинин тобулан, түннүк диэни оҥорторор куолу. Хата, мин эйиэхэ дьиэҕэр түннүктэ оҥорон биэриим,— диир.

— һут! — диир оҕонньор, — хара албын, быһыыта, сүгэбин былдьаан бараары албаһыраҕын.

— Чэ, итэҕэйбэт буоллаххына, биэс быластаах бирээдьинэ быанан курбуттан баайан, тута сылдьаҥҥын оҥортор, — диир Микииттэ.

Онуоха оҕонньор:

— Чэ, чэ, буоллун даҕаҥы, тугу оҥорор эбиккин. Дьэ көрүөхпүт, — диир.

Инньэ гынан, оҕонньор уолу биэс быластаах бирээдьинэ быанан куруттан баайан баран, онтон тута сылдьан, дьиэтигэр түннүк оҥорторор. Микииттэ өр-өтөр гыммат, дьиэ эркинин ахсын бэртээхэй түннүктэри оҥорон биэрэр, дьиэ иһэ соҕотохто сырдаан, күлүмүрдүү түһэр. Оҕонньор үөрүү-махтаныы бөҕөҕө түһэр. Хаҥас диэкиттэн эмээхсин саҥата:

— Бу хайа айыы оҕото түбэһэн абыраатаҕа буолла. Аата күн сырдыгын көрөн абыраннаҕым. Туох манньаҕа наадыйар оҕонуй, тугу таптыырын ыллын, — диир.

— Миэхэ баай наадата суох. Айан киһитэбин, онон биир куул суухарата өйүөлээҥ, — диир Микииттэ.

Оҕонньордоох эмээхсин үөрүүнү кытта биир куул суухараны биэрэн ыыталлар.

Микииттэ, өйүөтүн сүгэн баран, тахсан эмиэ тус арҕаа диэки түһэ турар. Өр дуу, өтөр дуу барбытын билбэтэ, арай иннигэр биир ыал көстө түстэ. Ону көрбүтэ — арай биир оҕонньордоох эмээхсин сүөһүлэрин барытын дьиэни тула сүүрдэ сылдьар эбиттэр.

Микииттэ оҕонньорго тиийэн:

— Хайа, кырдьаҕастаар, бу тугу гынар буолаҕыт? — диир.

— Ьут! Биһиги сааспыт тухары эрэйдэммит эрэйбитин мүччү күлээри гыммыт төбөтүнэн харахтаах кэллэ дуу?! Оттон балаҕаммыт үрдүгэр таһааран, сүөһүлэрбитин аһатаары гынабыт буолбат дуо? — диэн оҕонньор өрө өркөйө тоһуйар.

Микииттэ өйдөөн көрбүтэ, ыала кыбыы, дал, күрүө-хаһаа диэни билбэт дьон эбит.

— Оҕонньор, сыыһар эбиккин. Сүөһүгэ дал тутан, онно хаайан туран аһатар куолу. Хата, мин далла тутан биэриим, — диир Микииттэ.

— һут, — диир оҕонньор, — хара албын, быһыыта, сүгэбин былдьаан бараары албаһыраҕын.

— Чэ, итэҕэйбэт буоллаххына, оҕонньоор, биэс быластаах бирээдьинэ быанан курбуттан баайан баран, тута сылдьаҥҥын оҥортор, — диир Микииттэ.

Онуоха оҕонньор:

— Чэ, чэ, буоллун даҕаны. Тугу оҥорор эбиккин, дьэ көрүөхпүт, — диир.

Инньэ гынан оҕонньор уолу биэс быластаах бирээдьинэ быанан курутган баайан баран, тута сылдьан, дал оҥорторор. Микииттэ өр-өтөр гыммат, үс үүт бүтэйинэн бэртээхэй далы, кыбыыны оҥоро охсон бүтэрэр. Оҕонньордоох эмээхсин сынньалаҥ баҕайытык, сүөһүлэрин далга хаайан, кыбыыттан от быраҕан биэрэн аһаталлар уонна үөрүү бөҕөнү үөрэллэр, махтаныы бөҕөнү махтаналлар. Эмээхсин саҥата:

— Бу хайа айыы оҕото түбэһэн абыраатаҕа буолла. Саллар сааһым тухары ити сүөһүлэри эккирэтэн, тыҥам күүгэнэ бараммыта. Аата сынньанан абыраннаҕым. Туох манньаҕа наадыйар оҕонуй, тугу таптыырын ыллын, — диир.

— Миэхэ баай наадата суох. Айан киһитэбин. Онон биир куул суухарата өйүөлээҥ, — диир Микииттэ.

Оҕонньордоох эмээхсин үөрүүнү кытта биир куул суухараны өйүөлээн ыыталлар.

Микииттэ, өйүөтүн сүгэн баран, тахсан эмиэ тус арҕаа диэки түһэ турар. Өр дуу, өтөр дуу барбытын билбэтэ — арай биирдэ өйдөөн көрбүтэ —устата- туората биллибэт кумах куйаар ортотугар киирэн турар эбит. Арай Микииттэ кумаҕы кэһэн баран истэҕинэ, иннигэр кумах өрүкүҥнүүр. Кини онно тиийэн, били өрүкүҥнүүр сир кумаҕын тарыйан көрбүтэ — биир ырбаахы сытар эбит. Уол ырбаахыны ылан кэтэн көрбүтүгэр, бэйэтин этэ көстүбэт буолан хаалар. Маны кини "күлүк ырбаахы" диэн ааттыыр. Микииттэ күлүк ырбаахытын устан ылан, куулугар уган кээһэр да, били ыраахтааҕытын куоратыгар төннөр.

