Эвенские сказки
80 сказок
АНГАТКАН И УЙАМА
Когда-то жил у одного богатого человека мальчик-сирота. Он днём и ночью пас его оленей, толком не ел, дрожал зимой от лютой стужи, летом изнемогал от жары, мок под дождём, потому что ходил в одной и той же рваной одежде круглый год. Сиротинушка не знал, откуда его сюда привезли, кто его отец и мать.

Одна только пёстрая важенка его жалела, кормила своим густым молоком, укладывала на ночь под бок, согревая своим теплом.

Жестокий богач заметил это, не хотел он добра сироте, решил забить на мясо пёструю важенку, велел мальчику привести её и заколоть, мол, младший сынишка хочет вкусить оленьего языка.

Не посмел ослушаться грозного господина мальчик, побрёл к стаду, но не захотел такой судьбы своей благодетельнице, поймал другую пёструю важенку. Узнал про обман богач, до полусмерти избил пастушонка и велел привести на аркане именно его любимицу.

В слезах приплёлся мальчик к важенке, поймал её, взнуздал и, обвив её шею руками, прошептал на ухо: «Давай сбежим, кормилица моя, почитал я тебя как мать, да хочет заколоть тебя жадный старик, хоть день-два погуляем на воле, а там будь что будет», — с этими словами вскочил на холку оленихе, и убежали они.

Разгневанный богач снарядил тотчас в погоню от борных, быстроногих, верховых оленей. Вот-вот настигнет беглецов погоня, устала важенка, остановилась, повернулась лицом к слугам и заговорила человеческим языком:

— Не гонитесь за нами, лучше к нам присоединяйтесь, тяжело вам живётся у жестокого жадного богача.

От испуга слуги попадали на землю со своих учахов и разбежались, а важенка и сирота продолжили путь, олени слуг побежали за ними.

Так прошло несколько суток, они всё бежали, изредка отдыхая, и, наконец, добрели до огромного озера, обогнув его, подошли к белой урасе, где жили старик со старухой. Радушно приняли они мальчишку, накормили досыта, только затем начали расспрашивать кто он, да откуда.

Сирота рассказал про себя, про свою несчастную долю, почему и как он убежал с важенкой.

Старики стали рассказывать о себе, как семь лет назад огромный орёл схватил игравшего около урасы сынишку и скрылся.

Старушка говорила, смахивая слёзы, с неизмеримым материнским горем:

— Сын рос таким смышлёным, послушным, ласковым, у него на левой ноге было родимое пятно, да не простое, с шестью лучами.

— Как, как?! — переспросил мальчик и с удивлением посмотрел на стариков.

И, сняв торбаса, показал на правой ноге такое же родимое пятно. Удивлению и радости стариков не было предела, они, обливаясь слезами, обнимали нашедшегося сына.

Родители рассказали, что назвали его при рождении Ангатканом. Вскоре после счастливой встречи важенка-кормилица, спасительница, родила пёстрого оленёнка. Отец сказал, что он будет Ангаткану ездовым оленем.

Однажды мать, собирая под скалой лечебные травы, подхватила упавшее с гнезда орлиное яйцо, принесла домой и подарила сыну. Ангаткан стал согревать яйцо на ладони, из него вылупился орлёнок, а мать сказала:

— Орлёнок вырастет, другом твоим верным будет. Как-то матери приснился страшный сон, она проснулась под утро вся в холодном поту, разбудила сына, разожгла костёр, бросила в огонь три травинки, прошептала заклинания и обратилась к Ангаткану:

— Сынок мой, мне приснился нехороший сон, беги отсюда, пока солнце не взошло. У Ангаткана не было и в мыслях уходить. Но, чтобы успокоить мать, отошёл на некоторое расстояние от урасы. Вдруг сверху послышался женский голос, зовущий его по имени. Задрав голову, Ангаткан увидел, как огромный орёл несёт в когтях за длинные косы девушку, и та кричит:

— О, ездящий на пёстром олене, с орлом горным дружащий, Ангаткан-богатырь стремительный, выслушай меня. Я, Уйама, витязь-девица, в золотых доспехах, с иглой и напёрстком волшебными, с желудок лося вздутым — золотым мячом. Без предупреждения, с налёту похитил меня Нангата Дэги-богатырь. Там за девятью горами, у моих родителей хранятся те заветные иголка с напёрстком и мяч мой, сбегай, принеси их, тогда я рассчитаюсь с негодяем.

Причитания Уйамы ещё были слышны, когда наш богатырь сорвался с места и быстрее мысли исчез со словами:

— О, несчастье! Так это тот орёл, который похитил меня у моих стариков, ну погоди же, посмотрим кто кого!

В мгновение ока очутился наш герой у урасы Уйамы с просьбой поскорей отдать, что просила девица.

— Постой! Скажи нам кто ты! Мы не можем отдать первому встречному заветные вещи Уйамы, — с этими словами перед богатырём встали девять удалых молодцев да восемь пригожих девушек.

— Некогда мне разговоры вести, — нетерпеливо раздвинул полог и вбежал в урасу Ангаткан, схватив вещи, исчез так же быстро, как и появился.

— О, наверное, это был Ангаткан-богатырь стремительный, ему, должно быть, доверилась Уйама-сестрица, — только и воскликнули юноши и девушки.

Тем временем, Ангаткан, догнав Нангата Дэги-богатыря, кинул Уйаме её заветные вещи. Ловко подхватив их, Уйама тотчас запустила иголку с напёрстком под железные перья орлу. Когда они прошли все потроха орла, от нестерпимой боли Нангата Дэги упал на скалы, выпустив Уйаму из когтей. Тотчас витязь-девица прижала коленом орла и стала душить его. Забился в судорогах враг, вот-вот испустит дух. Увидев это, Ангаткан закричал:

— Подожди, не убивай его, Уйама, у меня есть к нему не- сколько вопросов.

Обращаясь к поверженному врагу, Ангаткан грозно сказал:

— Питающийся падалью, с ржавыми железными перьями, со стальными крыльями, с длинным железным языком, со скрюченными железными когтями, с текущей в жилах расплавленной железной кровью, живущий с чёрными мыслями Нангата Дэги-богатырь, выслушай меня внимательно! Это ты похитил меня, когда мне было пять лет? — и ухватил его за железные перья, встряхнул, как пушинку.

Задрожал, взмолился недруг:

— Не убивай меня, Ангаткан удалой, буду тебе верным слугой, расскажу всю правду.

— Говори всё без утайки.

— Да, это я похитил тебя и должен был кинуть в огнедышащее озеро, да вцепился ты зубами в мои когти, разодрал плача живот чуть ли не до печени, поэтому выронил я тебя прямо над урасой Чурина Бэгэна. Проскользнул ты в дымоход и угодил прямо в кипящий котёл. От испуга жена Чурина Уйуплан Аси родила недоношенного ребёнка. Окунула она дочку в ледяную купель, запеленала белоснежной песцовой шкуркой, накормив, поласкав, уложила спать. Назвала её Сэгэй асаткан. А тебя же, вытащив за ножку из кипящего котла, выбросила наружу. Увидев тебя, красного, обваренного, лежащего на парящем снегу, долго я злорадствовал. Нужно было тогда прикончить тебя, а я решил, что ты уже мёртв, и за это сейчас расплачиваюсь, — от бессилия и унижения Нангата Дэги заскрежетал железными зубами.

— Чем же я провинился, пятилетний малыш? За что я мучился семь лет? Говори, не то раздавлю, как букашку.

— О, небо! Когда-то я был непобедимым Нангата Дэги-богатырём, перед которым все дрожали, а теперь валяюсь под ногами двух молокососов, — стонал и плакал орёл.

— Ответь на мой вопрос! — стал трясти его Ангаткан-богатырь.

— Ненавижу всех, кто сильнее меня, умнее и стремительнее меня. Если узнаю, что есть такой, то не успокоюсь, пока не убью его. А тебе ещё перед рождением предсказали, что ты будешь сильнее, умнее, красивее. Поэтому я решил убить тебя, — признался Нангата Дэги.

Разгневанный Ангаткан-богатырь уже приготовился прибить насмерть орла. Уйама кинулась к нему и закричала:

— Подожди, Ангаткан-богатырь, и у меня есть к нему вопросы. Нангата Дэги с чёрной душой, говори мне всю правду. Куда ты дел моего старшего брата белолицего, в белоснежной оленьей одежде, с красной оленьей упряжкой по имени Дугуй Бэгэнэ, который ходил так, что травинка не гнулась, бегал так, что десятки вёрст одним прыжком одолевал? — с этими словами Уйама подхватила свой золотой мяч величиной с желудок лося.

— Откуда мне помнить каждую вещь, которую я когда-то уронил, где-то бросил.

— Ах, так, — проговорила Уйама. Витязь-девица кинула свой мяч в Нангату-богатыря, тот брякнулся оземь и чуть не испустил дух. Насилу придя в себя, пролепетал:

— Кинул я Дугуй Бэгэна в огнедышащее озеро, да проглотило его морское чудовище, Халын Кит-рыба, так что нет его в живых.

Уйама, разъярившись, снова пустила в тело орла иголку с напёрстком. Опять взмолился Нангата Дэги:

— Не губи меня, Уйама, витязь-девица, жив твой братец, живёт и ждёт тебя внутри чудовища: «Где же сестрица моя, Уйама, почему не приходит вызволять меня?» Эти слова его мучают меня, и поэтому решил убить тебя.

— Притворяющийся орлом, Нангата Дэги-богатырь, тотчас отвези меня к озеру, куда бросил моего брата, Дугуй Бэгэна, а в залог, что не обманешь, проглоти мой золотой мяч, — и с этими словами Уйама кинула его в пасть орлу и уселась на основании шеи. Гигантский орёл взлетел вверх.

— О, Уйама, когда стану нужен, позови, явлюсь по первому слову, — прокричал Ангаткан и, сверкнув, как молния, пропал с глаз. Уйама, витязь-девица, верхом на орле прилетела к огнедышащему озеру и, кружа над огненными волнами, закричала: «О, божество огнедышащего озера, Халын Кит-рыба, покажись. Это я, Уйама, витязь-девица, прилетела на Нангате Дэги-богатыре, притво ряющемся железным орлом, за своим братом Дугуй Бэгэном спасать его. Если ты по ошибке его проглотила, то прошу тебя, верни мне его.

Взбурлила огненная пучина, всплыла Халын Кит-рыба и заговорила:

— Я слышала о тебе, Уйама, девица-витязь, с золотыми, сверкающими на солнце латами, с волшебной иголкой с напёрстком и золотым мячом. Знала, что ты придёшь сюда за братом Дугуй Бэгэном, у которого стелющаяся походка, который идёт семимильными шагами так, что травинка не клонится, за белолицым, в белоснежной оленьей одежде, с красной ездовой упряжкой. Знай же, что без подарка я тебе его не верну.

Ещё она не закончила свою речь, при каждом слове полыхая огнём, как Уйама швырнула ей в пасть иголку с напёрстком со словами:

— На, возьми, хозяин великого озера, Халын Кит-рыба, не обессудь, что мал подарок. Не пожалеешь!

Чудовище проглотило «подарок» и отрыгнуло Дугуй Бэгэна. Уйама подхватила брата и, взлетев на вершину высокой скалы, опустила на зелёную траву, стала мыть, обтирать. А тем временем иголка с напёрстком сделали своё дело, прошили вдоль и поперёк внутренности чудовища, так что оно от боли всё огнедышащее озеро взбаламутило. Огненные валы достигли небес, озеро чуть не выплеснулось из берегов, обгорело всё кругом, обуглилось.

Посмотрела вниз Уйама, ужаснулась, пожалела всё окружающее, а ещё больше несчастную Халын Кит-рыбу, отозвала иголку с напёрстком, тотчас успокоилось озеро, неподвижно застыло чудовище, а Дугуй Бэгэнэ, встав перед сестрой, сказал:

— О, сестрица Уйама, девица-витязь, выслушай меня, хоть и томился я в желудке чудовища, все новости о срединном мире доставляли мне маленькие рыбки. Узнал я о твоём рождении. Все надежды на свободу возлагал на тебя и дождался, наконец, светлого дня, знай же вот что: мне рассказали, по велению и хотению высших небожителей предназначен тебе мужем Ангаткан-богатырь стремительный, а рождённая раньше срока дочь Чурина и ша манки Уйуплан Сэгэй асаткан должна стать моей женой.

Уйама рассказала брату, что не одна спасала его, а именно Ангаткан стремительный помог ей взнуздать подлого Нангату Дэги, который коварно хотел убить её, затем всё-таки довёз сюда. А тем временем, Нангата Дэги выплюнул золотой мяч и потихоньку сбежал. Лишь когда подкатился золотой мяч к Уйаме, все опомнились и увидели, что врага и след простыл.

— Ах, злодей, — воскликнул, догадавшись о худшем, Дугуй Бэгэнэ, — он же за Сэгэй асаткан полетел.

И семимильными прыжками помчался за ним, а Уйама оседлала свой золотой мяч величиной с желудок сохатого и пустилась вслед.

Нангата Дэги подлетел к урасе Чурина, опустился на шесток и увидал, что за рукоделием сидят восемь красивых девушек. Одна из них заметила его и со словами: «Что за противный воронёнок подглядывает», — бросила в него ножницы. Нангата Дэги страшно обиделся, на лету перекусив ножницы, кинулся на девицу, подумав, что это и есть Сэгэй асаткан, та ловко увернулась и подставила вместо себя подушку. Нангата Дэги схватил подушку и собрался уже взлететь. Но человек в белоснежной одежде кинулся за ним. Началась страшная битва между богатырями. На третий день рассыпались ржавые железные оперения. Через четыре дня сломались стальные крылья. На шестой день согнулись и лопнули железные когти. Через семь дней Дугуй Бэгэнэ вырвал железный язык орла. А на девятый день хлынула чёрная кровь.

Нангата Дэги взмолился:

— Не губи меня, Дугуй Бэгэнэ, не оставляй сирота ми жену и детей, век буду верным слугой.

Дугуй Бэгэнэ посмотрел на поверженного врага:

— Ну, ладно, Нангата Дэги-богатырь, если даёшь слово больше не пакостить, не обижать слабых, жалеть вдов и сирот, оставляю тебя в живых. Немного чести мне будет, если растопчу тебя, не велика слава, — с этими словами Дугуй Бэгэнэ поднял его с земли и отпустил на все четыре стороны. Тотчас настала звенящая тишина, засияло солнышко.

Дугуй Бэгэнэ, вернувшись в стойбище, зашёл в богатую урасу Чурина и трижды поклонился со словами:

— Я, Дугуй Бэгэнэ со стелющейся походкой, с семимильными шагами, в белоснежной оленьей одежде родившийся, с красной ездовой упряжкой, покорил обидевшего вас, отнявшего дочь кровожадного с тёмной душой, превращающего в железного орла Нангата Дэги-богатыря, и взял с него слово, больше чёрных дел не творить. Я прошу у вас руки Сэгэй асаткан, предназначенной мне в жёны верховными небожителями. О, Чурин и Уйуплан Аси, я жду вашего решения.

— Мы сами находимся в смятении. Потеряли её давно, уже девятый день, да и сама она имеет привычку исчезать чуть что не по нраву. Даже не знаем, где она сейчас, по желанию наша дочь может превратиться и в живое, и в неодушевлённое. Как найдёшь, притворись, что убьёшь, сразу примет своё обличье. Если решишь, что она тебе подходит, что нашёл верную подругу жизни, мы не против этого брака, приходите сюда, сыграем свадьбу, закатим великий пир.

— Ваши слова нашли место в моём сердце. Спасибо на добром слове, ждите нас в скорости! — и, сказав это, Дугуй Бэгэнэ исчез также молниеносно, как и появился.

Славный богатырь Дугуй Бэгэнэ достиг высочайшей горы. У подножия собрал весь пернатый мир. Накормив и напоив их, он обратился к ним с речью:

— Дорогие друзья! По назначению верховных духов, по жребию, кинутому моими предками, наречённая моя невеста Сэгэй асаткан, дочь Чурина и Уйуплан Аси, давно исчезла из родного дома. По словам благословенных её родителей только вы сможете помочь мне найти девушку, и тогда я вас отблагодарю, ещё большее угощение выставлю от свадебно го стола!

С радостью согласились пернатые и разлетелись во все стороны, но через трое суток вернулись ни с чем.

Дугуй Бэгэнэ отправился тогда к средоточию всего срединного мира и, собрав всех четвероногих, пре смыкающихся, выставив угощение, сказал им:

— О, мои друзья, те, которые рыщут по миру, те, которые пронизывают поры матери-землицы, найдите мою наречённую, назначенную мне в жёны всевышним предначертанием Сэгэй Асаткан. В благодарность всех приглашу на мою свадьбу.

— Как не поискать? Найдём её непременно! — вскричали те, но, поискав Сэгэй асаткан три дня и три ночи, вернулись.

Печальный богатырь Дугуй Бэгэнэ пришёл на берег великого моря. И воззвал к себе обитателей подводного мира:

— Те, с которыми провёл я девять печальных лет, только на вас теперь моя надежда найти жену мою — Сэгэй асаткан. На земле и под землёй, всё поднебесье обшарили друзья, но не смогли найти её, может, на дне морском, в подводном царстве она спряталась? Отыщите мне её, в долгу не останусь — отблагодарю, чем смогу!

Рассыпались мелкие рыбёшки, кинулись во все стороны, а Дугуй Бэгэнэ спрятался на берегу. Вскоре взбаламутилось синее море, собрались все рыбёшки и притащили крошечного малька с бусинками на плавничках. Дугуй Бэгэнэ, вскочив, выхватил малька из воды и, пугая его, положил в рот, показывая, что готов с хрустом съесть. Испугался малёк, и тотчас пред ним предстала Сэгэй Асаткан прекрасная с такими словами:

— Быстроногий, стремительный Дугуй Бэгэнэ-богатырь, выслушай меня. Доказал ты мне, что ты сильнее, умнее меня. И предназначены мы свыше друг для друга. Мать моя, Уйуплан Аси, величайшая из колдуний, и то не могла найти, чтоб наказать меня из-за шалости, когда я, бывало, спрячусь на дне моря. Только ты смог меня победить, так давай поженимся, дом себе построим, детей народим на радость близким. Взялись они за руки, на радостях поцеловались и закатили пир на весь мир. В одно прекрасное утро витязь-девица Уйама с золотыми латами, с волшебной иголкой и напёрстком, с золотым мячом величиной с желудок лося проснулась не в духе. Причина была одна: что-то не слышно ничего от Ангаткана-богатыря, видно, или не знает он о том, что они предназначены свыше друг для друга, или вообще не помышляет о женитьбе.