Ыраахтааҕытын куоратыгар тиийбитэ, ыраахтааҕы уола Иван Царевич Муударай Куону ойох ыла бараары тэринэ ахан олорор эбит. Утаакы буолбат — Иван Царевич, дьонун-сэргэтин мунньан, хас эмэ көтөлүнэн айаҥҥа турунар. Микииттэ били күлүк ырбаахытын кэтэн кэбиһэр да, көстүбэт буола охсор уонна Иван Царевиһы кытта кэккэлэһэ олорон эмиэ барсар.

Иван Царевичтаах Муударай Куоҕа тиийэн кэлэллэр. Муударай Куо били үс суол ыйытыытыгар таба эппиэттээбит Иван Царевиһы кытта кэпсэтэн көрбүтэ, киһитэ саҕатыттан эрэ санаа булан, үтүлүгүттэн эрэ өй ылан, уу- ньамаан тылынан кэпсэтэр, субата эрэ туртаҕар, таҥаһа эрэ мааны киһи буолан биэрэр. Муударай Куо дириҥ өйүнэн тэҥҥэһэр, үтүө өйүнэн өйөһөр холоонноох доҕорум түбэстэҕэ буолуо диэн баран, киһитэ өйүнэн мөлтөҕүн билэн курутуйан, хомойон барар. Кыыс Иван Царевичтааҕы тохтотон баран, эһэтэ оҕонньорго тиийэн:

— Миигин ыраахтааҕы уола Иван Царевич мин үс ыйытыыбын эппиэттээбит аатыран ойох ыла кэлэн олорор. Ол гынан баран, сирэй-харах кэпсэтэн көрбүтүм — санаалаах татыма, өйдөөх мөлтөҕө эбит. Онон мин эйигиттэн көрдөһөбүн — миэхэ бытыккыттан үс бытыкта аҕал. Ону ылан мин: "Эн эһэҥ бытыга маннык дуо, көрдөр", — диэҕим, — диир.

Оҕонньор сиэнигэр үс бытыгы туура тардан ылан биэрэр. Муударай Куо дьиэтигэр кэлэн, Иван Царевичка:

— Бу мин эһэм оҕонньор үс бытыгын аҕаллым. Эн, илдьэ кэлбит дьоҥнун-сэргэҕин төттөрү ыытан, эһэҥ оҕонньор үс бытыгын аҕалтар. Эһэлэрбит оҕонньоттор бытыктара биир өҥнөөх буоллахтарына, оччоҕо биир өйүнэн-санаанан олоруохпут, оттон олор атын-атын буоллахтарына, мин эйиэхэ барарым сатаммат, — диир.

Иван Царевич дьонун-сэргэтин, эһэтин үс бытыгын ыллара төттөрү ыытар.

Өр-өтөр буолбаттар, Иван Царевич дьоно тиийэн кэлэллэр. Кини эһэтин үс бытыгын аҕалан, Муударай Куо эһэтин үс бытыгын кытта тэҥнээн көрбүттэрэ — букатын атын-атын буолан тахсаллар. Маны көрө сылдьан, Микииттэ, күлүк ырбаахытын устан биэрэр да, илэ бэйэтинэн көстө түһэр уонна Муударай Куоҕа этэр:

— Эн ыйыппыт үс ыйытыыгын мин таайбытым. Ону буоллар, ыраахтааҕы миигин түрмэҕэ хаайа сытыаран, барытын мин уолум таайда диэн суруйан испитэ. Онон эн аналлааҕыҥ мин буолабын, — диир да Муударай Куо аттыгар тиийэн сэргэстэһэ олорон кэбиһэр.

Иван Царевич куттуун-сүрдүүн тостор, дьүһүннүүн-бодолуун дьүдэйэр. Онуоха Муударай Куо Иван Царевич дьонуттан:

— Мин үс ыйытыыбар ким эппиэти булбутай? — диэн ыйытар.

Онуоха дьон бука бары:

— Үс ыйытыыны үһүөннэрин Микииттэ эппиэттээбитэ, — дэһэллэр.

Онуоха Муударай Куо:

— Кырдьык, мин аналлааҕым — тэҥнээх доҕорум эн эбиккин, — диир Микииттэҕэ.

Микииттэ буоллар:

— Эн биһикки санаабытын холбоон, өйбүтүн түмэн, эрэйдээх эрэйин чэпчэтиэхпит, муҥнаах мунун ууратыахпыт, — диир.

Инньэ дэһэллэр да, Иван Царевиһы дьоннору-сэргэлэри төттөрү үүрэн ыытан баран, бэйэлэрэ бэргэһэлэнэн, ол күнтэн бу күҥҥэ диэри аймах дьоннорун мунньан, Муударай Куо уонна Муударай Микииттэ диэн ааты ылан, сырдык-ыраас, дьоллоох-соргулаах саарыстыбаны тэрийэн олороллор үһү.



"Якутские сказки" // Полное собрание сочинений и трудов Д.К. Сивцева-Суорун Омоллоон. Том 7. Издательский дом "Якутия". Якутск, 2007.
БААҺЫНАЙ УОЛА УЙБААН
Былыр биир сүрдээх суостаах күбүөрүнээтэр олорбут. Кини аттыгар биир үс уоллаах бааһынай олорбут үһү. Бааһынай икки уолунаан күбүөрүнээтэргэ хамначчытынан киирбит. Икки улаханын, үлэтин кыайбатахтарын иһин, күбүөрүнээтэр дэлби накаастаан өлөртөөбүт.

Бааһынай тэҥнэһиэ дуо, саамай кыра уолун Уйбааны ыыппыт. Уйбаан баран үлэлиир. Кини сүрдээх күүстээх киһи эбит, күбүөрүнээтэргэ өр олорбут. Онтон биирдэ күбүөрүнээтэр эппит:

— Нохоо, үс оҕуһунан бүгүн маста тиэйэн кэл, — диэн.