Хоть и неприлично это, Уйама решилась позвать парня и узнать про его намерения. Не успела она подумать об этом, Ангаткан-богатырь тут как тут, всё та кой же заполошенный, не стоит на одном месте, так и вертится.

— Зачем меня позвала, Уйама-девица, тороплюсь, кого нужно бить, наказать, кто обидел? Говори скорей.

— Старший брат мой Дугуй Бэгэнэ с Сэгэй асаткан поженились, остепенились, теперь мой черёд настал обзавестись семьёй, — с намёком сказала девушка.

— Зачем об этом мне рассказываешь? Сказал же, спешу я, говори, зачем вызвала? — торопит её Ангаткан. — По велению свыше, по толкованию и завещанию священных предков предназначены мы с тобой друг для друга, чтоб обзавестись семьёю. Позвала я тебя узнать твоё мнение об этом.

— Ха-ха-хаа! А я-то думал, что мужчина первым должен обратиться к девушке с подобными словами. Ты что думаешь, раз ты витязь-девица, можешь заставить меня жениться насильно? Попробуй, осиль меня, обуздай мой нрав, вот тогда и поговорим, — с этими словами богатырь исчез, как сквозь землю провалился.

Витязь-девица Уйама с досады кинула в него мячом, но промахнулась.

— Ах ты, Ангаткан-удалец, негодный мальчишка, знала я про твой скверный характер, думала, образумился. Оказывается, ещё пуще возгордился. Ну, смотри! Осрамил ты меня, осмеял как нескромную девицу, кидающуюся на шею первому встречному мужчине. Отправлюсь к тебе домой, выслушаю родителей. Если и они так думают, разрушу твой дом, опозорю тебя: побью как сопливого мальчишку, недостойного стать мужчиной! — с этими словами оседлала Уйама свой золотой мяч и помчалась за Ангатканом-богатырём.

Вихрем примчалась к родовому жилищу Ангаткана-богатыря и мрачнее тучи встала перед стариками, а те от радости не знают, куда посадить, как угодить дорогой гостье. Девушка, увидев это, тотчас растаяла, умерила свой гнев, пыл.

— Я, Уйама, наречённая невеста вашего сына, Ангаткана стремительного. Предложила ему обручиться согласно заветам предков, так он осмеял меня как легкомысленную девицу. Сначала, обидевшись, хотела я доброй ссоры, затем, увидав вас, от ваших речей успокоилась. Давайте сядем, обсудим, как нам быть!

— Приветствуем тебя, с золотыми латами, волшебной иголкой с напёрстком, с золотым мячом вели чиной с желудок сохатого, Уйама витязь-девица, знаем мы, что ты наша невестка. Говорим мы сыну: поезжай за невестой, привези её, обрадуй нас стариков, а он только хохочет во всё горло. В пять лет он упал в кипящий котёл, видать от этого испортился его нрав, или колдунья Уйуплан Аси наслала на него порчу. Поезжай ты к ней и спроси у неё, что она сделала с ним тогда, — посетовали, посоветовали родители Ангаткана-богатыря.

Тотчас уселась Уйама на свой золотой мяч и полетела к Уйуплан Аси.

Прилетев в её стойбище, Уйама, не мешкая, обратилась к колдунье:

— Уйуплан Аси, при рождении дочери Сэгэй асаткан, в кипящий котёл через ваш дымоход упал пятилетний мальчик, что ты с ним сделала, как его вылечила? — Нет, не лечила я его, выкинула в сугроб, чтоб остыл, да говорят, унесла пёстрая важенка, может, она вылечила, — отвечает колдунья.

— Он потом семь лет пастухом работал у богача да исчез. А что? Ты знаешь, где он?

— Нет, не знаю, — притворилась, что поверила Уйама.

— Спасибо за вести. Уезжаю, — тотчас оседлала свой золотой мяч и улетела.

— Что за девица? Дочка моя, Сэгэй асаткан на что была разумной, но Дугуй Бэгэнэ оказался сильней и женился на ней. А эта девица, видать, хочет выйти замуж за Ангаткана стремительного. Не бывать этому! — решила колдунья Уйуплан Аси, оседлала свой эдикэ, обшитый шкурой, и помчалась за Уйамой.

Уйама нашла пёструю важенку на пастбище, но тут налетела сзади Уйуплан, подхватила пеструху и хотела прочь улететь, но Уйама сшибла её золотым мячиком, набросилась на колдунью, и стали они драться. А тем временем пёстрая важенка нашла Ангаткана-богатыря и говорит:

— О, Ангаткан-удалец, выслушай меня. Ты околдован Уйуплан Аси, поэтому у тебя такой вздорный нрав. Сейчас же подои меня и выпей молока и умойся им, тогда ты исцелишься от её чар. Остаток слей в мочевой пузырь оленя и скорей поспеши к Уйаме, ей одной не осилить Уйуплан Аси. Торопись, повинись перед наречённой невестой своей.

Ангаткан-богатырь надоил важенку, помылся, попил, остатки взял с собой. Помывшись молоком важенки, он весь преобразился, посветлел лицом, очистился от скверны.

Примчался он на поле боя и видит, что Уйуплан Аси, превратившись в огромную чёрную змею, уже душит Уйаму. Тотчас Ангаткан, ухватив змею за шею, наступил на неё. Уйуплан Аси выпустила из смертельных объятий Уйаму, обвилась вокруг богатыря, но не тут-то было.

Из поднебесья вдруг обрушился на змею огромный орёл и схватил её за хвост, а Ангаткан кинул Уйаме пузырь с молоком со словами:

— Скорей, Уйама, выпей молока, сил прибавится.

Уйуплан-колдунья обернулась сама собой и стала лупить богатыря Ангаткана эдикой, а он всячески уворачивался от неё.

Тем временем, Уйама выпила молока, стала ещё сильнее, чем раньше, вцепилась Уйуплан в волосы, подхватила на руки и бросила её оземь, от удара живот колдуньи лопнул, и полезла из неё всякая мерзость: черви и гады.

Ангаткан с Уйамой всех раздавили, ни одного не оставили. В это время послышался голос колдуньи Уйуплан Аси:

— Уйама, краса-девица, Ангаткан-богатырь, выслушайте меня, горемычную. Я не всегда была такой, проклятье на меня наложили, вы меня спасли от этой нечисти и от грязи очистили. Вы уж простите меня, я теперь другою стала, никому больше не причиню вреда, — с этими словами на глазах у изумлённых юноши и девушки она изнутри посветлела, если раньше красота её была холодной, отталкивающей, хищной, то теперь она стала воистину прекрасной.

— Ангаткан-богатырь, когда-то я, чтоб ты был недобрым, вздорным человеком, навела на тебя порчу, дай я теперь устраню это, — и Уйуплан Аси вынула из затылка парня длинную чёрную змейку и раздавила её. — Даже дочке своей я отравила жизнь, поеду, выну такую же змейку, — проговорив это, села Уйуплан Аси на свою эдикэ и умчалась.

Ангаткан-богатырь взял за руку Уйама и попросил:

— Прости за дурные слова и дерзкий нрав, это не я, а злое волшебство руководило моими поступками, если сможешь, забудем всё это. С золотыми латами, в золотой кольчуге, обладающая волшебной иголкой и напёрстком, золотым мячом с желудок сохатого, Уйама девица-витязь согласилась выйти замуж за Ангаткана-богатыря стремительного, и сыграли они невиданную до тех пор свадьбу, ровно три месяца длился их пир. До сих пор народ с восхищением вспоминает их в своих легендах.



Эвенские сказки мудрой Нулгынет/ М.П. Федотова. Санкт-Петербург «БХВ-Петербург» 2017
ЖИЛИ ПЯТЬ ЧЕЛОВЕК
Жили пять человек. Имя первого Нож, второго — Икра, третьего — Бычок, четвертого — Копье, пятого — Лед.

Жили они на берегу реки.

Однажды Нож говорит товарищам:

— Пойдемте охотиться на медведя!

Вот решили отправиться. Пошли. Пришли на большую гору. Нашли медвежью берлогу. Медведя дома не было. Нож говорит товарищам:

— Мы подождем медведя. Он ночью придет. Вот вошли в медвежью берлогу.

Когда они входили, Нож сказал товарищам:

— Подумайте-ка насчет засады! Кто где будет поджидать медведя?

Икра говорит:

— Я у костра вниз лицом прилягу. Когда медведь начнет разжигать костер, я лопну и брызну ему в глаза.

Бычок говорит:

— А я притворюсь у костра, будто лепешка. Когда Икра брызнет в глаза медведю, я глаза медведю засыплю песком, и он ослепнет.

Копье говорит:

— Я воткнусь внутри медвежьего полога кверху острием. Когда Бычок засыплет глаза медведю, выпрыгну из полога, и он наткнется на меня.

Лед говорит:

— Я у двери медведя замерзну. Медведь наткнется на копье, побежит на улицу, поскользнется на мне и упадет насмерть.

Вот они притаились в медвежьей берлоге. Когда стемнело, пришел медведь. Внес дрова, чтобы разжечь костер. Только медведь разжег огонь, Икра лопнула и брызнула ему в глаза. Тут же Бычок своим хвостом засыпал медведю глаза песком. Медведь, испугавшись, внутрь полога прыгнул и наткнулся на Копье до печенки. Наткнувшись, на улицу побежал, на Льду поскользнулся и упал тале, что сдох.

Нож закричал:

— Кто убил?

Лед сказал:

— Я убил!

Все закричали:

— Спасибо, нам помог!
КУРЛЭНИ
Жили два человека. Одного звали Курлэни, а другого Нэлдыни. У них ничего не было, ни оленей, ни даже из родственников никого. Детей у них не было, и жен не было.

Курлэни был уже старым мужчиной, все волосы его побелели, а Нэлдыни был его младшим братом. Голова Нэлдыни была покрыта белыми волосами наполовину.

Братья все время охотились. Старший брат, вся голова которого была покрыта белыми волосами, охотился на медведей. Сколько бы медведей в день ни убил, всех приносил домой на своих плечах. Че­тыре, пять медведей убьет, всех принесет домой.

Младший брат, голова которого наполовину была покрыта белы­ми волосами, охотился за лосями. Он был любителем охоты на ло­сей. Если он убивал в день двух, трех лосей, всех приносил домой, ни одного не оставлял в лесу.

Вот однажды они вдвоем пошли на охоту. Шли, шли, очень дол­го шли. И вот, когда они шли, увидели медведя, поедающего ягоды. Медведь был белый. Шерсть у него была такая длинная, что волочи­лась по самой земле. Когда присмотрелись, то оказалось, что когти у него тоже белые.

Курлэни говорит своему младшему брату:

—Давай этого медведя поймаем прямо руками. Один из нас его спереди схватит, а другой сзади; сразу его и поймаем.

Нэлдыни тогда говорит:

—Ты хватай его спереди за уши, а я схвачу сзади.

Договорились так и бросились на медведя.

Медведь, увидев их, пошел им навстречу. Курлэни схватил мед­ведя за уши, а Нэлдыни сзади. Стали они е медведем бороться. Долго боролись с медведем, до следующего дня. Ровно сутки прошли. Ког­да прошли ровно одни сутки, медведь остановился и стал говорить:

— Глупый ты, Курлэни. Разве ты сможешь меня одолеть? Если уж вы собрались меня одолеть, то держите, хорошенько держите, а то я ухожу.

Медведь бросился бежать вскачь. Когда медведь бросился ска­кать, братья пытались его удержать, но ничего не смогли е ним сде­лать. Курлэни тогда подумал:

— Уж если я не могу с ним справиться, не могу его удержать, то сяду-ка н на него верхом!

Так подумал и вскочил верхом на медведя. Поехал верхом на медведе. Хорошо ехать, удобно и очень быстро.

Оглянулся па своего брата, а брат все еще старается удержать медведя, тянется за ним. Курлэни говорит:

— Нэлдыни, сел бы и ты на медведя подобно мне, очень хорошо ехать.

Нэлдыни посмотрел на брата, а он едет верхом на медведе.

—А ну-ка и я сяду!

Нэлдыни сел верхом на медведя. Хотя и сели на медведя два человека, но он бежит, как будто не чувствует тяжести. Очень быстро бежит и бежит.

И вот когда они так ехали, то доехали до стойбища с двадцатью юртами. Медведь продолжал бежать, пробежал по стойбищу и не ос­тановился. Он так быстро бежал, что только некоторые люди его ви­дели, а другие и не заметили. Медведь побежал дальше. И вот они доехали до моря. Дойдя до моря, медведь побрел через море на дру­гую его сторону. Зайдя в воду, он дальше пошел поверх воды. Вот они прибыли на другую сторону моря. Поехали по противоположной стороне моря. Немного еще пробежал медведь, и вот показались три юрты. Одна из этих юрт деревянная, вторая — железная, а третья — серебряная. Медведь подбежал к дверям серебряной юрты. Подойдя к этой юрте, он заговорил:

— Женщины! Тоеанокан, Уйрэпэ, посмотрите, какие люди пришли!

Женщины выглянули из дверей. Стоит медведь, весь белый, шерсть у него так длинна, что волочится по земле. На медведе вер­хом сидят два человека. Все это женщины увидели. А медведь снова заговорил:

— Женщины! Ваших братьев теперь нет. Когда ваши братья придут и вы начнете им рассказывать, то они вам не поверят, что был у вас белый медведь. Они будут говорить: как это люди могут ездить верхом на медведе? Не поверят вам. Возьмите у меня по две или по три белых шерстинки, чтобы доказать своим братьям, тогда они вам поверят.

Женщины подошли к медведю, чтобы взять у него несколько шерстинок. Как только стали они брать его шерсть, вдруг медведь куда-то исчез, женщины тоже исчезли, и куда они девались, братья не заметили. До этого они сидели верхом на медведе, а теперь сидят на том же месте, но только на земле, и куда исчез медведь, не знают... Они видели и женщин, но те тоже куда-то исчезли.

Вот братья и остались здесь жить.


Новикова К.А./ ЭВЕНСКИЕ СКАЗКИ, ПРЕДАНИЯ И ЛЕГЕНДЫ. Магадан: Магаданское книжное издательство,1987.
БАНОЧКА
На одной земле был город. В том городе жил царь. Вот однажды царь расхаживает около тюрьмы и беседует со своими приближенными, предлагает найти его потерянную волшебную баночку. Слова царя услыхал сидевший в тюрьме человек и говорит:

— Я знаю, где находится баночка.

Царь приказал, чтобы человека выпустили. Выпустили того человека, накормили. И он пошел. Так вот шел он, шел и увидел впереди дом. Подошел к этому дому, осмотрел его снаружи. А около дома все вокруг истоптано. Посмотрел этот человек и решил войти в дом. Вошел в дом. Видит две кровати. Между теми кроватями стол стоит, а на том столе лежит баночка. Только увидел баночку, слышит — на улице люди разговаривают. Человек спрятался под кровать. Люди вошли в дом, и один из них, хозяин, говорит:

— Баночка, что-то в нашем доме человечьим духом пахнет?

Тогда баночка отвечает:

— Никакого человека не было. Может быть, это от вас самих человечьим духом пахнет.

Тогда хозяин говорит:

— Баночка, давай есть!

Только он это произнес, на столе появилась разнообразная еда.

Стали есть. Когда наелись, хозяин говорит:

— А теперь отправимся-ка мы на ту сторону реки поохотиться. Ушли.

Услышав, что они ушли, человек встал. Говорит баночке:

— Баночка, как есть хочется! Дай-ка мне поесть! И только он это произнес, на столе появилась разнообразная еда. Человек стал есть. Наевшись, говорит:

— Баночка, а я ведь за тобой пришел, царь меня послал.

Тогда баночка говорит:

— Как же я уйду? Меня хозяева будут искать!

Человек говорит:

— Хоть и будут искать, да не найдут!

Баночка согласилась:

— Ладно, пойдем! И они ушли. Когда шли, услышали позади себя погоню. Человек говорит:

— Сейчас нас настигнут! Тогда баночка сказала:

— Спрячемся под тальником!

Человек вырвал тальниковый куст с корнем, спрятался в яму от корневища и накрылся кустом. Слышит — люди идут и говорят:

— С этого места, мы их след потеряли. Сейчас темнота. Завтра, когда светло станет, будем искать!

Погоня вернулась. Человек встал и побежал. И опять слышит позади себя погоню. Тогда он спрятался под обрывистым берегом реки. Опять слышно, как те люди ищут и говорят:

— Чего уж тут искать, наверное, не найдем, давайте возвращаться обратно!

Тогда человек встал. Баночка говорит:

— Теперь мы не будем спешить. Они за нами не погонятся!

Затем пошли. Когда шли, увидели перед собой человека. Подошли к нему, наш человек спрашивает:

— Что ты делаешь?

Тот отвечает:

— Я землю меряю, сколько в ней маховых саженей!

Тогда наш человек пошел к лесу. Войдя в лес, увидел, что лежит коровья лопатка. Он на ту лопатку напакостил и вернулся. Тот человек говорит нашему:

— Зачем же ты испакостил мою еду?! Наш человек вытащил баночку и говорит:

— А мы вот это будем есть!

Тот человек говорит:

— Что мы будем есть? Что в этой баночке находится?

Тут наш человек сказал:

— Баночка, дай нам поесть!

Только он это сказал, появилась разная еда. Когда они наелись, тот человек стал просить у него баночку:

— Отдай мне баночку, а я тебе топор дам. Если этот топор кинуть, он сам будет деревья рубить.

Затем тот человек забросил топор на ту сторону реки. Топор его все деревья срубил. Тогда наш человек говорит:

— Ладно, отдам! С этими словами он отдал баночку тому человеку, взял топор и пошел. И вот, когда шел, задумался: "Зачем же это я баночку отдал?"

Тогда он кинул назад свой топор. А топор его тому человеку голову наотмашь срубил. Взял наш человек баночку, топор и пошел дальше. Шел-шел, увидел человека и спросил:

— Что ты делаешь? Тот человек сказал:

— Я измеряю глубину земли.

Наш человек вынул баночку и сказал.

— Дай нам поесть!

Вдруг разная еда появилась. Они стали есть. Тот человек стал просить баночку, говоря:

— Я тебе плетку дам. Ты этой плеткой можешь оживить человека.

Наш человек согласился, взял плетку и пошел. И вот, когда шел, задумался: "Зачем же это я баночку отдал?"

Бросил он назад топор. А топор его тому человеку голову наотмашь срубил. Взял он баночку и пошел. И вот так шел-шел и опять увидел человека. Тот человек лежал и смотрел на небо. Наш человек спрашивает:

— Что ты делаешь?

Тот человек отвечает:

— Я звезды считаю.

Наш человек вынул баночку и сказал:

— Дай нам поесть!

Вдруг разная еда появилась. Стали есть. Тот человек стал просить у нашего человека баночку:

— Ты дай мне баночку, а я тебе дам сверло. Как только ты просверлишь землю, появится город.

Тогда наш человек согласился, отдал баночку. Взял сверло и пошел. И опять задумался: "Зачем же это я баночку отдал?"

С этими мыслями бросил назад свой топор. А топор его тому человеку голову наотмашь срубил. Взял наш человек баночку и пошел. Переправился через реку, выбрал полянку.

Посверлил там сверлом. И только лишь пустил сверло в ход, как появился город. А посреди того города показался красивый дом, весь из золота.

Наш человек вошел в тот дом. Положил баночку на стол и взглянул на себя в зеркало. Оказалось, что стал он очень красивым юношей. А около стола сидит красивая, как баночка, девушка.

Царь, который жил в городе, утром встал и видит — за рекой новый город. Удивился, кто это без его ведома город построил. Затем велел своим приближенным пойти за реку посмотреть, кто же это город построил.

Наш юноша видит, что с другого берега реки люди идут. Бросил он свой топор. А топор людям всем головы срубил. Царь же, когда его люди были убиты, сам отправился на ту сторону реки. Пришел за реку, вошел в дом юноши. Опрашивает:

— Дитятко, зачем же ты без спросу город построил?

А юноша говорит:

— Я баночку нашел, вот баночка, — и показал на девушку.

Царь очень обрадовался, говорит:

— Как же ты хорошо поступил, ведь баночка — моя дочь! И ты стань моим сыном, бери баночку в жены!

Тогда юноша бросил на ту сторону реки свою плетку. А плетка давай всех хлестать, и все люди, которых топор порубил, ожили. И царь ушел обратно домой за реку. А юноша, женился на баночке-девушке и стал жить в этом городе.
МЕДВЕДЬ, РОСОМАХА И ВОЛК
Жили когда-то вместе росомаха, медведь и волк. Жили они дружно, никогда не ссорились. Но однажды поссорились на всю жизнь. Произошло это так.

У росомахи была сестра, девушка. Она быстро подросла и стала красивой женщиной. Решил тогда волк взять эту девушку себе в жены,

Пришел он к росомахе и сказал:

— Росомаха, отдай мне свою сестру в жены,

— Что ты, волк, разве ты ей пара? — говорит росомаха, — Ты ведь серый, родился из снега. А мы, росомахи, черные, родились из земли. Нет, я не согласна отдать тебе сестру в жены.

Долго они спорили, но так ни до чего и не договорились.

Тогда волк говорит росомахе:

— Ну, если ты не согласна отдать мне сестру, пойдем, к медведю, он нас рассудит, скажет, кто из нас нрав.

Пришли они к медведю, волк и говорит:

— Мы пришли к тебе, чтобы ты рассудил нас. Скажи, кто из пас прав? Я прошу у росомахи ее сестру в жены, а она не соглашается отдать. Вот мы и поссорились.

Тогда медведь сказал:

— Очень плохо, что вы не хотите породниться. За это вы будете наказаны. С этих пор ты, волк, все время будешь жить один и бу­дешь иметь в год не более трех детенышей. Ты же, росомаха, за то, что пожалела отдать свою сестру в жены волку, будешь иметь в год не более одного детеныша. Дети твои всегда будут попадать в деревянные ловушки, да и ты сама погибнешь от нее.

Волк очень опечалился и побрел домой. А росомаха рассердилась и стала ругать медведя:

— Ты, медведь, меня заклял! — сказала она.— Так и я тебя заклинаю! Будешь ты теперь всю зиму спать в яме, которую выроешь для себя в земле. Зимой же придут к тебе люди, залезут в яму и убьют тебя.

И действительно, все случилось так, как предсказали медведь и росомаха. Волк стал иметь каждый год не более трех волчат. Росо­маха приносит в год только одного детеныша, и они всегда попада­ют в ловушку и погибают. Медведь же спит всю зиму, никуда не вылезая из своей берлоги.


Новикова К.А./ ЭВЕНСКИЕ СКАЗКИ, ПРЕДАНИЯ И ЛЕГЕНДЫ. Магадан: Магаданское книжное издательство,1987.
ВОРОН И СОЛНЦЕ
Девушки собирали ягоды в лесу. Одна из них — Улымилан — наполнила туес быстрее всех. Тяжело носиться с ним — она и поставила его под большим деревом. «На обратном пути заберу», — решила она.

Возвращаются девушки. Смотрит Улымилан, а туесок ее пустой. Удивилась: куда девались ягоды? Тут она увидела Ворона, сидевшего на суку.

— А, вот кто своим грязным клювом мой туес измарал! Клевал

бы разную падаль, так нет же...

Долго ругалась девушка, а Ворон, нахохлившись, сидел непо­движно, лишь беззвучно открывая и закрывая клюв, — наверное, объелся ягодами.

— Чтоб ты подох и солнце для тебя потемнело, — крикнула под конец Улымилан и побежала догонять подружек.

А на другой день случилось необычное. Утром солнце только выглянуло, как что-то его заслонило. Стало темно, дождь полил. Жители стойбища забегали в страхе.

— Конец нам!

— Солнце наше кто-то украл!

Пошли все к Каганкану, мудрому старику.

— Что делать, Ама? Солнце исчезло!

— Думал я над этим. А скажите, не обижал ли кто из вас зверей и птиц?

Все зашумели, стали обвинять друг друга. И тут одна девушка говорит:

— Да вот вчера Улымилан ругала нехорошими словами Воро­на, который ягоды ее съел.

— Где она?

— Здесь.

— Подойди сюда! Разве ты не знаешь, что птиц нельзя обижать?

Улымилан молчит, смотрит в землю. А Каганкан продолжает:

— Это Ворон солнце проглотил. Теперь иди и проси у него прощения.

Пошла девушка в лес искать Ворона. Нашла под тем самым деревом. Подходит, а тот взлететь не может: что-то тяжелое его к земле тянет.

— Ама, я к тебе пришла! — говорит девушка.

— Что надо? — сердито спрашивает птица, и голос ее звучит глухо.

— Сказали, что солнце у тебя...

— Ну и что? Не отдам я его. Обидела ты меня вчера, пожелала, чтобы солнце для меня потемнело. Вот теперь попро­буй поживи без него сама... — говорит Ворон, и при этом из клюва лучи вырываются.

Тут Улымилан давай щекотать Ворона. Тот пытается взлететь, еле терпит, чтобы не засмеяться. Но не выдержал, захохотал. И солнце выскочило у него из клюва, пошло гулять по небосводу, разливая всем благодатный свет свой. Обрадованные люди вышли из чумов, чтобы приветствовать светило.

Попросила Улымилан у Ворона прощения и, довольная, пошла в стойбище.


«Изучаем фольклор народов Севера».

Составитель А.С. Жулева. Москва, 1997 г.
КУРОПАТОЧКА-КРИКУНЬЯ
Куропаточка-крикунья сидела на ветке дерева в лесу. Вдруг ей на голову что-то упало.

— О люди! Небо наше валится! — закричала Куропаточка-крикунья. Пойду доложу хозяину-орлу, что небо падает.

Шла-шла она и встретила Глухаря длинношеего. Глухарь-длинная шея говорит:

— Куропаточка-крикунья, куда ты идешь?

— О, я иду доложить хозяину, что небо валится? — говорит Куропаточка-крикунья.

— Можно мне идти с тобой? — спрашивает Глухарь-длинная шея.

—Ладно, иди! — отвечает Куропаточка-крикунья. И вот Куропаточка-крикунья и Глухарь-длинная шея отправились вдвоем доложить хозяину-орлу, что небо валится.

Шли-шли они, и повстречалась им Утка-толстуха.

— Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея, куда вы идете? — спрашивает Утка-толетуха.

— О, мы идем доложить хозяину, что небо валится! — сказали Куропаточка-крикунья, и Глухарь-длинная шея.

— Можно мне идти с вами? - спрашивает Утка-толстуха.

— Конечно, можно! — отвечают Куропаточка-крикунья и Глухарь-длинная шея.

И вот Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея и Утка-толстуха отправились все вместе доложить хозяину, что небо валится. Шли-шли они, и повстречался им Рябчик-серяк.

— Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея, Утка-толстуха, куда вы идете? — спросил Рябчик-серяк. — О, мы идем доложить хозяину, что небо валится! — сказали Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея и Утка-толстуха.

— Можно мне идти с вами? — спросил Рябчик-серяк.

— Конечно, можно!-ответили Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея и Утка-толстуха.

И пошли они вчетвером доложить хозяину, что небо валится. Шли-шли они, и повстречалась им Лисичка-обманщица.

— Куда вы идете?-спросила Лисичка-обманщица.

— Мы идем доложить хозяину, что небо валится.

— Да ведь вы не той дорогой идете! Я знаю настоящую дорогу; если хотите, я вам ее покажу!

— Хорошо, покажи, какая же дорога ведет к хозяину, — сказали Куропаточка-крикунья, Глухарь-длинная шея. Утка-толстуха и Рябчик-серяк.

И все они отправились следом за Лисичкой-обманщицей. Шли-шли они и пришли к темной дыре. Это была нора лисички. Лисичка-обманщица сказала:

— Вот мы и пришли к дому хозяина. Я войду в дом первая, а вы не отставайте и входите следом за мной.

Лисичка вошла в свою нору, притаилась и стала ждать. Следом за ней пошел Глухарь-длинная шея. Лисичка-обманщица схватила его, перегрызла ему горло и перекинула через свою голову.

Затем после глухаря вошла Утка-толстуха. Лиса схватила ее и задушила. Вслед за уткой вошел в нору Рябчик-серяк. Когда лиса набросилась на него, он громко-громко закричал.

Куропаточка-крикунья услышала крик Рябчика-серяка и что есть силы побежала к себе домой.

Так и не доложила она орлу о том, что небо валится.
ЛИСИЦА И ОРЛИЦА
Одна лисица несколько дней голодала, не могла найти еды. Раздумывая, где бы поесть, она вспомнила, что видела однажды орлиное гнездо. Вспомнила, что ела утиные яйца. Они были очень вкусные. «Вот если бы поесть орлиных яиц, было бы хорошо... Надо как-ни­будь обмануть орлицу».

Утром лисица пошла к орлиному гнезду. Подойдя к нему близко, она надела себе на уши траву-трубку в виде рогов, чтобы напугать орлицу и съесть ее яйца. Она все обдумала: и как она будет про­сить, и как напугает орлицу, если та пожалеет отдать яйца.

Высоко на дереве она увидела орлиное гнездо. В гнезде сидела орлица. У орлицы было три яйца.

Лисица подошла к гнезду. Орлица увидела ее, говорит:

— Лисичка, зачем пришла?

Лисица отвечает:

— Я пришла просить у тебя, дай мне одно яйцо.

— Не могу тебе дать, у меня только три яйца,— говорит орлица.

— Если не дашь,— говорит лисица,— твое дерево вот этими ро­гами подрою и уроню!

Видит орлица, что лиса начала царапать дерево рогами, и говорит:

— Не ломай моего гнезда, я дам тебе одно яйцо.

Орлица сбросила лисице одно яйцо. Лиса съела его. Поела и сно­ва начала просить.

Орлица говорит:

— Не-е-т, не дам, у меня не будет птенцов.

— Если не дашь, гнездо твое разгрызу-сгрызу! — говорит лиса.

Орлица испугалась и отдала второе яйцо. Лиса съела его и уш­ла. На следующий день снова пришла к орлиному гнезду. Говорит:

— Дай еще яйцо! Если не дашь, твое гнездо разгрызу-сгрызу!

Орлица пожалела свое гнездо и отдала последнее яйцо. Отдала

и заплакала. Лисица съела орлиное яйцо и ушла. Немного отойдя, проговорила:

— Глупая ты орлица, взгляни-ка на меня! Нет у меня никаких рогов!

Орлица взглянула: оказывается, нет. А лисица уже сияла свои рога.

— Вот и попалась ты на мою хитрость! Какими это рогами я бу­ду подрывать корни?

Сказала лиса и тут же побежала в лес.

— Стой, лиса,— говорит орлица,— никуда ты не уйдешь от меня, догоню!

Орлица погналась за лисой. Увидев орлицу, лиса решила спря­таться в тальнике, что рос около леса. Орлица преследует лису, от крыльев ее сильный шум.

Орлица говорит:

— Никуда не денешься, не спрячешься, я тебя все равно пой­маю. Я таких, как ты, не раз ловила! Таких, как ты, не раз держала в своих когтях. И тебя поймаю. Все равно отомщу тебе за своих детей!

Лиса оглянулась: приближается орлица. Видно, скоро и догонит. Тогда лисица побежала из последних сил. Бежит, прыгая в разные стороны. Снова оглянулась, подумала: «Вот уже совсем догнала меня».

Орлица поймала лису и поднялась с ней вверх. Держа лисицу в когтях, орлица сказала:

— Я оставлю тебя на морском острове.

Орлица потащила лису к морю. Море очень далеко, еле видно. Когда стали приближаться к морю, лиса увидела маленький остро­вок и подумала: «Видно орлица тащит меня туда, околею я там».

Приблизились к острову. Орлица бросила лису. Затем ска­зала:

— Лыса, ты здесь умрешь от голода. Поделом тебе, не будешь обманывать.

Бросила орлица лису на островок и улетела обратно.

Островок совсем маленький. Сидит лиса на островке и плачет:

Ой, грустно мне,

Кисо!

По льду бегала я раньше,

Кисо!

По льду бегать охота,

Кисо!

Хвост прямо держать,

Кисо!

Когда лисица плакала, нерпа высунула голову, сказала:

— Лисичка, о чем ты плачешь?

Лиса ответила:

— Что ты, нерпа, я не плачу, я свой народ считаю. Мой народ не перечесть!

— А я думала, ты плачешь,— сказала нерпа.

Нерпа нырнула в море, а лиса снова заплакала:

Ой, грустно мне,

Кисо!

По льду бегала я раньше,

Кисо!

По льду бегать охота,

Кисо!

Хвост прямо держать,

Кисо! .

Нерпа опять высунула голову:

— Лисичка, я очень хорошо слышала, что ты плачешь. О чем ты? Лиса вытерла слезы и сказала:

— Большеглазая нерпа, что ты! Никто не плачет! Это я свой на­род считаю. Мой народ не перечесть.

Лиса указала на берег, на берегу был лес, в том лесу росли раз­ные деревья.

— Вот мой народ. Никто его не сосчитает.

— У меня больше народа, чем у тебя,— ответила нерпа.

— А ну-ка, покажи свой народ! Если не покажешь, я твои боль­шие глаза выцарапаю, — сказала лиса.

Нерпа в ответ:

— Моего народа хватит до берега.

Нерпа нырнула. Через некоторое время лиса увидела спины нерп до самого берега.

Нерпа, повернув голову, сказала:

— Лисичка, ну как, много моего народа?

— Сейчас я посчитаю твой народ,— сказала лиса.— А когда кончу, ты посчитаешь мой.

Нерпа согласилась:

— Ну, считай!

Лиса начала считать, прыгая по спинам нерп:

— Один — два, три — два, восемь — два!

— Лиса, ты плохо считаешь,— говорит нерпа.

— Постой, мне мешают дети нерп. Сейчас начну снова.

Лиса опять начала считать, прыгая все ближе и ближе к берегу:

— Один — два, три — два, восемь — два!

— Лиса, ты ошибаешься,— снова сказала нерпа.

Лиса на это ответила:

— Нерпа, какая же ты глухая! Я хорошо считаю, это ты плохо

слышишь.

— Ну, ладно, считай снова! — сказала нерпа.

И так, считая, лиса добралась до берега. Прыгнула на него, затем сказала нерпе:

— Нерпа большеглазая, ну и глупая же ты! Вот ты и попалась на мою хитрость! Какой у меня народ? Где я могла его найти?

— Ну и хитрющая же ты! — сказала нерпа.— Если бы я знала о твоем обмане, не упустила бы тебя!

Лиса обрадовалась, подняла хвост и побежала по льду.

Новикова К.А./ ЭВЕНСКИЕ СКАЗКИ, ПРЕДАНИЯ И ЛЕГЕНДЫ. Магадан: Магаданское книжное издательство,1987
УМЭСНЭ И АНЧАК
Жил когда-то очень ловкий, сильный человек и хороший охотник. Звали его Умэснэ.

Была у него жена, по имени Анчак. Очень красивая, белая как снег. Целыми днями она работала. То вышивала, то шкуры выделывала, то за ягодами и орехами ходила.

Однажды услышала она шум вверху. Посмотрела на дымовое отверстие и видит: сидит на одной из жердей кедровка и поет:

— Женщина Анчак,

Эрьико, мирьико, гэрьерико. Какая ты красивая

Эрьико, мирьико, гэрьерико. Пойдем со мной,

Эрьико, мирьико, гэрьерико. Богато жить будешь,

Эрьико, мирьико, гэрьерико. Десять слуг будет у тебя,

Эрьико, мирьико, гэрьерико,

— Прочь улетай, не пойду! — сказала Анчак.

Кедровка опять запела:

— Женщина Анчак,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Выйди из юрты и посмотри сюда,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Анчак вышла из юрты и посмотрела. Видит — кедровка слетела с жерди, упала на землю и превратилась в огромную птицу. Схватила она Анчак и полетела.

Пришел с охоты муж. А жены-то дома и нет. Вскочил он на верхового оленя, ударил его плетью, взвился олень в небо.

Погнался Умэснэ за птицей-великаном, догнал ее и разрубил мечом. А жену домой привез.