Уйбаан үс оҕуһунан мас тиэйэ тыаҕа тахсар. Тиэйбит маһын оҕустара кыайбатахтар, онон сүнньүлэрин быһыта түһэн өлөн хаалыталаабыттар. Ону үс оҕуһу, үс сыарҕаҕа тиэйэн баран, үһүөннэрин соһон дьиэтигэр киллэрэр.

Маны күбүөрүнээтэр көрөр да, дьулайан саҥарбат. Бытыгын өрө имэринэ-имэринэ, дьиэтигэр киирэр.

Уйбаан, маһын олбуор оттотугар сүөкээн баран, эмиэ дьиэҕэ киирэр.

Сарсыныгар күбүөрүнээтэр: "Аны отто тиэй", — диэн үс аты биэрэр.

Уйбаан баран, үс атыгар тиэйэр. Тиэйэн баран, дьиэтигэр төннөөрү гынар. Аттар кыайбаттар да, сүнньүлэрин быһыта түһэн эмиэ өлөллөр. Ону үһүөннэрин үс сыарҕаҕа тиэйэр уонна бэйэтэ соһон, дьиэтигэр кэлэн, отун олбуор иһигэр тоҕор.

Маны эмиэ күбүөрүнээтэр билэр да кыһаммат. Аһаан баран, Уйбаан үс аты, үс оҕуһу, барыта алта көлөнү, аҕатын аахха сүгэн илдьэн биэрэр. "Сиэн", — диэн баран, тойонун аахха төннөн кэлэн, күүлэҕэ утуйа тахсар. Ол сытан иһиттэҕинэ, арай күбүөрүнээтэр этэр:

— Эмээхсиэн, дьэ хайдах гынабыт? Ити киһибит күүһэ-уоҕа сүрдээх киһи буолла уонна алта көлөбүтүн өлөрдө. Онон арай сүбэһиппэр барыыһыкпын, — диир.

— Дьэ, баран кэл! — диир ойоҕо.

Күбүөрүнээтэр сүбэһитигэр барар, ол кэнниттэн Уйбаан эккирэтэн барар. Дьэ, маҥнайгы сүбэһиттэригэр тиийэллэр. Уйбаан, түннүк анныгар баран, тугу кэпсэтэллэрин истэр.

Күбүөрүнээтэр саҥата этэр:

— Дьэ, сүбэһитиэм, табыллыбакка, сүбэлэтэ кэллим. Онон дьэ сүбэлээ-амалаа, — диэн.

— Дьэ, тугу сүбэлэтэҕин?

— Дьэ, сүбэһитиэм, миэхэ бааһынай уола Уйбаан хамныччыт буолбута. Алта көлөбүн өлөрдө. Ону хайдах өлөр сүбэтин булабыт.

— Ээ, оттон ол сүбэтэ дөбөҥ.

— Оччоҕо сүбэлээ, абыраа, дьоллоо!

— Дьэ, буурдук гын: бу тус илин диэки баран истэххэ, төрүүр кыыл үстэ төрөөн, көтөр кыыл үстэ көтөн тиийэр сиригэр, халын чачынньыар ойуур иһигэр кугас хардан эһэ кыылга ыытан, онно тырыта тыыттаран өлөрүөххэ.

— Ону туох диэн ыытабын?

— Ээ, оттон эттэҕин дии: "Мин урут булчут этим, онно кугас ыттаах этим, ону сүтэрбитим", — диэтэххинэ барыа буоллаҕа дии.

Уйбаан, истэн баран, дьиэтигэр урут кэлэн утуйан хаалар.

Сарсыарда турдулар, чэйдэрин иһэ-иһэ, атыыһыт эттэ:

— Дьэ, Уйбаан, эн миэхэ бэрт үчүгэйдик сырыттын, онон биир соруйардаахпын. Мантан тус илин диэки, төрүүр кыыл үстэ төрөөн, көтөр кыыл үстэ көтөн тиийэр сиригэр, кыра иһирик ойуур баар буолуо. Мин былыр булчут этим, онно бултуу сылдьан, биир кугас булчут ыттаахпын сүтэрбитим, ону булан аҕалан кулу, — диир.

Уйбаан "ээх" да , "эһээ" да диэбэккэ, үүннээх көнтөһү бас быатын ылан баран, бара турда. Өр гыныа дуо, остуоруйа омуннаах, кэпсээн эбиилээх, Уйбаан били сиргэ тиийэр. Тиийэн аҕыйахтык хаамарын кытта, эһэтэ бу тиийэн кэлэр. Түүтүн адаарыппыт, тииһин килэппит, ырдьыгыныы-ырдьыгыныы, уун-утары иһэр эбит. Уйбаан ыстанан тиийэн, эһэни сабырҕаҕыттан ылар. Онтон үүнүн, баһын быатын кэтэрдэр да, миинэн баран, дьиэтин диэки бара турда.

Дьиэтигэр кэлэн баран, эһэтин сэргэҕэ баайда уонна дьиэҕэ көтөн түстэ. Кииртэ, дьоно аһыы олороллор эбит. Күбүөрүнээтэр, Уйбааны көрөөт, уҥан хаалар. Онтон өйдөммүтүн кэннэ, Уйбаан этэр.

— Хайа тоҕо уҥнуҥ?

— Дьэ, кэлбитиҥ түргэнэ бэрт.

— Дьэ, тахсан ыккын тут, аҕаллым.

— Дьэ, үчүгэй, — диэн баран, тахсан көрөөт, төттөрү киирэр.

Киэһээтигэр утуйуу буолла. Уйбаан куолутунан эмиэ күүлэҕэ сытта. Ол сытан иһиттэҕинэ, дьоно сүбэлэһэллэр.

— Хайа, эмээхсин, отто сүбэһиппэр баран көрүөм дуу? Бу киһибит сатаммат киһи буолла ээ!

— Дьэ, баран көр, туох эмэ тахсаарай!

Оҕонньор эмиэ барда, Уйбаан эккирэтэн баран, отто түннүк анныгар эмиэ тугу кэпсэтэллэрин иһиллээн олордо. Күбүөрүнээтэр киирэн дорооболоһор, ону-маны кэпсэтэр, онтон, дьэ, эттэ:

— Дьэ, сүбэһитиэм, сүбэлэтэ кэллим.

— Ол тугу, хайдах буоллуҥ?

— Мин бааһынай уола Уйбаан диэн киһини хамначчыт гыммытым, төрүт сүгүннээмээри гынна. Үс оҕуһунан мас тиэйтэрэ ыыппыппын, оҕустарым кыайбакка өлбүттэр. Ону ол үс оҕуһу тиэйэн, үс сыарҕа маһы бэйэтэ тардан киирдэ. Үс атынан от тиэйтэрэ ыыппыппын, эмиэ ол курдук дьаабылаата. Ол иһин маҥнайгы сүбэһиппэр сырыппыппын уонна эһэҕэ туттаран сиэтээри гыммыппытын, эһэбитин миинэн кэллэ. Онон улахан күүстээх киһи буолла, ону хайдах кыайабыт? — диэтэ.

— Ээ, оттон ол сүбэтэ дөбөҥ. Мантан тус арҕаа диэки баран истэххэ, төрүүр кыыл үстэ төрөөн тиийэр сиригэр, абааһы кыыһыгар сиэттэххэ, ол киһи кинини тыыннаахтыы ыыппат киһи буолуо, барбыт киһиттэн ким да эргийбэтэх дойдута.

— Онно туох диэн ыытабын?

— Оттон эттэҕин дии: "Былыр булчут киһи этим, ол сылдьан биир кыыстаахпын сүтэрбитим, ону булан аҕалан кулу", — диэн көр.

Уйбаан, истэн баран, утуйан хаалла. Сарсыарда туран аһаан бүтэрин саҕана, күбүөрүнээтэр эттэ:

— Дьэ, тукаам, Уйбаан! Эн мин соруктарбы үчүгэйдик толордун. Аны биир соруктаахпын. Самантан тус арҕаа, төрүүр кыыл үстэ төрөөн тиийэр сиригэр, биир кыра тумул тыа кэтэҕэр былыргы мин отуум, дьиэ, баар буолуо. Ол тыаҕа булчут сылдьан, биир кыыстаахпын сүтэрбитим, ону булан аҕалбаккын ээ.

Уйбаан „ээх" да, „ээй" да диэбэккэ эрэ таҕыста да, тус арҕаа диэки, эһэтин миинэн баран, типтэрэ турда.

Остуоруйа омуннаах, кэпсээн эбиилээх, начаас үлүгэр айаннаан тиийдэ.

Арай ойуур иһигэр, тумул кэтэҕэр, куһаҕан балаҕан аттыгар абааһы кыыһа тумсунан мас мастыы турар эбит. Онтон Уйбааны көрөн баран, икки илиитинэн өттүгүн таһыйа-таһыйа эккирээтэ:"Дьэ, доҕорум, Уйбаан, ойох ыла кэллиҥ дуо?" — диэтэ.

Уйбаан тиийдэ да, абааһы кыыһын тумсуттан тутан баран, дэлби таһыйда. Онтон абааһы кыыһа эттэ: "Кэбис, таһыйыма, ааттаһабын, көрдөһөбүн. Эн тугу этэҕин да, ону мин толоруом", — диэн андаҕайда. Уйбаан абааһы кыыһын сыарҕа гынна, эһэтин ат гынна да, көтүтэ турда.

Дьиэтигэр кэлэн баран, абааһы кыыһын бу курдук кигэр: "Дьэ, мин күбүөрүнээтэри таһаарыам. Ол көрөн баран киирэн истэҕинэ, эмэһэтин көп этиттэн куһуок холобурдааҕын тоҕо тардан ылан сиэр", — диэтэ. Абааһы кыыһа үөрдэ.

Дьиэҕэ көтөн түстэ, абааһы кыыһын күүлэҕэ туруоран кэбистэ. Күбүөрүнээтэр көрөөт, уҥан хаалла. Өйдөммүтүн кэннэ, Уйбаан:

— Тоҕо уҥнуҥ? — диэтэ.

— Кэлбитин түргэнэ бэрт, — диэтэ күбүөрүнээтэр.

— Дьэ, тахсан, кыыскын ыл.

— Үчүгэй, аҕаллыҥ дуо? — диэн баран, күүлэ аанын аһан көрөөт, төттөрү киирэн истэҕинэ, абааһы кыыһа күбүөрүнээтэр көп этиттэн икки куһуок холобурдааҕы ойо тардан ылан сиэн кэбистэ.

Күбүөрүнээтэр бааһыран ыалдьа сытта. Уйбаан абааһы кыыһын уонна эһэни: "Талбыккытыын аһааҥ, мин ыҥырдахпына кэлээриҥ", — диэн баран ыыталаан кэбистэ.

Күбүөрүнээтэр тиллэн баран, үһүс сүбэһитигэр барда. Ону Уйбаан эмиэ батыһан тиийэн, ортоку түннүк анныгар олорон эрэн, иһиллээн олорбут.

— Дьэ, сүбэһитиэм, сүбэлэтэ кэллим.

— Тугу сүбэлэтэҕин, оттон икки сүбэһиттэриҥ ханна барбыттарай?

— Мин бааһынай уола Уйбаан диэн киһини хамначчыт гыммытым, онтукабын өлөрөөрү гынабын да, кыаттарбата. Маннай эһэҕэ ыыппыппын, эһэбин миинэн кэллэ. Онтон абааһы кыыһыгар ыыппыппын, эһэтигэр сыарҕа гынан аҕалан баран, кигэн эмэһэм көп этиттэн икки куһуок холобурдааҕы быһа таттаран сиэттэ, онон ыалдьа сыттым. Дьэ, хайдах гынабыт?