На следующий день Умэснэ опять на охоту ушел, а жена дома осталась. Только села она шить, как слышит, снова кедровка поет:

Женщина Анчак,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Давай скорее улетим,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

— Нет, не пойду с тобой, — сказала Анчак.

А кедровка опять поет:

Женщина Анчак,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Если вернется сейчас твой муж,

Эрьико, мирьико, гэрьерико,

Мы померяемся силами,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Анчак отвечает:

— Мой муж очень сильный и ловкий.

Кедровка опять поет:

— Женщина Анчак,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Посмотри-ка сюда,

Эрьико, мирьико, гэрьерико.

Анчак и опомниться не успела, как сидит она на спине у птицы, и несет птица ее куда-то.

Вернулся муж, видит — опять жены нет дома. Сел он опять на верхового оленя и погнался за кедровкой. Долго ехал, все же догнал птицу. Зарубил он мечом и жену и кедровку, а сам вернулся домой.

День живет, второй... По жене своей загрустил. Скучно ему стало. Ночью не спит, тоскует.

Решил Умэснэ ехать искать свою жену, чтобы хоть кости ее хорошенько похоронить.

Пришел он на то место, где убил птицу и жену, смотрит — ничего нет. Пусто кругом.

Задумался Умэснэ и побрел куда глаза глядят. Много дней и ночей шел, наконец набрел на маленький домик. Вошел он в него, а в доме старуха сидит.

— Ты откуда идешь? — спрашивает она у Умэснэ.

— Я ищу свою жену, которую унесла кедровка, — отвечает Умэснэ.

— Я видела кедровку, — говорит старуха, — она только что здесь проезжала с какой-то женщиной. Женщина плакала и говорила: "Как же мой муж будет один жить?"

Умэснэ остался переночевать у старухи. А на следующий день она ему сказала:

— Я тебе помогу, укажу дорогу к дому, где живет кедровка. Ты иди на север. Там найдешь поляну. Пойдешь дальше, увидишь реку. По обеим сторонам ее растет лес. Перейдешь реку и недалеко, в лесу, увидишь лиственницу. Эта лиственница очень большая. Это и есть гнездо кедровки. Ты эту лиственницу должен разрубить ночью мечом, но так, чтобы не было ни одного звука. То, что найдешь в гнезде, возьми с собой.

Ушел Умэснэ. Шел он много дней, пока добрался до реки. Перешел он ее, нашел очень большую лиственницу и стал ждать ночи.

Когда прошла полночь, он без шума разрубил мечом лиственницу. Видит — из гнезда много кедровок вылетело.

Заглянул он в гнездо, а там необыкновенной красоты кедровка лежит. Перья у нее серебряные. Взял ее Умэснэ и положил за пазуху.

Снова отправился Умэснэ к дому старухи. Вошел он в дом, а в доме уже не старуха, а девушка сидит. Девушка ему уже оленей приготовила.

— Дай мне, — говорит она, — кедровку, которую ты нашел, а сам поезжай домой. Все будет хорошо!

Приезжает Умэснэ домой, открывает дверь и видит — на постели женщина сидит. Подошел он ближе и узнал свою жену. Обрадовался Умэснэ. И стали они жить без нужды и забот.

Из книги «Изучаем фольклор народов Севера».

Составитель А.С. Жулева. Москва, 1997 г.
Список
На эвенском языке

Посмотреть все сказки
АКАНТАН АЙЧА
Дёр хо иркачил, төрэпчи нёгэнур асаткар бичэл. Гя асаткан өмэтту балдадаҥан хо хони бэй акалкан бисин. Эрэк акан бэйди-дэ Хони гэрбэн, хо эҥи, хинма, чикти, гэлум орам эсэкэн дявукан таҥнядукун хэпкэҥрэн.

Нөнур хоч аич яч-да эникэн хилра бидчэ. Эчин биддэкэтэн дёр хуркэр горинук хөлнэчэл, эвэч асаткарбу ичимнин-тэ аявалчал, адыв-да инэҥив мэнэдчэл. Хуркэр дялавур мучучалатан, асаткар хуркэрбу хоч мулалчал.

Ун биддэкэтэн этикэр хөлнэчэл, нонарбутан омалгалтан асаткарбу маҥначукандавур тинчэл. Этикэр асаткартаки ями эмривур гөнчэл. Асаткар барагчал: "Акадук улгимилрэ, этэл, ака муту бөннэ бисэкэн, он мут "этэп" гөн".

Этикэр Хонидук нөҥилби хуркэрду бөдэн маҥнатчал, таду Хони эчин гөнчэ: "Хуркэр аил бэил, би-дэ нёҥилбу кэнелич эннэл гөмрэ, аявматми хил-да гаматтатан".

Хуркэр асаткаҥалбур гэлнэсчэл, эгден курум оча. Тадук мэн буглавур хөручэл. Бугдувур хоч несэчич бидчэл, нёгэнур асал мэн доливур хоч аявматтитан, нярил-да тачин, тёми эйдувэн өмэтту бграчал, хогнаграчал. Өмнэкэн дялбур буючэлэтэн, гургэвур оддыдюр хонрими амалтач төллэ бэил эмэддывутэн-гу эсивутэн-гу итнэссөттэ. Ирканнами гя асаткан төлинук "Нёгэ, бэиҥэлти эмэддэ!" гөникэн өлэкчивэттэн, таду дюла биси асаткан тэдериди хэкэркивэттэн, тоги дурумэлчивэттэн, деплэв өлэвэттэн. Тадук гя аси төлинук йриди ининнөттэн. Тачин эрэгэр өлэкчимэчкэрэчэл.

Эчин гору бидчэл. Няри бэил горла аннамачал нян тунҥам инэҥив эдэтэн алатта гөнчэл. Асал дюлавур эмэптидюр хаҥанадчал, хэрэдчэл, хояхояв гургэвчичэл, өсэми инэҥи мануриван эчэл хар. Тачин биддэкэтэн дёр бэимкэрэл эмчэл.

Асал хинарчими өсэми эстэн долдар, бэимкэрэл тог бардалун тэгчэл. Гя аси дюллэ итчэ нян хоч мяҥчича, эмэл онутта бэйдук хөнтэкнил.

Аси нёгэй туҥкэчэ. Гядмар иттэкэн тар эмчэҥэлтэн хогдилкар-гу, он-гу. Таралду асал ҥэлникэн дебдэтэн төйчзд. Бэйкэел тадук дебтидюр ач төрэнэч нёчэл төлэски. Асал хэҥуми долбанив чуптэрэ тогу пэсутчэл, эчэл хуклэр. Төлэски эникэн төмтэркиттэ бичэл.

Олукаду асал долчиракатан, якут кйсаланни йлчэ, эгден онди бичэ. Тарав дялбур эмридитэн гэрбэтми төллэ нёрэкэтэн, тинип бэимкэрэл дэпки тусалчичал амҥавур турутникан, тадукут асалбу оилкан-та ҥимнэкэтчэл. Тачин некридюр бугас- ки исагтаки гиркачал.

Асал бэю дебмэгэр урлэтэн гөбөридюр ирэв-тарав мулгутчал. Он некми эррөчин хатыр, ҥо ур додукун нённэвур дёмкатчал. Өтэл куҥал биҥситэн энтилтэн эчин гөҥрэчэл: "Ху ач дюгулэч төллэ эдилрэ төмтэркиттэ, бугаски хөрчэл, буючэл эмэннэлэвур эмдир. Энмэй хоч-хоч алатты, төннэкич бивэттэн". "Хакуяв-да төллэ нёчэл бисэп, ноҥартан ок эмэннэвур муттэки гөнитэн", гөникэн хояв мэргэтчэл. Ур додун бими хода ханунь, хөк-дэ бча.

Асалбу депчэл, бэил бокандир гөми, горла гиркачал, бэй оилбан тэттэҥур нёдунчал, эгдепчи матамкарал (неҥчакал) очал, тогаттавур некчэл.

Асал урду биникэн хогунтучал, осичал, куничал, нэлэлбур өдымутэн, чогутан киҥгэлэмкэнчэл. Тарак маталду хо габыр, хо нюмэр бичэ.

Асал бэиҥэлтэн дюлавур эмэргэчэл, дюла ҥи-дэ ачча. Хоч олалдачал төлли дюв эрэли гиркаватчал. Дёр бэй удютан итчэл, тарав иттидюр гидалбур, нөкилбур гадыдюр удьли хөрчэл. Ун бимнин удю бэричэл, тадутта матал удютан итчэл нян тадутта унучал: матал асалбу дептидюр хөрчэл. Энтэкэе нэлэлчэл, асалбур-да хоч мулалчал.

Матал (нёҥчакал) тогасандавур некчэл, асал хэкими-ирками эчэл тогасамкан, маталду хо хилус билчэ. Асал ойлавур тулутти чогалбу, өдырбур энтэкэе кингэлэмкэр. Тарав эдук тёрдук далистала өлмидды акантан горинук-да долдача. Хони хо-хо долдан бэй. Ноҥан кучукэм-дэ игу горинук долдаваттан. Аймакань долчича, өсэми авуми нукча. Чог игэн ноҥан нөн чогаҥан игэн урэчин. Эчин мулгачисниди хинмач хулдасанча. Хоч-хоч хинмач укал урэкчэм алча, окаталбу давча. Иг-дэмэр ходысанча, ноҥан көёттэкэн дюлдэлэн якутта химҥэлчэ, тала чог каҥгаланча. Ҥунэч химҥэлритки гиркача. Иттэкэн: дёр эгдер неҥчакал, ноҥман дэпки тибар. Хбни гяв гидач, гяв хиркань алимча. Маталбу дёривутэн урутэн хөкикэтчэ.

Дёр матал урдукутэн дөр аси нублисэнчэл, асукут ханунчал, акантан эчэ эмрэ бисэкэн ханунчал бимчил. Хони нөҥилби иттиди хоч хоканча, асада хокнидюр өсэми хоҥчал. Эчин өрэҥчиддэкэтэн, эр нярилтан эмчэл.

Матал урур хөкибчэлэн, хилталбур ирникан бугаски манричал. Тараптукун мата бэйлэ эсни дагыммотта, бэю дебдэй эели манруччотта.

Эвэн асални, асаткар ойлавур хояв чогу, өдым-мэҥэм, чуриту тулуттил очал. Өдын горинук кангаландан, нёмкаттан гөми.





Никулина Матрена Петровна,

63 анҥаниҥалкан нимканин, Мома райондун, Юрюйэ Төрдө гэрбэ билэклэ биси.



Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
АСАТКАН КАДАР
Тэгэлэ горла иҥэньгидэлэ эвэн бэйөн хоя овканча,

Өмэн аман хопкалкан эгдем ҥөнмив исувкэнчэ,

Омолой окат дегэнгидэн дэрэҥидэлэн-илгундулан,

Хочан гуд эгдепчи чупуня урэкчэр элгэлэтэн,

Гяки нөчэч, мучитэч дасутти, ханиссотти,

Чулбаня тэрэг, киҥтык төрэҥэпчи, окатапчи,

Эгден калбин кадарандя анчиндун-хаттун,

Эвэн ҥөнмин тугэсэр нэрбэ аман хопкалкан,

Бэил-эвэсэл дюгадякла чакучал, бидилчэл.

Эрэк эвэсэлдулэ ҥэлэм ибга бадалкан,

Надан мөю асаткар,бичэл нөстэ хунадил.

Хуси-чиввек урэчин нодал биситэн ноҥартан,

Мэҥэн игэн-киҥтэлнин дылгаркар асаткар.

Бисин хагды упэтэн, хочан бэлдэн атикан.

Кулин бяган дулаканни хо бави инэҥдун

Хэрэддывур оддыдюр, эвилритэн асаткар.

Кадарындя хэелэн бисин тэрэг булдути,

Өйлэ кадарла ойчичал, хэдьедилчэл таду.

Бэлдэн упэтэн кадарандя элрэнҥэдун

Хаҥра оран энэссөн кэрдэдчэ-дэ, идчэ.

Нөстэ асаткар эвими илчаралбур уюлдучэл,

Ининникэн тутчэл, упэчэмур олуканчал.

Бэлдэн упэ бэлдэнэлчэ, кэрдэчэми холбуриди

Асаткарбу хөлучилчэ, хунадил дэримэтчэл.

Тачин хинмач хэтэкэмнин асаткан бакаркинча,

Өгин кадардук хукэлчэ, илчардукур уюлдутти

Надан асаткар нюриттукур өнеттил,

Тачин-да бимнин хөтусмэтчэл, тикчэл

Кадарандя ойдукун хунта тэргэн окатла...

Надыдюр асаткар көкэчэл эйдудюр.

Тараптакун тугэсэл тарав кадарандяв

Гуденилбур хунилбур дёҥчидавур эрэгэр

Гэрбучэл урэкчэм "Асаткан кадар" гөникэн.

Нэлкэ-болониду анҥинтан асаткар ханинтан

Надан гилтанял герэвэн чивкачар одыдюр

Кадарандя тэрэгдун икэникэн хэдьэннөттэ,

Гөникэн укчэннөттэ тугэсэл эвэсэл.



Саккырыр эвэнни Н.Н.Кривошапкина,

некадич укчэндэҥҥөн М.П. Федотова, 1991 анҥ., дуктаҥҥөн эвэдич тулматтаж Бокова Е.Н., 1993 анҥ.

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
АСИЙ ХУПТУЧА ДЮГУЛИН
Иркэнмэлчэн гэрбэ бэй бичэ. Ноҥан асиҥалкан бичэ, тарак аси нөлкэн бичэ. Иркэнмэлчэн хо буюсэлэн, хо бакалан бэй, нөтэн-дэмэр орам көсчивэттэн. Аси дяды гургэн хо хоя: деплэв иричин, улрэв хэлтэкэн, хаҥанын, хэрэдин-дэ. Аси бэиҥи яв-да эмурэкэн хоч өрэҥчивэттэн.

Ноҥартан асумут гору бидчэл. Иркэнмэл эрэгэр буюссөттэн. Олукаду эрэк Иркэнмэлчэн инэҥтэн буюсникэн яв-да эникэн эмур эмэлчэ. Бадикартан хоч бадич тэгриди буюгрэчэ, тадук хисэчин хатыралчалан эмэргэгрэчэ. Хисэчин эмриди тяи бисөрив гякитаҥач төрэвэттэн, нэгивэттэн-дэ.

Аси яв-да эсни баргутчотта, хикутич гяи дебдэн тэввөттэн. Няридмар деплэв эсикчэ гөникэн, хэллөттэн. Нөтэн-дэмэр эникэн яв-да гөн бисөвэттэн.

Иркэҥмэлчэн инэҥтэн ходысинды бичэ, бугинук эмэргэриди гяи бисөрив дяргаваттан, хадун дуггөттэн. Аси-дамар он некчин, бисөвэттэн, хоҥҥоттантакан. Нөдмэр экми муняваддакан эсни-дэ дысутчөттэ, тачиннюн бивэттэн.

Аси инэҥтэн нөмнэвми хоч хилалча нян он нектэй гору мулгутча. Яв некэннэй бакча. Исагдук хо чургути адыкун гарыпчи нинкату чикича.

Тарав дэлкэчэ, хо ай ҥун ивэлрэлбу калтыкча, эргычэ-дэ. Тадук эгдьетэ инҥатчин томкачав томкариди уилдэкэтчэ, өнекэтчэ. Тарав абду дблан дяйча.

Дялни эмэргэчэл, дялби улитчэ. Иркэнмэлчэн нян-да асий төрэдилчэ, кусичэ-дэ. Деплэв хэлчэ, алику нёдуча. Эрэк бэй нян-да яв-да эчэ эмур, эчэ, мар-гу, он-гу, инэҥтэн яв неккөттэн?

Аси элэкэс мяҥчилча, тиминдун хипкаттай некчэ. "Эрэк Иркэнмэлчэн хисэнтэн дялуриди эммөттэн, денлэв хэллөттэн, буюсчэй кубэччөн өмэккэн дептиди эммөтти урэчин, як кирэн эрэк бэй!" — эчин аси элэкэс, мэргэтчэ.

Тимина бадикар Иркэнмэлчэн бадич нян-да бугаски хөрчэ, аси хинмач хөлсэки тэттиди ноҥман бодча. Аси көетэкэн исагла хоя гяки дэгил, делгэнкэл-дэ бисөчэл.

Иркэнмэл исагли гиркамнин, хорикимкару нэмкэчэ, тарав гадыди тачин-та гиркача. Аси дыкэйкэтникэн бодча-бодча. Ноҥартан тэнкылэ эмчэл. Няри гиркамнин илэвут бэрипчэ, мо чидалан гөбөчэ-гу, он-гу.

Аси хинмасукань гиркача, тэҥкы долан биси уртач опчав утэм эҥутчэ, тала асукут оҥдача. Аси бэйди-дэ хоч олалдача, утэн хаттун илатча, он некэннэй мёриди, Тачин илатникан долдаракан эр нонан бэиҥэн төрэтчэ. Ҥинюнуч укчэнникэн ининчэкэнни ичэ, аси-да ининэнни ичэ.

— Тинив асиякан мину улиссэн бисин, кирэ би тарав эчудэ ҥосутта, хуира ноҥан иритчэвэн як бэин дебдин! Хунадя, хи-ткэн өлэдчэс хо далра бивэттэн, хо дялубган-да, — гөникэн Иркэнмэл төрэнни исни. Хунадя гөнин аси, тарав долдариди, ининми өсэмикээн хаҥчин. Гору тачин ининэддыди, арын-арын төрэснэн ининникэн:

— Ирич ясалди көетникэн хи таравур асив гягай гадыс-а?

— Яв би гадим ноҥчакаман, амму гавканин, би ягай гамчу кирэ! — баргуттан Иркэнмэлчэн, өлэкчиникэн укчэнрэн.

Аси эрэв эйдувэн долдача. Иркэнмэлчэм хоч тикулча, нонан бакчай буюсми эйдувэн элэ дюгутчэвэн аси унуча, хоч асча, хиралча. Дюткий хинмач иссиди хуттай мулгутча. Ноҥан хо чикти, бисин дюлай хинмач исча. Иссиди, тинип ивэлрэҥэлби гадыди, дёрбу дэтлэв оча.

Дэтлэҥэлби тэрин ҥаллай киҥкич өнекэтчэ, мэгдын хэелэн ойчича. Хэлдур нөдмэр дюла ачча, аринка яданул!