— Эһээ! Оттон ол сүбэтэ дөбөҥ. "Самантан тус соҕуруу диэки умайа турар уот байҕал ортотугар баар булгунньах аҥарын абааһы уолуттан ылан кэл", — диэ. Оччоҕо ол киһи кинини, хата, ыыппат киһи буолуохтаах.

Уйбаан дьиэтигэр баран утуйда. Сарсыарда туран, суунан аһыы олордоҕуна, күбүөрүнээтэр эттэ: "Дьэ, Уйбаан, эн миэхэ бэрт үчүгэйдик сырыттыҥ, онон махтанабын. Аны биир соруйардаахпын. Самантан тус соҕууруу диэки баран истэххэ, умайа турар уот байҕал ортотунааҕы булгунньаҕы аҥарын ылан кэл", — диэтэ.

Уйбаан „ээх" даа, „эһээ" да диэбэккэ эрэ, абааһытын кыыһын сыарҕа гынан, эһэтин ат гынан баран, көтүтэ турда.

Баран истэ, баран истэ. Онтон, дьэ, байҕал кытыытыгар тиийдэ. Онно биир буор балаҕан баара, уота өр буола-буола тахсар уонна биир дьахтар саҥата этэр:

— Бу балтыбын Күөкэлики Куону умайа турар уот байҕал иччитэ Уһун Убаҕастай бухатыыр ойох ылла күүһүнэн. Ону туохтаах буолан тугум быыһыай. Арай бааһынай уола Уйбаан диэн киһи буутун этэ буһан, холун этэ хойдон, ытык этэ ыадайан кэллэр, арай кини эрэ тулуһуо этэ, — диир үһү.

Уйбаан көтөн түһэр. Ону-маны кэпсэппит уонна абааһытын кыыһын илдьэ, уот байҕал ортотунааҕы булгунньахха көтөн түстэ.

Булгунньах үөһэ өттө аһаҕас эбит. Онон биир дьахтар саҥата эмиэ этэр:

— Бэҕэһээ күн бу байҕал иччитэ миигин күүһүнэн ойох ылла. Кимнээх буоламмын кимим быыһыай, туохтаах буоламмын тугум толуйуой? Арай бааһынай уола Уйбаан диэн киһи баар сурахтааҕа. Ол киһи кэллэр хайаһыа эбитэ буолла, — диэн.

Уйбаан булгунньах иһигэр көтөн түһэр.

Дьэ, үөрүү-көтүү, кэпсэтии буолар. Онтон Уйбаан булгунньаҕы икки саһаан дириҥ, икки саһаан туоралаах, икки саһаан усталаах гына умуһах хаһар уонна ол иһигэр уот оттор. Умуһаҕы саба урукку кырыһын уурар уонна тимир биллэҕэ уурар. Бэйэтэ орон анныгар саһан хаалар. Абааһытын кыыһын оһох аттыгар үөһэ быаҕа ыйаан кээһэр.

Сотору абааһы уола киирэн кэлэр уонна этэр:

— Туох, туох кэнтик-мунтук сыта баарый? Арааһа, үөлээннээҕим бааһынай уола Уйбаан кэллэҕиҥ буолуо. Баарыын бэрт дьиктй аттаах-сыарҕалаах киһи иһэрэ. Дьэ, кэлбит буоллаххына, таҕыс, саһыма. Оонньуох, иккиэн да тэҥ соҕус күүстээх дьон буолуохпут. Эн төрөөтөххүнэ, аан дойду үстэ сылгылыы кистии-кистии, түҥнэри эргийбит сурахтааҕа. Оттон мин төрүүрбэр бу булгунньаҕым үстэ оҕустуу мөҕүрүү-мөҕүрүү, түҥнэри эргийбит үһү. Онон, дьэ, кэл, охсуһуох, — диэн.

Уйбаан орон анныттан күллэ-күлбүтүнэн тахсан кэллэ уонна:

— Дьэ, оонньуох. Туох оонньуурдааххыный, дьиэлээх киһи бастаан көрдөр, — диир.

Абааһы уола этэр:

— Дьэ, мин, часкыйа түһэн баран, чиэс маспар хатана түһүөм уонна эн түөскэр түһүөм. Онтон эн миэхэ түһээр, — диэн.

— Сөп, — Уйбаан сиргэ сытар. Абааһы уола кылана түһэн баран, чиэс маска ыстанан тахсар. Онтон Уйбаан түөһүгэр түһэр да, Уйбаан олох билбэт. Онтон, дьэ, Уйбаан чиэс маска тахсар, абааһы уола сиргэ сытар. Уйбаан чиэс мастан абааһы уолун түөһүгэр ыстанан кэбиһэр да, абааһы уолун түөһүн бүтүннүү үнтү түһэн кэбиһэр. Ону анарааҥыта „һуук" дии түһээт, силинэн сотор да, уруккутун курдук буолан хаалар.

Уйбаан, абааһы уола араас албастааҕын, киһиэхэ ылбычча кыайтаран биэриэ суоҕун билэр да, этэр:

— Дьэ, доҕоор, эн тугу билэн-көрөн тураҕыҥ? Көр эрэ оол, оһоҕун кэннигэр барахсан ардьайан үчүгэй да дьахтар турар.

Абааһы уола көрө түһээт, дьэ, икки илиитинэн өттүгүн таһына түһээт, ыстанан тиийэн уураары гынар. Онно биирдэрэ аллараа анньар да, иккиэн тутуспутунан сир кырсын тобулу түһэн, Уйбаан оттубут уотугар түһэллэр. Онно охсуһан- охсуһан баран, иккиэн убайан хаалаллар.

Уйбаан били абааһы уола ойох ылбыт дьахтарын эдьиийдэри илдьэ барар, абааһы ойоҕо буолбут дьахтары ойох ылар. Дьэ, эһэлэрин кытта үһүөн күбүөрүнээтэр дьиэтигэр кэлэллэр.

Бу күн кыраһа хаар түспүт, арай күбүөрүнээтэр суола сибилигин көһөн барбыт, Уйбаан эккирэтэр. Балай эмэ ыраах баран, арай сыыр анныгар тохтоон, чэйдии олороллор эбит. Күбүөрүнээтэр көрөөт, уҥан хаалбыт. Өйдөммүтүн кэннэ, Уйбаан ыйыппыт: /

— Тоҕо уҥнуҥ?

— Кэлбитин түргэнэ бэрт.

— Өлөрө ыыппытыҥ кыайан өлбөтүм, эн үс сорудаххын толордум. Урут икки убайбын накаастаан өлөрбүтүҥ курдук өлөрөбүн, — диир да, саабылалаах эбит, ону сулбу тардан ылаат, илиитин быһыта сынньар, онтон атаҕын быһыта сынньар. Күбүөрүнээтэр уҥа-уҥа тиллэр. Онтон Уйбаан, күбүөрүнээтэр баһын быһа охсон, ойоҕун, оҕотун онно эмиэ ол курдук накаастаан өлөрөр. Бэйэтэ кинилэр малларын, астарын илдьэ аҕатын аахха кэлэн, көнөн-тарайан олорор үһү.




Таатта оройуона, Тыараһа.нэһилиэгэ, Егор Пудович Жерготов суруйбута, 1938 с.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 24, дь. 12, л—12.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
БАБАА КЭРЭЛИЭБИС
Чампарыын Саар диэн ыраахтааҕы бүтүн импиэрийэни баһылаан олорбута. Бу ыраахтааҕы Додор хоруол диэн уолугар бэйэтин импиэрийэтин иһиттэн сөптөөх дьахтары булан, ойох ылан биэрбэтэх. Бары бөлүһүөктэрин мунньан сүбэлэтэ сатаабыт да, ким да сөптөөх дьахтар онно баар диэн сүбэлээбэтэх.

Биир сарсыарда эрдэ баҕайы, бэрт куһаҕан таҥастаах, икки хараҕын ириҥэтэ бүөлээбит, арбайбыт баттахтаах кырдьаҕас бааһынай оҕонньоро Чампарыын Саарга киирэн эппит:

— Эн оҕоҕор сөптөөх дьахтар баар буолуохтаах мантан тус илин сатыы киһи иккитэ төрөөн эргиллэр ыраах сиригэр. Онно Күөх ыраахтааҕы кыыһа баар. Ону бэрт түргэнник аҕалыа этэ... Арай мантан арҕаа диэки бэрт улахан таас хайа баар, ол үрдүгэр көтөн айанныыр тимир аттаах, түүн үөһүн саҕана төрөөбүт, чүөмпэҕэ сүрэхтэммит, төҥүргэскэ үҥпүт Түҥнэри Холоруктай диэн улахан бухатыыр киһи олорор. Ол киһи бэрт аҕыйах хонугунан онно бара сылдьыа этэ, — диэбит.

Чампарыын Саар үөрэн өттүгүн охсуна түспүт. Бухатыырга киһи ыытан, ыҥыттаран ылбыт уонна тэрийэн, оҥорон, Күөх ыраахтааҕыга сурук ыыппыт. Бухатыыр аҕыйах хонон тиийбит. Чампарыын Саар суруйбут суругун Күөх ыраахтааҕыга биэрбит.

Күөх ыраахтааҕы бэркэ сөбүлээн, кыыһын тэрийэн, оҥорон, бухатыырга мэҥэһиннэрэн ыыппыт. Бухатыыр Чампарыын Саарга кэлбитигэр, сыбаайба, үөрүү бөҕө буолбут. Бэрт сотору бириэмэнэн Чампарыын Саар өлөн хаалбыт. Хоруонатын уола Додор хоруол кэппит.

Додор хоруол ойоҕо эрин сөбүлээбэт. Мудириис ыраахтааҕыга барыан баҕарар буолбут. Биирдэ дьахтар улаханнык ыарытар, туох да эмэ эмп буолбат. Дьахтар эригэр этэр: "Арай мин тиллиэм этэ: мантан тус илин биир күннүктээх сиргэ аҕыс салаалаах Аал Луук маска мохсоҕол кыыл сымыыттаан сытыарар, ону аҕалларгын, тиллиэм этэ. Түргэнник сылдьар гына чэпчэки таҥаста таҥнан бар", — диир эрин.

Додор хоруол куйаҕын кэппэт, туох да сэби ылбат. Чараас таҥаһы таҥнан, бэркэ тиэтэйэн-саарайан барбыт.

Аал Луук маска тиийэн, өрө сүүрэн тахсан, сымыыты сиэбигэр укта туран көрбүтэ, Мудириис аармыйата сааларын өрө тутан баран, хара ыарҕа курдук халыҥ киһи саба сырсан иһэллэр эбит.

Додор хоруол Аал Луук мастан ыстанан кээспит да, куоратын диэки сүүрбүт. Мудириис бухатыыра Үрүҥ Уолантай, Додор хоруолу ситэ-ситиминэ, үҥүүнэн көхсүн хараҕар тирээн илдьибит. Дьиэтин таһыгар кэлэн, үҥүүнэн көхсүн хараҕар тобулу түһэн өлөрбүт.