Аси мэгдын хэедун илриди, ҥали давсаникан эчин төрэчэ:

— Ата-Хунҥэ, минду бэлли! Энтэкэе хирасли, мину өгэрли-и! Хунҥэ-э, манрули-е! — куниникан аси тэрин нали давсача.

Эдэн эдэлчэ, дэтлэл хогналчал. Аси өрэлдэчэ, хинмач-хинмач ҥалалби давсан, ҥалални адит дэтлэл од. Аси өгэски дэгэлчэ. Хуннэ эгден оча, бэил дювутан, абдувутан эдэмукэнчэ. Дю билэкэнтэкэн эмэпчэ.

Аси орам көсчидды нөй өйдэлин дэгчэ, тарав хуркэн иттиди мянча: "Як-аву эгден дэги, ҥэлымэ!" — өсэми төрэсэнчэ, тадук аич көеттиди экми дэги дэги одыди дэгсивэн унуча.

— Экэ, эди дэгэлрэ! Алатли мину-о! — кунича хуркэн.

— Этэм алатта-а, дялдалай хөррэм, хи мину эсэнри дысуччөттэ этикэну мөёддэкэн! Эмэбли хи! — куниникан гадыч дэгчэ экэдмэр.

Хуркэчэн хоҥникан, этырникэн кунявканча, хоҥынни ходукун инҥамтан мөгчин эёнчэ. Төми яв-да көенэ туркучэ нян мёчэ. Гору-гору мэйкэттиди дебэмэч нёмэдилчэ, учики дебэдчэ. Гору халгын гиркасчиддакан бэил бакчал, айчал.

Иркэнмэлчэн гору биддыди дюлай эмрэкэн ҥи-дэ ачча тала. Дюкчала хэгты, тэдэр, абдул бичэл, тарал бэйгэчин төрэлкэр очал: "Ариҥкы, Иркэнмэлчэн, хончидукуй, өлэктукуй мулыке асий хуптунри, тек элэ яду эмэнри?! Аике хунҥит бисин!"

Иркэнмэлчэн ач дюла яв некчин, асикаятки мучука. Урта дюла дагымча, ҥийевут төрэривутэн долдача. Мяҥчиникан дюла ичэ. Тала бэимкэр асинюн хо-хо бэргэ уямкан улрэвэн дебникэн укченмэчидчэл. Малла хуркэр хилтав, өбдэв дебэсчидчэл, таралбу бэй кэлмэгэй эмучэ.

Асикая Иркэнмэлчэм кяриҥчиникан: "Эрэк би кэлмэву, хи аччадус мину улиттин, хо малын,буюсэлэн укчэнчэ аси, ариҥка хо бады, мину эёлрин..."



Тараптук Иркэнмэлчэн ай асий хуптуриди, бэилду кэлмэ оча. "Бэю мөен, койчин хо төнҥэкич бивэттэн" гөҥрэр би энтилбу өтэл.

Громова Анастасия Васильевна,

60 анҥаниҥалкан, Мома райондулан, Орто Дойду билэклэ биси 1989 анҥ. укченчэн.

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
БАН ДЮГУЛИН
Атиканюн этикэн бидчэл. Гору ач хутлэч биддыдюр, амырламак хагдынидюр дөр няри хутэлкэр очал. Тарав хурэлбур хоч гудёнчэл, хоч одяникан, аявникан иргэтчэл. Эрэгэр төккөтчэл, бэлгэдур дяватчал, дагрит-та эгрэчэл хонукан. Эгдер одыклатан хуликачуканчал, эрэк куҥал хо уйа очал.

Хуркэр — куҥал тачин исундур бичэл, яч-та эчэл хилра, яч-та эчэл дёгра. Дялтан хагдандур бичэл, гургэ ургэ онды бичэ. Таравтит этикэн атиканюн манрутчал, хурэлбур айсатчал, улитчэл, нодач тэтучукэнчэл. Хуркэр исуридюр дюла-да, илэ-дэ яв-да эгрэчэл некрэ. Ноҥартан тачиннюн бигрэчэл, эвигрэчэл, дялукан дебгэрэчэл. Дялтан тачин-да хурэлбур хоч одячал, яв-да эчэл кэлмэттэ. Куҥал эчин яв-да эникэн некрэ исучэл.

Этикэнюн атикан хагданчал, туркучилчэл хогнана, гургэвчиҥэ. Оралтан — өмнитэн энэетэн манудилча.

— Куҥал, молалра, мөлэлрэ, — гөҥрэчэ энинтэн.

— Хи мэнкэн молили, мөлили, — элкэ эчин баргуткарачал хуркэр.

Онаси некчин, бэйди мөлэгрэчэ хагды энинтэн. Дял эгрэдая яв-да төрэр, элкэ инигрэчэл. Хагдыл хбдмарач хагданчал, нөсэгчэр як дын очал, исучэл, ходмарач бан ондур бичэл, ходмарач билгар яду-да эти дялур очал. Амтилбур кимчавутан деплэв дебгэрэчэл.

Орантан манудилча, этикэн буюсҥэ туркучилчэ. Атикан-да энтэкэе хагданча. Этикэр хоч хилчал, хэтчэл, дёрбу эгдем бэилбу туркучилчэл улитҥэ. Этикэр хоч набутчал, илраникан, одяникан иргэтчэтэн хурэлтэн яв-да эннэл айра, хо ҥэлэм!

Өмнэкэн атикан этикэнюн бугаски нэнридюр эчин укченмэтчэл:

— Ати, он некчип, эдук дюлэски эннэл бэил ор бисэп, хурэлти банатан хо. Мут хагданап, он эрдындёлбэн бэилбу улитчип?! — гөнчэ этикэн.

— Он-ка некчип, хурэлбур он этэп улиттэ? — барагча атикан.

— Ҥэлэмэ, эннэл бэил од, банатан хо, мут бөривут алатта, эдук дюлэски он иргэтчип, туркучилрэп. Гэ, мут эчин неккэлрэ. Хурэлбур дебдэтэн кимридюр, чоҥалду нэгэлрэ нян дёридюр аннамагалра. Адыяв инэҥив бэйдюр ганикан дебдир-ту. Мут көкэрэкэт эсимэ он бидир, тек нөмдэтэн дагрит эмэҥэлрэ, — гөнин этикэн.

— Эти, тарак ай бидин, ноҥартан мэнкэсэл бидэвур татчир? — гөнин атикан.

— Татнукан, онаси дебэмач көкэдир, дэплэ хоя! — гөнин этикэн.

Эчин укчэнэддыдюр, хуркэр дюла дэсчиддэкэтэн, дялтан оралгавур илбэнэсеидюр бугаски анҥамаритан. Атикан хурэлби илрами эдэй хөррэ некрин. Этикэн хиралрин, төми атикан бодасандулай иссин. Ноҥартан адыкум оралбу оҥкутникан мякли инэҥив бивэттитэн. Энинтэн хоч хөркэйрин, этикэҥи куналбу итнэдэн гөнин. "Он-да этэр од тек дюгани эсни", — гөниди-дэ итнэрин.

Этикэн дюла эмрэкэн як-та эчэ ис, тог-да эч дуррэ. Дюла инэнь,хуркэ-дэмэр тачин-та дэсчичэл. Этикэн хурэлби хуҥричэ, эчэл-дэ тараҥални хогнасна. Хуркэр бами эникэн-дэ илра көкэчэл. Чоналла деплэ милтэрэ дэсчичэ, бандукур деплэв көетникэн дёр бан бэил көкэчэл.





Би дялбу А.И., нян Н.А.Слепцовал 1945—48 анҥ. укчэнгэрэр.

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
БЭЙ ОН ҤИНАЛКАН ОДАҤАН
Өтэл-өтэл бэй ач ҥинна бичэ, хоч хонриҥран, хэнуҥрэн-дэ. Бэй эчин мулгатча: "Би ач гялач хонринич көкэннэ бисэм, гягай бакраку ай биннэ"!

Таракам төр хо кучукэн бичэ. Бэй нянин балан урэкчэм көеттэкэн, тала орал, долбусак-нёҥчак, накат-абага, ҥин, обака, чамак, чилика, дилики, уямкан нян гэрбэтэн дэгил: итыкня, хялики, хиники, хорики, оҥкаитчал, хан-да дэгил дэггөтчэл. Тала өлики, чамакчар-да биситэн. Бэй тарылбу адыв-да инэҥив хипкатникан көеттин. Делгэнкэл, дэгил бэй дагамракан нёҥрачал. Яв дептивутэн, оҥкаривутан, удютан-да ярут- ча. Тачин көечиддыди идук-тэ ҥин ай гиркэ биннэмдэс бичэ. Ноҥан ҥину хэпкэндэй хуркав тулриди дюлаи хөрчэ. Долба хо хатар бичэ.

Бэй хуркай итнэдэй бадич тэгчэ, бадикар ҥи-вуттэ икэддывэн долдача.

Пиу, пиу, хояке дялбу биситэн,

Би-ткэн эмэптэм өмэккэн!

Эркэ биргэ ояттан, көкэннэв эмрэн.

Дялбу миннил, яду мину эмэнэс?

Як гэрбэлэ хоррам эрэк?!

Манрулра, аталналра мину!

Пиу, пиу, мудыке биниву-о! —

эчин ҥин бэй хуркалан хорриди хоҥникан икэденчэ.

Бэй икэв долдариди хинмач хуркаи итнэчэ. Ҥин хуркала хорча. Пин бэю иттиди хуттай мэкукчэ, хоч нэлэлчэ. Бэй ҥинтаки эчин гөнчэ:

— Ҥин, хи миндук эди ҥэлрэ, хину этэм-дэ яр. Мут хиннюн өмэтту бидип. Эди хоҥра, би хину этэм мөер!

— Онаси некчим, хи мину укал хэпкэнчэлэс. Ариҥкалбу делгэнкэлбу, дэгилбу-дэ, мину эмэнчэлитэн амтукандим! — нин барагча.

— Ҥин, эди минтэки хирра, и! Ху хоял бисисэн, би-ткэн өмэккэн бими, хину гягай-гиркэгэй хэпкэнив, — гөнин бэй ҥинтаки. Ноҥартан горкам укчэнчэл, ҥин дялтакий эчэлэтэн ноҥман аталра хоч асча, он этэн асса, ноҥан-такан бэйду уйчивдин.

Делгэнкэл, дэгил эйду дыкэнчэл, нёлтэн урэкчэн чидалан гинча. Ноҥартан ҥин төрэмэн кубэчин долдачал.

Бэй эчин мэргэтчэ: "Адитта, эрэк ҥин эчин төрэлкэн бими, дялби этэн хулар, дялтакий энтэкэе асча. Би төми ноҥман ач төрэнэ овкандаку". Бэй ҥину ач төрэнэ овканин. Тараптакун ҥин ач төрэнэ одын, гогготтан, чиҥэвэттэн, кэргэвэттэн-тэкэн.

Бэй буюссэкэн делгэнкэ уддён баккоттан, тадук гогань мэтувэттэн. Бэй ҥиннюн эрэклэ истала өмэтту биддэ. Бэй гиркэлкэн одыди яч-та эсни ҥэллөттэ, эсни хэҥун, эсни угун, долбу-да аич хуклэвэттэн. Ҥин бэй-гиркэй хуклэмэн аич этугрэн. Бэй тадук хоч өрэҥчичэ.

Ҥин бэй хуркалан хорриди мэкукэлрэкэн, дэлгэнкэл хоч олалдаритан нян ҥэлэлридюр иртэки-тартаки нёнитан, дыкнитэн. Ҥёнчими мэнур асукут чилкаматтитан. Хялики хогдин ялраня окан хэкчэл, төми тараптукун ноҥан хогдин ялраня (коки) оча.

Мунрукан ҥэлэлчэлэн ясалални асукут тэбэрчэл, ноҥан ҥидук-тэ ҥэлэлчэ-дэ, хэричэ-дэ. Төми өлдэргэчэ нян бэлтэргэчэ. Дэриҥчири дэлгэнкэл өлики хогдидун адыра-да төчэл, тадук ноҥан хогдин хунча, негчэне оча.

Ҥин хуркала хорриди гяналракан олалдариди, чйлика мукри долан гөбөсчичэ, чусчича. Мукрила хаҥарлин эҥиди хилгаракан мукри ноҥан ҥиривая улбупки ҥярича. Төми ноҥан нирин улбути ҥярипча оча бисин. Чилика нирин тараптукун осича урэчин оча.

Ҥин хуркала хорриди мэкукривэн иттиди, буниривэн долдариди итыкня асукутнюн дэҥнирчэ, ноҥан ясалални гуливундукур асукут нублисэнчэл, аран-аран хорчал. Тараптукун итыкня ясалални хо-хо мэрэтил одытан. Ноҥан инэҥ дыкэҥ чиддиди долбаткан илриди дебдэй гэлэтти одын.

Бэй ҥину хэпкэнчэлэн, мэни хэпкэмдинэды накат дэрисэнчэ, эҥичэньди маҥрими (тибами) яв-да эникэн көер нюлкатнаникан ирэв-тарав хөнкитчэ, таракам бөдэлэлни бэҥгэргэчэл. Ноҥан нюлкатнами оҥатчи натначалан оҥатан хэнтэргэчэ. Накат, нэлгэ хэрдэдун дыкэндэй, тогалгаҥай чоҥкача, таду дыкэнчэ. Тачин дыкэҥчимнин гадач хуклэсэнчэ, нэлкэ окан хуклэчэ. Накат тараптукун тугэниду хуклэссөттэн, нэлкэ мялриди оҥкайёттан. Ноҥан бэю итминюн дэриссөттэн.

Ҥиндук олридюр дэлгэнкэл тибами, обака хэргили тутэддэкэн хөнкидчэл. Оран обака хогдиван хэгдэс төчэ, төгөми хогдин урумкун одын.

Оран ҥидук-тэ хинма бими дюлэгэч тибача. Хиги долин манрими габули таҥняди хоррин, хэритнэми тарав тулдас танин. Тараптукун оран таннян анҥинтан тулдамри одын. Таҥня тулдарчалан, анҥамта нимэт хёвэттэя. Тарак нимэт куганриди мөнтэлсэ, тугэниду нян-да тулдарроттан. Тар тачин оча, текэнэҥи таррочин бивэттэн.

Нөлтэн бэй ҥину хэпкэндэҥҥөн иттиди хоч ҥэлэлрин. Инэҥ дагрит ичусниди чидалан дыкҥэрэчэ, амарла-дамар аран-аран гөпкэсниди тачин-да дыкэнчэ. Нёлтэн хов гору дыкэҥчиддыди аран-аран урэкчэн чидадукун гөпкэлдэддыди гору хипкатникан көечиддыди, ҥиналкан бэй эстэн авдатта гөми, тарбачта гору аич хёчилчэ.

Гялкан-гиркэлкэн оча бэй хөнтэлбу эникэн авдат.та бисөчэ. Таравтит нөлтэн дюганиду хадун эникэн-дэ гөбөр нөлтэҥчилчэ, тугэниду анҥани хэён ёлтэкэн тачин-да дыкэҥчивэттэн, инэньгидэ төр бэйтэкин эсни ичувэттэ.

"Өсил бэил эчин нимкаҥрар" гөникэн кэдэву нимканий оддин. Би тарав деҥчирийи дукрам.





Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ГИЛАНИ
Хагды аси бичэ. Ноҥан, нөсэгчэн биҥсий хо нод бадалкан бими хуркэрбу хэлгэрэчэ, тачин-да хагданча. Дялни, эҥэе бэил, көкэчэл. Эрэк аси-хо хоя оралкан, нёбати оралбу, буды (бугди) оралбу, хаҥра оралбу бэкэлтэч окаталду бивкэҥрэчэ. Ноҥан орални ады-да окатту бичэл. Эрэк атикан ханич, нодач тэтутчэ. Өдыми мэҥэҥи өсэми ургэтчэ. Ноҥан Гилани гэрбэ кэлмэлкэн бичэ. Эрэк Гилани хо ай бадалкан, хо чикти бэй, өмэм асаткам аявча.

Атикан кэлмэи Гиланив илэ-дэ эгрэчэ мултур. Дюдуткан бокаткарача, хуркэн гургэн дюла хоя, тарав хинмач ориди атикандук илэ-дэ хөрэсэндэй улгимигрэчэ. Атикан нян-да гургэгэн баккарача, ноҥман аваски-да эгрэчэ мултур. Гилани хоч хилалча, атикандук хуттай дёмкачча: "Эду атиканду эрэгэр кэлмэ бидми бэй эннэ од бисэм, асаткану-да хөнтэки бэйтэки мёрэндин, хуттакуткан ай биннэ". Эчин адыв-да инэҥив мулгучча.

Өмнэкэн Гилани гургэй оддыди дюла ичэ. Атикан дюла бидчэ. Гилани атикам көетчэ, гору каранчича. Атикан тарав мэддыди эчин икэлчэ:

Гилани, Гилани,

Ями эчин каранчинри,

Яду мину караҥчинри?

Ячалаву кяриҥчинри?

Гэлэмэ, ҥэлэмэ

Якасин ҥэлэмэсэ,

Эди мину көеттэ!

Дебдэи-гу некэнри?!

Гилани он-да эчэ барагра, "Дебдэйи-гу некэнри?" гөнивэн долдариди хоч хянрача нян хэтэкэнчэ. Атикан мянча нян хуркэн амардадун хөтчэ. Гилани окат бардалан истала тусаҥчича, ноҥан хо хинма, тусанкачилан хуркэн бичэ. Окат хо дэмҥэ бичэ, тарич-да эч нэлэлрэ. Атикан окат хөлидун эчин кунича: "Гилани, алатли, илэ хөрэнри? Мучули, гөнэм!".

Гилани эсни-дэ эсэн тачинта туттэн, укал горалран.

Атикан окату давдай некрэн. Окат хо хунта нян дэмҥэ, эендэ хинман хо. Окат хөлилин гиркаваттан, тар көеттэкэн: окату эвэнки такымкар дэсчичэ. Тарав иттиди атикан өрэлдэчэ, такындули давдай мокича, такын ойлин адыра-да гиркасанча-такладилча, таракам такын хогналча, асукуч мөлэ тикчэ. Таду атикан эчин икэчэ:

Гиланив, Гиланив

Утаками бокандаку,

Такандя, давули,

Окату давукали!