Додор хоруол импиэрийэтин Мудириис бас билэн, ыраахтааҕылаан олорор. Додор хоруолтан уол хаалбытын, ийэтэ өлөрөөрү гыммытын, аҕата Мудириис өлөртөрбөтөх: "Ол кэриэтин туспа тимир ампаарга хаайан иитиэххэ", — диир. Уолу тимир ампаарга хаайан иитэллэр.

Биирдэ аатыгар ийэтэ уолугар бэрэски оҥорон ыыппыт. Ньээҥкэһит эмээхсининэн. Эмээхсин ийэтэ арааһы булкуйан астаабытын билбит. Ол иһин уолугар аҕалан көрдөрөн баран, биир бэрэскини ыкка быраҕан биэрбитигэр, ыт сиэбит. Онтон аҕыйахтык сарылаан баран, өлөн хаалбыт. Эмээхсин уолун: "Күрээ, эйигин син биир өлөрүөхтэрэ", — диэбитин, уол сөбүлээбит. Эмээхсин мөһөөччүккэ суухары өйүөлээн баран, уолга эппит: "Дьэ, тукаам, эн удьуордарыҥ бары бухатыыр дьон этилэр. Эн да күүстээх көрүҥнээх, быһыйга былааннаах киһигин. Онон хойут киһи буолар күннээх буоллаххына, сиргэр-дойдугар эргиллэн, өстөөхтөргүн өлөрөр, саастаахтаргын самнарар буоллаххына, Бабаа Кэрэлиэбис диэн буолаар. Аҕаҥ эйигин инньэ диэн ааттаабыта".

Хараҕыттан уу-хаар баһан, ытамньыйа-ытамньыйа, уолу уураан-сыллаан, бырастыылаһан баран, ыытан кээһэр.

Уол атах балай баран испит. Ол сылдьан, муора кытыытыгар тиийбитэ, атыыһыттар ааллара кэлэн турар эбит. Уолу мотуруостар тутан ылан, атыыһыттарга киллэрэн биэрбиттэр.

Уол үнкүүһүтэ, ырыаһыта, көрө-нара туох да олус буолбут. Атыыһыттар наар онон саатаан айаннаабыттар. "Ким оҕотоҕун?" — диэтэхтэри-нэ, "Мин, дьадаҥы бааһынай оҕото буолам-мын, отонноон сии сылдьаммын, мунан хаалбытым", — диир.

Атыыһыттар күн ыраахтааҕы куоратын таһыгар кэлэн тохтообуттар. Күн ыраахтааҕы биир саллааты ыыппыт. "Туох наадалаах дьонуй, билэн таҕыс", — диэн. Саллаат уол үнкүүлүүрүн, ыллыырын көрөн, киирэр соругун умнан, үс хонон хаалбыт. Үс хонон баран өйдөнөн, наадатын ситэн тахсыбыт. Күн ыраахтааҕы олус кыыһырбыт, саллаатын хаайыыга бырахтарбыт уонна биир күбүөрүнээтэри ыыппыт. "Туох ааттаах оҕо кэлбитий, киирэн көрөн таҕыс", —диэн.

Күбүөрүнээтэр уол көрүн көрөн, тоҕус хонон хаалбыт уонна нэһиилэ өйдөнөн тахсыбыт. Ыраахтааҕы, күбүөрүнээтэри мөҥөн-мөҥөн баран, хаайыыга бырахтарбыт.

Бэйэтэ көрө киирэн баран, уол көрүн көрөн, уон икки хонон хаалбыт. Онтон өйдөнөн: "Уолгутун миэхэ аҕалыҥ, мин тугу баҕарар биэрэбин", — диэбит.

— Биир күүл көмүһү дойдугар сүүрбэ сыл атыыһыттыырга биэрэбит, — дэспиттэр.

Ыраахтааҕы сөбүлээн, уолу ылан тахсыбыт, Ыраахтааҕы уолу үнкүүһүт, ырыаһыт уонна сибиинньэ көрөөччү гыммыт. Уол бу сылдьан күн ыраахтааҕы кыыһын билсибит. Ол да буоллар, аатын-сураҕын, төрдүн-төбөтүн кэпсээбэтэх.

Биирдэ ыраахтааҕыга муора иччитэ, Уот Уһутаакы бухатыыр, илдьиттээбит: "Аны тоҕус хонон баран, эн кыыскын ыла тахсабын, биэрэр да, биэрбэт да буолларгын", — диэн.

Ыраахтааҕы, Уот Уһутаакы тахсар күнүгэр аармыйатын мунньан, муора кытыытыгар тоһуйбут. Муора уута уотунан кытыаста түспүт да, үс киһи тахсан кэлбиттэр: биирдэрэ үс бастаах, иккиһэ алта бастаах, үсүһэ тоҕус бастаах. Тобуктарыгар диэри соҕотох атахтаах, тобуктарыттан аллара икки салаа буолбут. Түөстэригэр тыла тахсыбыт, тоҥонохторугар диэри соҕотох тоҥонохторуттан икки салаа буолбут илиилээх дьон тахсаннар, күн ыраахтааҕы аармыйатын бырдах курдук ныһыйбыттар.

Бэрт аҕыйах киһи хаалбытын кэннэ, илин диэкиттэн, таас хайаттан Бабаа Кэрэлиэбис сыгынахтаах тиити соспутунан таҥнары сүүрэн түһэн, үс абааһы уолун кытта охсуһан, икки кыратын өлөрбүт, улаханнара куотан хаалбыт. Бабаа Кэрэлиэбис хайатын өрө сүүрэн тахсан бара турбут, уонна саҥата-иҥэтэ суох, сибиинньэлэрин кытта утуйан хаалбыт.

Ыраахтааҕы: "Мин таҥараттан ыйаахтаах киһи буоламмын, үөһэттэн түһэн көмөлөстөҕө", — диир. Сарсыннытыгар, тахсыбыт кэмнэригэр, аармыйатын муора кытыытыгар күүттэрбит.