Эчин икэддыди нян-да такласчилча, өмнэкэн-дёрэкэн гиркундача. Такан ходмарач энтэкэе хогналча. Атикан эникэн хогнар илачча, такан-да эчэ хогнар. Атикан икэчэ:

Такындя, такындя,

Хи яду мэкукэнри?

Мэҥэҥи-дэ бөдим-э,

Окатандяв давукали!

Атикан нян-да окату давдай такындули нэнэсчичэ, такын ходмарач эгдень мэкукэлчэ, атикан мөлэ асукут тикэсчилчэ. Ноҥан эникэн хогнар илатча, такын-да бисөчэ атикан икэлчэ:

Такындя, такындя,

Тивныли, манрули,

Эди-дэ мэкукрэ!

Утаками бокындаку,

Давули бассыки,

Чуриту-да анидим.

Эчин гөникэн атикан чуритаҥи, мэҥэҥи-дэ такын ойлан нэчэ. Тадук окату нян-да давдай яруча. Такын ходмарач-та энтэкэе хогналча, он-да экич давра. Атикан эчин икэдилчэ:

Такындя, такындя,

Яду эчин некэнри?

Гиланив бокандаку,

Гэлилэ давукали,

Өдими-дэ бөдим-э,

Калбыи-да анидйм!

Удырби, мэҥэн калбыи эйду атылриди такындула нэчэ. Нянда такладай некчэ, такын нян-да мэкукчэ. Таракам атикан удырни, калбын, мэҥэҥэн мөлэ тикчэл. Атикан тачин-да таклаҥа туркучэ, мэҥэҥи эйдувэн мөлэ эмэнчэ. Онаси некчин тачин-да мучуятча, Гилани атикантаки ассиди гадыч хөрчэ.

Такын Гиланив илрами атикам эчэ окату давукан. Гилани хони бэй аяврий асаткам гягай гадыди хоч аич бичэ.

Окта-тит тек-тэ, өтэл-дэ гургэв аяврил бэил яч-та эникэн дёгра бивэттэ. Эчин гөвэттэ хагдыл бэил.



Өтэл куҥа биҥсий 1939—45 анҥ. долдыграрам Слепцова Анастасия Ивановна нимканиван. Амарла би амму Слепцов Николай Афанансъевич бэнэрэн Слепцова Елена Ивановнадук долдырив.

Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
АСАТКАН ДЮГУЛИН ЭВЭДЫ НИМКАН
Өтэл-өтэл ач хутлэл асилкан няри бичэл. Ноҥартан хов гору тэгэтчэл, ач хутлэ бими набутчал, тачин-да хагдандилчал. Ун тачин бидимнин аси хуткэн бакуча. Тарак куҥаҥатан асаткан хинмач инэҥтэн, бягтанду исунды бичэ. Эрэк асаткан укал мян надан-мян дяпкан анҥананан оча. Хочан нод бадалкан асаткан исучэ, ноҥан хони-да, яв-да эти туркуттэ бичэ.

Атиканюн этикэн хутур боддочимнин көкэчэл. Хунадитан өмэккэн эмэптиди оралби мэнкэн көсчичэ, оран хо-хо хоя бисин. Асаткан орал би эриснэкэн бэйдюр дю хатлан эмгэрэчэл.

Асаткан ноддон, хониван долдаридюр хоя бэй укчэндэвур эмгэрэр-дэ хунадинатан ирэв-дэ хуркэм, бэю эчэ дёкра, эчэ аявра. Тачин-да өмэккэн нулгэвэчидчэ. Тачин бивэчиддэкэн өмэн хуркэн хөлнэчэ. Эрэк хуркэн асаткам ичимнин-тэ хоч эёлчэ, хоч аявалча. Төгөми хуркэн инэҥтэн эмгэрэчэ. Асаткан тарав-да эчэ аявалра нян эчин икэлчэ, оралби эрилчэ: .

"Орму энинни,

Орму амынни,

Нөстэ бэйду,

Бады бэйду

Аймакань-гу

Амтавкалра,

төйлилрэ-гэ!"

Тарав долдамнин нямичанюн көрбэ хуркэнтэки тусалчичал, гайсыван эйду хултэмэкэн гуйчал. Хуркэн тадутта көкэёччэ.

Асаткан хуркэн ачча очаланмак мулалча, мукыйилча. Тачин-та өмэккэн хуркэн төрэҥнин бивэчидчэ. Өмнэкэн олукаду ҥи-вуттэ төрэнни илчэ, асаткан эрэли булничэ, мэнритчэ. Авда, ҥив-дэ эчэ иттэ. Бэй төрэнни иситкин аич көетчэ, эгден буюмкэр хо-хо габули таҥнялкан асаткам көетникэн ноҥантакин дагамча нян эчин бэйгэчин икэчэ:

"Дэкеруй, дэкеруй,

Амму хунниван

Яду бими илгинри?

Дэкеруй, дэкеруй

Яв-гал усу бчалан,

Нөстэ бэю мөеми

"Гяла бугла" тинэнри?

Эчин гөниди асаткам чупуня хурэлкэн габули танняди гуйлача, асаткан биракчантаки дэрисэнчэ, хунэлэн мөгчин эесэнчэ.

Тараптакун мут буглат хуланя мэҥэн билчэ. Хбкач нярил асаткан хунэлэн хуланя мэҥэн олбандаҥҥон гадавур төру бэкөччөн уллөттэ, тарак мут оралдут кэнели, онка ачча оваттан.



Атласова М. К.

Мома район, Юрюйэ Төрдө билэк.

Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДОЛБУСАК ӨЛЭКЧИВЧЭН ДЮГУЛИН
Өинде гэрбэ бэй бичэ, новган дялни аччал. Өинде хоч хонринрача, далили өмэн-дэ бэй ачча. Ач гялач өмэккэн бэй онаси бидин, төми ноҥан гягай, гиркэгэй гэлэттэй некчэ.

Өинде өриҥчирий окату эеки гиркасанча. Окату хитыдёнчэ, тачин гиркаддакан хуличан хулануканча. Хуличан тивнэриди бэю көетчэ. Өинде хуличам иттиди эчин икэлчэ:

Хулаҥакан нодаке,

Якыканут бисэнри?

Би Өинде бисэм-э,

Дорово, дорово!

Гиркэгэи гэлэттэм,

Миннюн хи-дэ бивэтли! Бивэтли!

Хуличан бэй икэлрэкэн ҥэлэлчэ, хиги долан кининуканча. Өинде тадук ассиди нян эчин икэчэ:

Хутаҥыкан кирыке,

Чупуҥыкан корити

Кирыке-лу бэйкыкэн!

Нюмырыке дэвкилэй

Ямкуру-га аркырис,

Кирыке, кирыке!

Өинде хуличан нёнчалин тикулриди, хуличам дярганча. Хуличан хогдиван аркырис гөнчэ. Ноҥан нян-да эекичэкэн гиркача. Тачин ҥэнэддэкэн дюлдэлин дилики маҥричча, бэй гиркаддыван иттиди дагрит тивнэчэ. Өйинде өрэлдэчэ, икэлчэ:

Гилтанакан аике,

Ҥи-гэлдэгэ бисэнри?

Би Өинде гэрбэву.

Гягаи би гэлэттэмэ

Өмэтту мут бигэлрэ! Бигэлрэ!

Дилики Өинде икэдин ҥэлэлриди тэгэлэ маҥрисанча, ягай бэйнюн бивэтчин. Өинде хоч өнчэ, дилики нёнчалан нян-да эчин икэлчэ:



Курдиҥэкэн корити

Кирыке-лу бэйкэкэн,

Дэвкилэйи гаркыкам

Яду хи аркучинри?

Нюмарыке гөнэм-э,

Халдюс-а, кирыке! Кирыке!

Өйинде нян-да окату эеки-чэкэн гиркача. Эчин гиркаддакан, хякитала өлики курганасанча. Хякита хурэдун чэҥгэлчэ. Өинде гасҥай бакрам гөми хоканча нян эчин икэлчэ:

Дорово, Дорово!

Хи як бэин бисэнри?

Би Өинде бисэмэ,

Гасҥаи гэлэттэм,

Гэлэ, миннюн бигэлрэ, бигэлрэ!

Өлики он бэич ходмарач ҥэлэлчэ, хякита хурэдукун хөнтэ хякитала тусаҥчича, тачин-да исагла бэрипчэ. Өинде хоч-хоч напча, тарав-тит эчин икэчэ:

Наҥгыҥыкан кирыке,

Ялранҥачан бисэнри,

Ялраняв-а гаркыкакам

Ядаи-га аркучинри?

Якняна-га нюмаран, нюмаран!

Эчин икэнэддыди Өинде окатаҥи хитэдёнчэ. Хятакаг долин ҥэнэддэкэн, хятакаг додукун эр мунрукан дөдэнукэнчэ. Адырада тусаниди бэю иттиди чөчичэ нян Өиндев бэлтэҥэе көетчэ. Өинде аю гягай бакрам гөми, хоч өрэлдэчэ, эчин икэлчэ:

Дорово, дорово!

Аике-да бисэнри,

Небатикан мукас-а

Як-нян эрэк гёлбэтин?

Өиндекэн эмрэмэ,

Гиркэгэи бакрам-а.

Дёридюр-э бигэлрэ,

Эгрэдэвур хонрин-а! Хонрин-а!

Мунрукан икэч ходмарач хэҥулчэ. Ноҥан бэич он гялаччин, тачин-да хятакаг дблин горла-горла истала маҥрича.

Өинде хоч хиралча, энтэке өнриди эчин икэчэ, мунрукам оркатча:

Елдэнекэн ясалас

Эсни айгыл бисэ-гэ!

Кирыке кориталси

Хурэлэвур няҥсалкар!

Унталби-да дөдэнри,

Тимири-гу бисэнри! Бисэнри!

Өинде хуличантаки, диликитки, өликитки, мунрукантаки эгден ассиди, хуличан, дилики, өлики хогдилбутан кэнели гарач нян амардалавур гару аркучис гөникэн дяргача. Онаси некнин тачин-та эеки гиркача. Окат анмынралан эмчэ. Анмынрала хэим бичэ. Өйинде хэимнэ хо хояв хэйкэчэм итчэ.

Гору гиркаддыди хоч дебэмэлчэ. Олрав бэйчидэй некчэ, бэйчиннэн як-та ачча. Кукатанди хукудай мулгуча. Кукатам нинкамилай өнечэ, тарав мөлэ хинисанча, нинкамий хурэдукун дяватча. Гору эчэ дяватта, кукатанни гургэлдэлче. Өинде нннкамив дөгэрчэ, кукатам бөкэслэ көнкичэ. Олрачакан бөкэсдэ хэткэтчэ. Эчин некэддэкэн долбусак-нёҥчак эмчэ. Өинде өрөлдэчэ:

Дорово, дорово!

Би Өинде биеэм-э.

Хи-нен ҥин-де бисэнри?

Каган бэй-э бисэнри

Эҥимкэр-э, эгдемкэр

Хони, хэҥэт урэчис!

Гянур бэил бигэлрэ,

гиркэгэи мэнриддам.

Гяндягаи бакрам-а бакрам-а!

Долбусак яв-да эникэн төрэр көётчэ, бөкэслэ дэсчирилбу олралбу эеттимдэс бичэ. Өинде тарав иттиди, долбусакту дебдэн бөчэ. Долбусак хэйкэчэлбу хоч хинмач манча, нян-да көетчэ. Өинде инэҥу чуптэрэ хов-хов хояв олрав хэимдук хукуча, тарыҥҥон нёҥчак дебэнди бичэ, унэт эчэ дялур: Өинде энтэкэе хэтчэ нян эчин мулгутча: "Эрнюн бэйнюн гяматми дебэмэч көкэннэ бисэм, билгаран хо бичэ. Яду-да эннэ дялур, ҥэлэмэ ноҥандин эсөдим гятта, эдук хинмач хөррэку ай биннэ". Он некэннэй дёмкачча, эчин икэлчэ:

Гэлэ, хи бэинде,

Хинен олрав бэйчили.

Хэчусэ, хэчусэ

Дагриткан-а хөииэку.

Хэйимнэ хинисли,

Хогдиндяи умили.

Хоя олра хордин-а

Хогдилас, хогдилас.

Хояв олрав гадаи гору-гору умитли, умитли!

Долбусак хояв олрав дебдэи манруча. Ноҥан хэим хөлидун чөчичэ, хогдий мөлэ умичэ. Хо иҥэнь оча. Долбусак хояв олрав хэпкэндэй гору бичэ. Ходмарач иҥэнилчэ, хэйим бөкучэ, долбусак хогдин бөкэс набганча.

Өинде удлий окату холаки хөрчэ. "Дэвкилбвур гару аркуттил бэич дэримэтил бичэл, эннэл гиркэл бис", -- гөми мэн урэчилби гэлэтнэчэ.

Нёҥчак хогдий бөкучэлэн гору чөчичитчэ, хогдин өсэми хунча нян гоҥринча, иҥэмчэ. Нямула очалан, хэйим нян-да унчэ.

Нёнчак хоя олра хорча бидин гөникэн хоч өрэҥчичэ, хогдий мөдук нугасанча, як-та ачча. Ноҥан өнриди хоҥалча — бунилчэ.

Нёҥчак тараптукун бэйлэ эти дагамра оча нян ноҥан хохдин гонриниди эти малтур, мукэчигчин укэлри оча гөникэн хагды бэил укчэннөттэ.





Эррөчим нимкам өтэл би дялбу куҥа биҥсив укчэнгэрэр нян 1990 анҥаниду Слепцова Елена Ивановна 90-ли анҥаниҥалкан бэйдук долдадаҥи айҥурникан дукрам.

Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДӨР КОБОЛОН
Өмэн асаткан оралби көсчидчэ. Ноҥан энтилни нян аканни дюла бичэл. Эрэк асаткан хо нод бадалкан чикти бисин.

Өмнэкэн айду инэҥиду оралбу дюткий илбэддэкэн, олукаду хатаралча. Асаткан хэссэки тикримдэс бичэ, як-та эчэ ичур, эрэли химҥэн. Горкам тачин хэссэки хумэлдынчэ. Яла-вут хорча, ун бимнин ҥэрилчэ. Эрэли булничэ — як-та ачча. Ноҥан оралби, учики гэлэтэдилчэ. Гору химнэн тэҥкы долин ҥэнчэ, укал долбуча. Хатарси дблин дюлэски гиркача.

Тар гиркаддакан горла аран-аран тог ичулчэ. Асаткан тала ҥэнчэ. Иттэкэн кучукэн дюкакан бичэ, ноҥан тала ичэ. Дюла хагды атикан тэгэтчэ. Атикан өрэлдэчэ, асатканду дебдэн хэликэду бөчэ. Асаткан тарав онут эчэ дебэмсэ. Ноҥан оралби бэричэй дюгулин укченчэ.

— Дя, ями эсэнри дептэ? Дептиди хуклэсли, — гөникэн асатканду тэдэкэв бөтчэ.

Асаткан онутта угунча, эчэ хуклэмсэ. Атикан гору мякчиддыди нигрилча-сил.

Асаткан коритлан илэвуттэ горинук төрэн илчэ: "Эди уркан маҥчили! Эди хуклэснэ-э! Тавар атикан хину дебдэй эмукэнин, аич киҥкич хуклэснэкэн хинмач дэриснэнри!" Төрэм долдариди атикан киҥкич хуклэснивэн хипкатча.

Атикаякан асаткам алатми гору эчэ хуклэр урэчин, хоч киҥкич хуклэчэ. Асаткан ач иглэч нюрманикан илча. Якуч төрэнни илчэ: "Би төрэму долчиникан ҥэнни, идум, иҥмэв, унипам, ичимкэвум эди омҥар! Хинмач хэтэкэли, утакаякан мялдин. Хину бокми-нюн хину этэн хулар, тадутта дебэсэндин".

— Иҥэ, ай-а! Идуму, иҥмэву-дэ бис-э! — гөникэн хэтэкэнчэ асаткан.

— Тек аич долчили мину, горкам нэнчэлэс амкачамкар бидин, амкачам эҥэнри эрэлрэ, тала бэркэр тулуттэ, амкан хэелин ҥунэч ҥэнни. Тарав ёлтэнчэлэс эгден төҥэр бидин, төҥэр хёлилэн горалта ады-да момил-өлдел бис, таралбу эҥэнри хуҥрир, тарал төмтэкул. Хинмач хэтэкэли, атикан мяладдан. Төҥэр хөдилэн эгдемкэр бэимкэр тэгэчиддин, нунэч ноҥандулан исли.

Атикаякан мялча. Мяламнин асаткаҥидатки ичисэнчэ — асаткан ачча. Хинмач хэкэркинчэ, төллэ төмтэркинчэ:

— Як тикунин-а, хисэчин-тэ депчэ бидэку, этэм хуптур, лёкэт бокандим, бокми-нюн тадутта нимҥэдим-э! — куниникан тачикан хэтэкэнчэ. Тарак кунинни тэгэли улдача, тарав асаткан долдариди хбдмарач хинма оча.

Адитта төҥэр хөлилэн эгден-эгден бэимкэр бидчэ. Асаткан ноҥандулан дагамча. Он одани гөнчэ тарав долчири бэйкэе гөнни: "Хинмач би унтав көнчэндулэн дыкли".

— Иҥэ, акыҥҥа! — гөниди асаткан бэйкэе унтан долан гөбөчэ.

Бэю дебмэгэн атикаякан куничаканни горинук илчэ: "Миндук дэрисэнчэ асаткам хи иттис-гу? Тарак асаткан минҥи, ноҥан аваски хэтэкэнин?"

— Иттив, момич төҥэру даваддын, тар-кы як ичун төҥэр бардагидалан, — барагча бэйкэенде.

— Эсэнри мину долдир? — гөникэн атикан төҥэр бардаван көетчэ. — Эву, тала якут хогнан, тёкэт би ноҥман бокандим.

— Хичэн он этэнри бокна, төҥэру коҥдас момич давли, хөлилин ҥэнми этэнри ок-та бокна, хуптудинри, — гөнчэ бэинде.

Атикаякан хинмамакан уливум наҥтисанча, момиду тэгриди хоч хинмач улича. Хугидук хинмач укал төҥэр дулакандулан бисэнчэ, ун улидимнин куниникан мөлэ гөбөнни ичусэнчэ. Тачин бэю депти атикан көкэчэ.