Уол кыыска туох баар төрдүн-төбөтүн, аатын- суолун кэпсээн биэрбит. Кыыс эһэтин атын уонна туттар сэбин уолга ыйан биэрбит.

Уол куорат арҕаа өттүгэр эргийэ турар тимир ампаартан куйах кэппит, үнүү-батас ылбыт. Уотунан тыбыыра турар аты сиэтэн таһааран мииммитэ, күн тахсыар диэри быһа мөҥөн тахсыбыт.

Тоҕус бастаах Уот Уһутаакы тахсан, ыраахтааҕы аармыйатын быһан эрдэҕинэ, тус арҕааттан үрүн көмүс куйахтаах, бухатыырыскай аттаах киһи сүүрдэн кэлэн, Уот Уһутаакыны тоҕус баһын быһа охсон баран, ыраахтааҕыга сүүрдэн тахсан эппит: "Мин сир курдук сирдээх, дойду курдук дойдулаах, Додор Хоруол уола Бабаа Кэрэлиэбис диэн бухатыыр эйиэхэ уол буолан сылдьабын, ону билэҕин дуо? Эйигин өлөр өлүүттэн быыһаатым, онон кыыскын миэхэ ойох аҕал",— диир.

Ыраахтааҕы олус үөрбүт уонна сөбүлээбит. Чугаһы чуораанынан, ырааҕы барабаанынан ыҥыран, сыбаайба оҥорбут.

Бабаа Кэрэлиэбис: Дойдубар-сирбэр барабын", — диэбитин, ыраахтааҕы бэркэ сөбүлээн, тэрийэн ыыппыт.

Бабаа Кэрэлиэбис дьахтарынаан кыһынын кырыатынан билэн, сайынын самыырынан билэн айаннаан-симэлээн, төрөөбүт куоратыгар тиийбит. Куорат бүтүннүү хара былааҕы анньынан турар эбит. Биир кырдьаҕас оҕонньорго хоммут. Бэйэтин омук улахан луохтуурабын диэбит дьиэлээхтэргэ. "Бу тоҕо куораккыт санаарҕаата?" — диэбит. Онуоха дьиэлээх оҕонньор эппит: "Биһиги ыраахтааҕыбыт Мудириис хараҕар өлөн бэрт. Харахтаах-сирэйдээх да эрдэҕинэ, үтүө дьаһалы дьаһайбатаҕа. Додор Хоруол өлбүтүттэн ыла кыра норуот туохха да сатала суох хара батталга олоробут", — диэбит.

Бабаа Кэрэлиэбис: "Дьэ, буоллаҕа. Ол буоллар, Мудирииска баран эт: "Омук луохтуура кэллэ", — диэн, — диир.

Оҕонньор ыраахтааҕытыгар тиийэн эппитигэр, ыраахтааҕы сурук ыытар, кэлэн эмтээтин, тугу баҕарар биэриэм диэн.

Бабаа Кэрэлиэбис баран, Мудирииска киирбит. Дьэ, икки өттүттэн дорообо, дыраастый бөҕө буолбут.

Луохтуурдара эмтээри туран эппит: "Чэ, туох баар ааҥҥытын барытын хатааҥ", — диэбит. Мудириистаах ааны барытын хатаан кэбиспиттэр. Биир хоско киллэрэн баран, Мудирииска уонна ийэтигэр эппит: "Эһиги өлөрө сатаабыт уолгут — Бабаа Кэрэлиэби диэн — мин буолабын", — диэбит да, харахтарын тэһитэлээн, уҥуохтарын тоһуталаан, өлөртөөн кэбиспит.

Уонна урукку аҕатын импиэрийэтин бэйэтэ бас билэн олорбута эбитэ үһү.





Бу остуоруйаны бэйэм билэр остуоруйам буолан, бэйэм тылбынан суруйдум. Таатта оройуона, Баайаҕа нэһилиэгин киһитэ Дедюкин Иван Романович. 1938 сыл, атырдьах ыйын 12 күнэ.

НА СО ССФ архива, ф. 5, оп. 24, дь. 63, л. 1—7.

Саха остуоруйулара/ сост. Эргис Г.У. Якутск, НКИ "Бичик", 1996.
БАҔА АТТАММЫТА
Былыр биир итии күн баҕа уу кытыытыгар тахсан олорбут. Ол олорон эрэн, аттыгар, арай, күтэр баарын көрбүт. Ону көрөн: "Нохоо, мииниэхпин, кэл эрэ бэттэх! Бүгүн бэрт ичигэс үчүгэй күн буолла. Мин эйигин миинэммин, онно-манна дьаарбайыах санаам киирдэ", — диэбит. Дьэ, баҕата миинэн баран, баран испит. Ол иһэн:

Бах, бах,

Баҕа буоламмын,

Күтэр эрэйдээҕи

Үрдүк арҕаһыгар үнкүүлээммин,

Үкэр от үҥүүлэнэммин,

Манчаары от батастанаммын,

Баран иһээхтиибин, оҕолоор!

Аллан, Амма мин дойдум,

Суола, Таатта — мин дойдум! —

диэн ырыалаах буолан испит.

Онтон баҕа күтэрин: "Чэ эн, ат, ат курдук мөх", — диэн баран, куус гына быһа биэрбит. Күтэрэ мөхпүт, баҕата: "Бачах, тарас- марас", — диэбитинэн тиэрэ баран түспүт.

Онтон ыла билиҥҥэ диэри баҕа аттаммат буолбут.



"Сурук-бичик". С. А. Новгородов редакциятынан тахсыбыт букварь, Петроград, 1923 с., стр. 9—10.
Оставьте свой отзыв
Насколько вам понравились сказки?
Выберите
Спасибо за ваш отзыв!