Бэйкэе тарав иттиди хоч энтэкэе өрэлдэчэ нян эчин төрэчэ: "Ями-кка ноҥан-да бими көкэлкэн бичэ, өлбэлчэ урэчин. Ноҥан мингидэтки яв-да эсни елтэмкэгрэр".

Асаткан ҥэлми хилгэндиддыди, бэй төрэмэн долдарин, хэҥулчэн елтэнин.

— Асаткан, эди-сил дыкэҥчир, нөли тадукур, — гөнчэ бэиде.

— Ака, хи мину аинри, эгден тэкэн хинтэки! — асаткан өрэҥчичэ.

— Айчаливу тамаҥгаи хи би дюву дюлчиҥанри, ойгаку хаҥанҥанри, дебдэку иритҥэнри, — гөнчэ бэимкэр.

— Иҥэ, ака, он этэм ириттэ, — гөниди бэйкэев элэкэс аич көетчэ.

Бэйкэе тэҥкэ мон дын гуд, урэн пэстэне дырам, налални, бөдэлэлни-дэ эгдемкэрэл бичэл. Асаткан тарав көетникэн хоч ҥэлэлчэ, эрэли булничэ, хо-хо эгдепчи аликалбу итчэ. "Хэҥуне, эрдинден бэй яв дебми дялудин, екэвэн-дэ он-да эннэ эттэ бисэм, эркэ көкэннэв эмчэ. Мулыке, дялбу илэвут бичэл бидир!" мулгучча асаткан.

Бэинде аваски-вут хөрчэ, асаткан онаси некчин, эгдемкэр екэду мөв мөличэ. Ноҥан гулун хатлан мов дюгутчэ, энтэкэе хэтчэ. Мукэчиду тэгэсниди эркэчисэнчэ, долба эчэ хуклэр бэй онаси этэн хуклэмсэ.

Олукаду агды агдыригчинни илрэн, асаткан хоч олалдача, далилан бэйкэенде эр илачилча. Асаткан бэинде төрэривэн агдыч гэрбэтчэ.

— Илэ, колдаку хуючинри? Эр олракакарбу эмурэм, эрэв өлэдли, — гөнчэ бэйкэе. Бэй эгдемкэр хэруку милтэрэ олрачакам эмучэ.

— Иҥэ, өдэддим-э! — гөникэн асаткан хэкэркинчэ. Асаткан хов гору хояв экичэ, арын-арын олраниди иритчэ.

Бэинде төҥэр хөлидун тэгэтникэн явутта очидча.

Ирчэ олра унҥэн бэинде хялуман нюмичэ.

— Олра иррэн, дебдэку урили, тэвэлгэнду тэвли, — гөниди дебэдилдэй алатча.

Бэинде аликални хол эгдепчил: уньканни кола дын, колан эгден чирит екэ дын биеин. Тарав асаткан туркутникэн итагасчича.

— Дя, хи-дэ олтили, эгдем олрамкару далилан нэчэ. Бэйкэе бэйди олтидилча. Ирчэв олрав эйдувэн дебэсэнчэ-олтисанча. Асаткан олра няпчан гаддон олтича, таду-да дялуча. Бэинде хояв олрав олтичаван иттиди асаткан ходмарач хэҥулчэ.

Хисэчин одилча, бэйкэе асаткантаки эчин гөнчэ: "Дя, тек дыллаву кумкэву тилли". Асаткан онаси некми айдин — "иҥэ, тилдим", — гөнчэ. Бэйкэе дыллон тилэдилчэ, хов гору тилчэ, хоч хонрилча. Оддаи нэлчэ, эррөчинден хиралракан биргэ один. Тачин гору-гору тилчэлэн бэйкэе, ноҥанда бими, хуклэсэнчэ.

Авгич-утта өйгич нян өрэп бэй төрэнни илчэ: "Асаткан, аич киҥкич хуклэсэкэн гору тилли! Энтэкэкэе нигрилракан энтукун төгэҥчиникэн, нюрмань илҥанри, и! Идум, инмэв, унипам омҥадикас!"

Бэинде адитта горкам бисиди, улса курэлнигчинни тачикан нигрилча. Асаткан гиҥчича, өсэми хирами бокатча, тадук энтукунь бугаски гиркасанча, аваски гирканнай мулгутча, дагрит илачисанча, эрэли булнинчэ.

— Би төрэму авгич исни, таргидатки гиркали, эди ҥэлрэ, бэйкэе бадикарла истала этэн мялра! — нян-да ҥивут төрэнни ичэ.

— Хи ни бисэнри? Би хину аич долдарам! — гөникэн хумкэтчэ асаткан.

— Бэй бисэм, эсимэ укчэндим, тек хэлиҥчили, гирканнас гор-а, гөнчэ төрэн.

Асаткан эҥий бисидин хинмач гиркача, укал гяван хёдилчэ. Хинмамакань хэтэкэникэн гиркача, нөлтэн гарпанҥан укал гуд урэкчэр хурэвутэн хуталасамканча.

— Хинмач гиркали, бэйкэе мялран, ноҥан хо чикти тадукут бокандин! — нян-да бэй төрэнни ичэ.

— Тек көкэрэм-эсил, он некчим!? — асаткан хоч хэричэ.

— Эди ҥэлрэ, этэн бокна, бэй төрэн.

Агды агдырилча, бэйкэе горла төрэнни илчэ: "Як тикунин, асаткаҥу хутча! Этэнри горалра, тёкэт хэпкэндим!"

— Асаткан, эди ҥэлрэ, тек бэйкэе эгден накат олбандин. Хи идуми удьи эвэнки аркали, — гөнчэ бэй төрэнни.

Асаткан тарав долдамнин идуми дюгармав эвэнки аркыча. Хинмамыкань дюлэски гиркача. Горкам гиркариди амаски эсэнчэ, көёрэкэн хо эгдепки молкан элгэлитэн як-та эннэн чилдар динтэ хиги билчэ.

Таракам-та мочакан кабаманни илчэ. Коболокая.— накаткая хигили нэнҥэ туркуриди дырам молбу нэмкун нямҥиту некригчин кабакникан манрича.

— Инмэи аркали нян хинмач тутли! — авгичут бэй төрэнни исни.

Асаткан хинмач инмэи аркариди дюлэски хэтэкэнчэ. Асаткан инмэй аркадаҥнан хо эмэр гидчакан аркутчал, тарал хо-хо хоя адич-та дюптич габалчал.

Коболокая гидалдула эмчэ, агалдай некчэ, гидал мудантан ачча бичэ. Гидалбу чуптактай некэсчичэ, гидал эмэрэл бичэл. Адыра-да гидла хугчэ, коболокая энтэкэе хиралча. Ноҥан кэргэнни тэгэли улдача. Ноҥан гидалнюн гору налдычча.

— Асаткан мину аич долчили, тек унипми эмэҥэнри нян хинмач дэрисҥэнри. Горкам нэнриди ичимкэвми нэҥэнрй, эмкэр хэрдэдун дыкҥэнри. Негчэне коболокая хину эҥутчин, ёлтэс манридин. Тарак удьлин төҥэр хөлилин нэнҥэнри, тачин нэҥэддэкэс төҥэр хөлилэн дюллэ дёр накат гя нёбати, гя ялраня (наҥгата) бөдэлэлни дэсчидир. Хи нёбатив гаҥанри, наҥгатав эҥэнри хуҥрир. Нёбати коболоҥив як дэсчиривэн эйдувэн тавҥанри, — гөнчэ бэй төрэнни.

Коболокая нян-да бокандилча, асаткан унипми төрлэ нэчэ, хинмач хэтэкэнчэ. Асаткан эдлэн-дэ горалра амардалан эгден урэкчэн оча. Коболокая урэкчэн чйдалан оча, урэкчэм ойчисчича, тараҥан хо бакар бичэ. Адыра да ойчириди хэссэки хукэлчэ, эгдень тикулча.

Асаткан гору дэриҥчичэ, хо дэмҥэ кунтэклэ исча. Ичимкэвми нэннэй дёниди, ичимкэвми төрлэ нэчэ. Асаткан эдлэндэ хурамасна кунтэк битлэдун эгден-эгден төҥэр оча. Төҥэр хөлин гуд эмкэрэлкэн бичэ, асаткан таду дыкэнчэ. Асаткан долчиракан хо-хо хоя муран тибаригчинни (манриригчинни) кунтэк тибэлэнчэ, коболокая амҥаи турриди эмкэр хэелин эр маҥрича. Асаткам эҥуччэ, елтэс ҥэнчэ. Хунҥэгчин хинмач маҥрича. Асаткан көёттэкэн горла төҥэр хөлилэн эгден якутта нёбати ичучэ.

Негчэне коболон нёбати ичуриткин ҥунэч маҥрича. Асаткан хоч ҥэлникэн эмкэр ойлан ойчича, коболон хөрчэгидэткин гиркача. Ун гиркаддакан якут кэргэчэкэнни, төр тибэлэнни, поталан-паталан илчэ.

Асаткан хэҥуниклэй-дэ дюлэски гирканды бичэ. Ноҥан көеттэкэн төр эйду хэкэпчэ, хякитав, хяталбу-да ҥивуттэ тадынча. Олукаду дёр коболон гад бөдэлэлни гя нёбати, гядамар негчэнэ дэсчичэл. Өрэп бэй төрэнни гөнчэгчинни асаткан нёбатив бөдэлу ҥалысанча. Ноҥан нян-да гиркача, горкам ҥэнчэ — төр төртэн одаҥнан исча, өрэптук ходмарач ҥэлэм оча. Асаткан аич мэнритчэ: нян-да дёр накат хэнҥэн бёдэлэлни дэсчичэл. Ноҥан нёбатив хэнҥэм гадыди, дюлэски хөрчэ. Төртэндулэ нян-да иссиди, көётчэ дёр гадака ҥонрил дэсчир. Асаткан нян-да нёбатив гача, илан бёдэл оча. Унэт нэнэддэкэн төр бэкэчин ялраня очалан исча, тала нян-да хэнҥэр бөдэлэл бичэл. Асаткан нёбатив бөдэлу гадыди тачин-да гиркача.

Төр бэкэчин хуҥэл оча, дёр коболон нёбати нян ялраня эгдепчи дыландялтан горалта дэсчичэл. Асаткан эрэли булничэ — тар көеттэкэн дёр накат ач дылла, ач бөдэллэ бөҥкэлэнни дэсчичэл. Нонан тарав иттиди нёбати коболон дыллон эмуриди никандулан набгича, дыл хоч аич набганча. Тачин-та бөдэлэлбэн набгикатча. Нёбати накат бумҥа оча, эчэгчин-дэ яр урча (арча). Асаткан эдлэн-дэ хурамасна, дюлдэлэн хо нод эҥимдэс хуркэн илачилча.

Асаткан энтэкэе мянча, он орам гөнигчин ясали хикча.

— Хони чикти асаткан мину аинри, би бэй бисив, тарав атикаякан хомиди нёбати коболон бвканин. Тавур бэйкэе наҥгата коболон олбанин, мину мариди хину гадае некрин. Би ноҥман дабдуканам, хи минду эгдень бэлэнри, — гөнчэ хуркэн.

— Би яв бэлдим, хи гөнчэгчинси некрэм. Би оралби бэририв, тарав он бакчим, — гөнин асаткан.

— Оралбус бакчип, тек хи дялтакис хөрдип, и, — гөнин

хуркэн.

— Иҥэ, ака, хөрдэвур, тек би илэ-дэ төрлэ бисий эсэм хар. Хи эрэв төру ханри-ту? — асаткан улгимичэ.

— Ханукан, хи дялдулас текэт исчип, — гөниди асаткам налдукун элгэчэ.

Олукаду хатараласанча, асаткан хуркэнюн өгэски дэгэлчэл. Укал асаткан буглан эр укал исчал. Асаткан эгдень өрэлдэчэ, эрэли мэн буги көечэ. Орал окатли оҥкаидча, учикални-да бисөчэл. Учикалбу хэпкэнидюр асаткан дюлан ҥэнчэл.Дялни хунадюр иттыдюр хбканчал. Хунадитан дялтакий он одаҥи укчэнрин. Хуркэнтэки хокнитан. Хуркэн дюлай хөррин.

Адыв-да инэҥив бисидюр хуркэн амнюми хөлнэрин, ноҥан аманни асаткам омалгаи гяган маҥнарин. Нөсэгчэр дялтан хурэлбур бөмэттэвур гөлдэритэн.

Өмэн анҥани ёлтэния. Эгден-эгден, хо ай куруму оритан. Нөсэгчэр хоч аич бидилритэн.



Тылканова Татьяна Ильинична,



Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДӨР КОБОЛОН
Дыгэн нөнур хуркэр тэгэтчэл. Акынтан Хони гэрбэ, эливун хо-хо хони эҥи, чикти бэй, таравтит хо хокач нян хомру-да бисин.

Хони хэрдэлин биси Хончи гэрбэ. Эрэк хуркэн адит хончи, яв-да эти эгрэчэ хо гөн бичэ. Ирэв-дэ гургэв эгрэчэ аич отта. Буюми дюгулэйнюн нэмкэчкэрэн, ач-да ялач эмэргэгрэн.

Илитан хуркэн Ноди гэрбэ, яв-да эчэ отта, эрэгэр ханиграча, нодикачкаран. Буюм эчэ хар, орам-да эчэ көсчир.

Кучукэн нөтэн Өйинде гэрбэ бисин. Эрэк кучукэн нөтэн бими хуликач, эгдён окан ирэв-тарав оҥа туркуттин. Тадук илкан бан хуркэн оча. Бами нян нунми яв-да эникэн гургэвчир тачиннюн бигрэн. Акнилни нөвур бнаси некчир, улитчэл-дэ иргэтчэл.

Акынтан Хони хо буюсэлэн, хо бакан, төгөми гяки деплэ, ой, дёдан хоя бисин. Оран-да хоя бичэ, төгөми тачин гору хоч аич бидчэл. Өмнэкэн Хони горла буючэ. Нонан мутэкэв бэйчичэ, нонан хопча бими мутэкэв өмэккэн урэвдэй мокича, мутэкэ ноҥман тиничэ.

Хан хуркэр акмур гору алатчал, акынтан эчэ эмрэ. Хончи, Ноди нян Өйинде акмур бактыҥҥон, кимчаван дебникэн эникэн-дэ буюссэ, ормур-да эникэл авдатта бичэл. Энэетэн мануча, оралтан бэрибнэчэл.

Хончи буюстэй некчэ яв-да эчэ маграр, орам көсчисчичэ тарав-да эчэ эттэ. Өмнэкэн буюриди мёриди көкэчэ.

Хулапча хуркэр акмур алатчал, акынтан эчэ эмрэ. Тадук Ноди хөллөчисчидэй некчэ яв-да эчэ этэмсэ. Оралтан эйду манучал, бэрипчэл. Таралбу гэлэтнэриди дебэмэч нёмэчэ.

Өйинде өмэккэн эмэптиди дебэмэч көкэдды хөлнэдь бэй бакча. Хо чирун эҥэе бэй Өйиндев кэлмэгэй гача. Өйинде яв-да оҥа туркутти нян бан бими яв-да эникэн некрэ бигрэчэ, төгөми бэгэнни ноҥан дебдэн оран хэҥнивэн нян өбдэвэн бөгрэчэ, төгөми Өйинде дөбэмэч гэҥэргэ.

Мут дялти куҥал биҥсит "Бэй гургэч ивэттэн, эдилрэ бан бигрэр, Өйиндей урэчин одикалсан гөҥрэр.



Эрэв ирбэт укчэнэку 1986 аҥы.

Балаганчик А. И., укчэнривэн долдарив дукраж Бокова Е.Н.

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДЭБУЛИ ИТИЛКАН ДЮГУЛИН ЭВЭДЫ НИМКАН
Хунадилкан нян омалгалкан бэй бичэ. Кунал мэнкэр нулгэдэвур некчэл, таду амынтан эчин гөнин: "Куҥал, нулгэддэкэсэн элгылэ Чөлэрэн куҥал бидир, тарыл өлэкэч "ирэҥэс-тараҥас тикрэн, бэррэн!" гөндир. Тарав ху эҥэсэн авдатта, тачин-да эникэн эсэттэ нэнҥэсэн, и", — гөниди амынтан даривнарин.

Асаткан нөнюми орам онкуттавур нулгэсэнчэл. Ун ҥэнэддэкэтэн хотарундук гордайдала чөлэрэ кунал иркачал:

— Экэ, чорас бэррэн-э!

Асаткан эсэн долдар бичин, ҥунэч эникэн амыски эсэттэ нэнэнди бичэ.

Горкам нулгэчэлэн нян-да куничал: "Экэ-э, хэрукэс угаррана-а!" Асаткан тачин-та ёлтэнчэ, эчэ-дэ ичиснэ. Тачин бадуддакатан дюлдэлэтэн чөлэрэл чбчанҥаникан куничал: "Экэ, көетли муҥгэрэс тиҥэтэнни нукарран!" Асаткан эчэ авдатта, хөрчэгчими хөрэесөчэ.

Чөлэрэл эчэл одда тачин-та хояракан нян гору куничал, ирэк -тарак бэриптэн, нукарран, чуптарран, угарран гөникэн.

Асаткан тарбыч-да амми гөндэннөн омҥысанча, амыски эсэнчэ — як-да эчэ бэррэ, бэкэчин ай бичэ.

"Чөлэрэекэр яв усу одир", — гөникэн мулгутча асаткан. Екчэкэкэм хёридюр өринчэл, нөдмэр оралбу илбэчэ. Дювур дюлтар дебдэвур некэддэкэтэн бэй ичэ, ноҥандун төйчэл. Эрэк бэй ноҥардутан адив-да инэҥив бичэ. Нөнусэл нулгэдэвур оралбур дявысчал. Хан орал мэннил.

Эмэ бэй мэнни оралбу мавутач дявысча, хояракан урача. Ноҥан урами хиралгарача, часки ичисниди кунигран. Тарыкам ноҥан итин дэбули ограча. Тарав хуркэчэн иттиди хоч мяҥчича нян хэҥулчэ. Хөлнэдь бэй итин дэбули онариван экэнтэкий укчэнчэ: экэнни эчэ тэдьер.

— Би көеттэку хо ай бэй, хо хони бэй урэчин, — гөнчэ экэн.

— Ноҥан итин дэбули онариван гёнэм, тарав мяҥчирам, — барыгча хуркэчэн.

Хөлнэдь бэй дюкий хөрчэ.

Ади-да бяг ёлтэнчэлэн, өрэп бэй нян-да хөлнэчэ. Эмымнин асаткам гягай маҥнатча, асаткан мёрэҥкэ оча. Гору бисидюр нөсэгчэр гаматчал. Ноҥартан хоч аич өмэтту бидилчэл. Авыс бэй мэн буглай хөрэмчэ.

Эчэл гору биддэ, няри бэй буглан нулгэсэнчэл. Гору-гору нулгэчэл, асукут орал эчэл нёмэрэ. Арын-арын исчал нөстэл няри буглан, няри дялдулан эмчэл. Ноҥарбутан дэпки чөлэрэ куҥал хэтэкэнчэл нян төрэчэл: "Як өрусэнэ! Акынти мангаю эмун-э! Эрэк асаткан хо ёрэм, мут өлэкэч куниривут тэдерин. Акынти ёрэму тэдевкэниди мутту эмун-э!"

Асаткан инэлбэн инэгрэ, тиҥэтэрбу, усилбу коҥдакчал.

Асаткам эгден бөксэ дюмкар додун кадчал нян нипкэчэл.

Асаткан бөксэ дюла йриди көёттэкэн: дюла хоя асал бичэл.

Бэймэгэн омалга асаткарбу өлэкчиникэн гягай гасан бисиди дялби бэймэгэр дебдэтэн эмугрэчэ.

Тарав асаткарбу нюбухэл бисэкэтэн бэргэчэлэтэн дебгэрэчэл. Дюллэ асаткар иррөчин өрэм-гу, этил өрэм бисил-гу гөникэн хавкандавур чөлэрэлбу итнэвкэнрэчэл.

Хуркэчэн өмэккэн эмэптиди як он бидэҥур укчэнчэ, экми иррөчин бэйнюн хөрдэҥҥөн тэлэнчэ. Тарав долдариди амынни хоч хэричэ.

— Як ҥэлэмэнэ, хуту бэймэгэн хөручэ! — гөнчэ амын этикэн.

— Як хилусан, хуту эсни-ккэ көкэр, гудеике! гөникэн хоҥалдай некчэ куҥал эҥинтэн.

— Ати, эди нуҥутта дюлдэкиду! — нугчича этикэн. — Этэн көкэр хунадит!

Эрэк этикэн эгден хаман бисин. Хисэчин очалан ноҥан хамалдырин, тарыкам эгдетэ көрбэвэн эририн. Тарав хэпкэниди умалчирин нян авыскивут маҥривкаснин. Эҥтири эгдетэ хочан хинма, өсэми хунҥэ хунҥэлчэ, төр тибэлэнчэ. Эчэ гору маҥрир, гор-да төр далбучан урэчин оча. Хугичэкэн куричэ, укалкан бэймэгэр билэкэтэн билчэ.

Хуги ходукун бэймэгэр дюлтан кампамча, чөлэрэл тусанкатчал. Бөксэ дю он-да эчэ од. Чөлэрэл ҥэлми авыски-тавыски зинмач дэрисэнчэл, хаван-да хуги дэгукэнчэ.

Хаман этикэн эҥтирив огдяки эгдетэв бөксэ дюв дэпки илуканча. Дурри урэчин хөкси хирандукун бөксэ дю унчэ, эгдетэ тачикан калдыча, хирача.

Асал, асаткар он-да бдивур эчэл тэдер, бөхсэ дю илэ-да ачча. Амырла-мак көкэндук хуттивур мэдчэл, эгдень өрэлдэчэл.

Хаман этикэн ҥалдиткан давсысанча, иргич-таргич орчакар эмчэл, ноҥарбутан ҥи-дэ эчэ илбэр.

Асал хэлиҥчиникэн эмгурбур, усилбур бакридюр учикалбур хэпкэнчэл. Эмгурбур намкаттидюр иртэнтэки маҥривка- санчал.

Этикэн хунади эгдетэҥды дёрэсэмкэнчэ, ноҥартан хунҥэдук хинмач дюлавур исчал. Дялтын энтэкэе өрэнчичэл, эгден хэбдек оча.

Асаткан илкан бэйтэки мёрниди нян хуркэчэн-дэ исуриди айю асаткам гягай гадыди аич-аич бидчэл. Ноҥартан хаман этикэн дюгулин укчэнгэрэр.

Тарыптукун бэймэгэр эвэсэлдулэ эчэл эмгэрэр.



Эрэв никаж би амму Н.А.Слепцов нимкаҥран би куҥа биҥсиву тарав дёниди дукрив Бокова Е.Н., 1985 анҥ. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДЭБЫР
Аҥычкан Дэбыр гэрбэ хуркэчэн бичэ. Ноҥан дюдукун далбула амкычан бисин. Амкычандула чидыгал дюлтан бичэ, чидыгал амкычам табдыс улчэл (чоҥкычал).

Дэбыр өмнэкэн дэплэҥтэй гэлэтнэчэ. Амкычан хатлин ҥэнэддэкэн ноҥман ҥи-вуттэ эринни ичэ. Амкычан чйдалан ҥэнчэ, тала мурын дылмияван итчэ. Тарак дылмия: "Дэбыр — тэбыр! Дэбыр — кэбэл!" — гөникэн хукылкэтчэ.

Дэбыр эникэн авдатта хөрдэй некчэ. Нян-да "Дэбыр — кэбэл!" ирканҥача мурын дылмиян. Дэбыр дылу хөнкидэчэ, бөдэлэн дылла набганча. Тадук гадди бөдэлди хэкисэнчэ — набгынча. Дэбыр хоч тикулча, налди чордача, ҥалын набгынча. Тикулриди гадди чордасчича, тарак-да набгынча. Он-да некнэ туркуча, мэкукчэ. Туркуриди дылди гуйлача, дылан набгынча.

Дэбыр, он-да гөкэсҥэ туркуриди, бисөчэ. Тачин биддэкэн Хэлургын гэрбэ эгден ариҥкы эмчэ. Хэлургын омкати дулакандулан өмэн ясалалкан, хо билгар дебмэгэн ариҥкы, окат бардадун хиги додан төр дюлкан. Ноҥан мурын кокчинни урэчин кокчилкан, өмэн көёлкэн бэйди иннули бичэ.

— Алыке, наҥу нэкыргэй нэкчин! Эсэм-кэ дялудилра, алыке! — анича Хэлургын нян Дэбыру атылриди хэруклэ хинисанча. Нян дюлай хөрчэ. Дюлай эмриди хурэлтэкийи гөнчэ: "Дэбыру эмурэм, эрэв тог өйдэлэн хонандула ноклилра. Ирчэлэн дебдэвур, имсэн чургаркан когырдав алҥасан." Эчин гөниди Хэлургун илэвут хөрчэ.

Дэбыр горкам нокуттиди ариҥкаякартаки төрэчэ: "Куҥал, мину атыллилра! Би хунду мину минэдэсэн хиркаргасан хивдэку!"

Ариҥкы хурэлни хиркам хивукэндэвур өрэлдэчэл нян Дэбыру хугридюр тикукэнчэл. Дэбыр дёрбу очидилча, өмэн хиркан эгден, гя кучукэн. Хиркар хо эмэрэл очал. Оттий оддыди Дэбыр куналтаки төрэчэ: "Ҥи эгдем, ни кучукэм гали! — гөникэн ариҥкал тёсчимэтчэл.

— Этэм би кучукэм гад, хи мэнкэн гали! — гя ариҥкы кунича.

— Гэлэ, куҥал, ху итивур часки дарань иллилра! Би хуну ни кучукэн, ни эгден бисивэн хэмкэттэку, — төрэчэ Дэбыр.

Ариҥкал тэдеридюр итивур часки илчал. Дэбыр эгдем хиркам наҥтисанча, илаттил дылалбутан өмнэкэе коҥдакча. Тадук дылалбу хуклэд-дылгэчин харандула дарань нэкэтчэ, абдуч дасча. Бэютэн өкэлэ өлэчэ. Тадук хинмач хөрчэ, амкычан дула дыкэнчэ.

Хэлургын дюлай ичэ, өкэлэ улрэ ирэддивэн иттиди өрэҥчичэ: "Алыке, Дэбырчэм дялукун дебдим-э! — гөникэн хурэлби булгисутан дебэдилчэ, унҥэв мэддиди: "Як гэрбэ харив унҥэ исни, ями эрэк би илрэву хогналран?! — гөникэн амтытча. Хинмач харантаки гиркундача нян хулрав илэсэнчэ. Олукаду хурэлни дылалтан хукэлкэтчэл.

Хэлургун хоч-хоч тикулча, дярганча, төлэски төмтэркин- чэ. "Бондика Дэбырчэм ями да бокандим, илкань эсикчэч дебдим!" — гөникэн иркача. Эчин ирканикан Дэбыр дюгидаткин гиркасанча, тарав чуптэрэ Дэбыру эричэ.

— Дэбырчэн, Дэбырчэн! — эриникэн амкычандыла эмчэ, нян-да эричэ. Дэбыр! Дэбырчэ-эн!

Дэбыр илэвуттэ "Ай!" гөнни ичэ. Хэлургун амкычам эрэлчэ — Дэбыр илэ-да ачча. Тачиҥ гору хукэлэкэн хэтэкэнчэ, Дэбыру эчэ иттэ. Нян-да эричэ, Дэбыр төрэнни амкычан долан ичэ: "Ай, яв гөнэнри?!" — гөнчэ. Хэлургун амкычам эрэли туттиди чйдыга хаҥарыҥҥон эҥэтчэ, Дэбыр "Ай" гөнчэ. Хэлургын хоч тикулриди дыли хаҥарли хинисанча. Дэбыр төрэнни амкычан дблан ичэ.

Тарав долчиникан тигэникэн-тит Хэлургун тачин хаҥарла хилганды бичэ. Кэвҥэлэ эҥыннэй истала хилгыча, дюлэскидэ, амыски-да чилдыҥа туркучилчэ. Хэлургун харгыникан эҥий бэкэтчин мэкукэечичэ, туркучэ.

Тарав мэддыди Дэбыр чидыга кэвнэҥдукун нөчэ. Нёриди Хэлургум нюмичэ. Хэлургун гору-гору нюмирими ининчэ, өсөми хаҥчича. Гору ининэденриди, хаҥчиддыди эҥий манучалан тачин-да көкэчэ.

Хаптыл Дэбыр хөнтэлбу нян мэни-дэ Хэлургундук айча.



Эрэв нимкам би дялбу Слепцов Н.А., Слепцова А.И. нимканивутан долчиграрам тарав дукрив 1984 анҥ.

Бокова Е.Н. Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДЮЛЛЭ МУНРУКАН ЭГДЕН БИЧЭ
Дюллэ мунрукан эгден бичэ. Өмнэкэн мунрукан негчэлринюн (эгдетэнюн) хятыҥур тёсчимэчилчэл. Мунрукачан негчэлрив гэрбэтэҥэч дяргача. Тарич ури осиникан ининчэдэ ининчэ, тарбач-та өиг хэмэнни насарча. Тараптукун мунрукан хэмэнни хидэку.

Негчэлри хянрариди мунрукачам ниҥитчэ: "Эдук дюлэски хят хатагадаван дебгэрэҥэнри!". Тачин гөниди мунрукачам өмнэкэе хөнкидэчэ. Кокчирни мунрукачан коритални хурэлитэн кислича. Тараптукун мунрукачан коритални хурэтэн хакарил очал, мунрукан бэйди-дэмэр кучукэн оча. Нян мунрукачан хят хопкаҥидаван-хатагдаван кэврири одын.





Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ДЮЛЛЭ ҤИН ДЮЛАККАН БИСИН
Дюллэ ҥин дюлаккан бисин. Хэвки нинду бэю дяйдан, дыкэмкэндэн бёчэ.

— Бэич хи хунҥитчинри нян ариҥкаду эҥэнри ичукэн, — гөнчэ Хэвки. Ҥин бэю огниди дяйча. Иҥэмми хилгэникэн тогачидча. Ариҥка-дамар эмриди улгимичэ:

— Ҥин огниди яв дяючинри?

— Яв-да эсэм дяютта, — барагча нин.

— Ҥин хи яв дяюттий ичукэнэкэс ойгас бөдим, ок-та этив тэкэмрэ, хов ням ою бөдим.

Ҥин тарбыч няму, эти тэкэмрэ тэтилкэн одай ариҥкаду кунаҥи (бэю) ичукэнчэ. Ариҥка-дамар куҥав гадыди дялман чикалран, бэй хөмньэ бидэн, эдэн чикти, хони бис.

Бэй дюллэ Хэвки очагчинни хо эҥи, чикти, хони, хинма бичэ. Як-та инив эгрэчэ туркур, эйдувэн бокҥарача, маграчада.

Хэвки ҥинтаки хоч хиралча, ноҥман ниҥитчэ:

— Эдук дюлэски иний хумдэлэ хилань били, ач-та төрэнэ бли!

Ариҥка-дамар Хэвкитки эчин гөнчэ:

— Бэй аич бими, хилусу эти хар ок-та хину этэн дён. Кэнелич бими хину дёнрадин.

Төгөми тек бэй хилалми-да, хокми-да гөвэттэн: "Хэвки!", хиралми-дамар: "Ариҥка!"

— Нян бэй эми хөмньэ бис, төр ойлан яв-да этэн хулар! гөнчэ Ариҥка.





Эрэв нимкарбу "Хутаня өмҥэти" журналла Е.А.Данилов дуктаҥҥон гарам. 1993 анҥ.

мир бяган 3 инэҥин. Е.Н.Бокова

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
ИНИМ НИМКАН
Няри куҥа дялнюми бисин. Дялни, аманни, энинни хутур хоч гуденитэн. Куҥа кучукэн биҥсин энтилни хутур хоч хуликачуканитан. Ноҥан эгдесэч бисин, амарла ады-да нөлкэн одын. Энтилни хоя хутэлкэн одыдюр, тек ноҥман тачикан эчил авдатта, гургэтэн хоялбурин. Тату тектэ кучукэн куҥа бимсин, умаики-да эсни тэсэммөттэ. Нимэкэл ноҥман этидун долдар Татуч гэрбуччөттэ, аиҥан гэрбэн — Хоникан.

Дялни хутур адит хони, чикти бидэн эчин гэрбуритэн. Эрэк куна эливун тиҥтэ биннэ, тарав-тит ноҥан хо умаикапчи бисэкэн нимэкэл Тату гөҥрэр.

— Хулиҥу, Хоникан, умаики аич тэсли, бэил оркатчир, — энинни инэҥилэ адыра-да эчин гөвэттэн! Хутэдмэр дагрит-такан оҥати өсчи тэссэн бивэттэн, эсни ок-та нуриккотта. Тачин-да умаики хөтувэттэн.

— Дя, төллэ нёриди аич нурикли, як эрэк итмэйин! — гөвэттэн аманни.

— Иҥэ, ама, нурикчим-а, — гөникэн төллэ нёвэттэн. Нян тадутта упэдмэр төрэнни ивэттэн: "Якут, эрэк хилусан, он биси куҥа, умаики тэсли, дя!".

Хоникан-Тату эсни авдаччотта. Умаики тачин-та хөтувэттэн.

— Хоникан, кирэ, эди тачимур бис, ок-татит яла-да хординри! — гөнин упэн.

— Упэ, он хордим, умаик як уси, хэгдэрдин этэн, — гөникэн элкэ ининрэн.

Хоя инэҥи, бяг, анҥани-да эчин ёлтэнды бичэ, Хоникан-Тату-да исун, умаикан-да исунди бичэ. Эгден куҥа умаики хөтурин хо итмэй, дялни гөҥэ, нэиҥэ туркур.

Өмнэкэн Тату исагла мов молача. Хояв мов молича, мов инникэн исаг долин гиркачча. Тачин гиркадникан ядукуч хөрриди тикчэ. Монални тэгэлэ тикчэл. Тату илдаи некчэ, ялавутта хорчича. Яла хоррам гөникэн аймакань яручча. Иттэкэн и, бэйди умаикан уси урэчин ҥонам нян хинэм яча. Тату энтэкэе ҥэлэлчэ, упэи гөнчэвэн дёнча. "Эво, упэву адитта гөнчэ, як ҥэлэмэн, дявриди танчин?" Ноҥан дюлдэдун усив дяватникан ариҥка (арисаг) хутчэнни илача. Ариҥкаякан хо нагланя нюритэлкэн, бэйди-дэмэр инҥули, хо ҥонам хогар урэчин осталкан, омкатлай өмэн кучукэн ясалалкан нян амҥалай дёр эгден хуркалкан бичэ.

Тату хоч-хоч хэҥулчэ, дэрисэндэй некчэ, туркучэ.

— Чо, чо! Би усиҥу этэн хэгдэррэ! — гөникэн элкэ өсчэ. — Орнай хэпкэнэм, чо, чо!

Ариҥка хинмакань Тату никандун тэгчэ, оранду некригчин уча. Тачин уриди, Тату умаиктукун нёгу нёгригчин таҥчиникан, иртэки-тартаки өсчэ. Тату он-да мэкукҥэ туркучэ. Ариҥка Татув орҥачин илбэникэн гору кунявканча, хисэчин окан тачин некчэ.

Тату никанни, олданни энэлчэл. Бэйди аран-аран хогнача. Хөкэлэн мануча. Ариҥкаякан усиҥдукуйи тачин-да өсникэн, ининчэ, өсэмикэн ханчича.

Тату хэтчэ-дэ бисиклэй хэтэкэнчэ, тачин некэмнин нюлканча, төрлэ букчэпки тикчэ. Усин хэгдэрчэ, ариҥка бэрипчэ.

Тату тараптук аич нурикри одын.



Слепцова Авдотья Николаевна,

Орто-Дойду билэклэ тэгэтти нимканчаван дукчаву.

Эведы фольклор: Учебное пособие по национальной культуре для учащихся 5-6 классов. Якутск: Бичик, 2002.
Список
На якутском языке

Посмотреть все сказки
АКААРЫ БЫРААТ
Икки эдэр бырааттыылар бааллар эбит. Улахан уол булдунан дьарыктанар, кыра уол — акаары, дьиэтигэр олорор, убайыгар ас бэлэмниир.

Биирдэ булчут уол маар уҥуор отонноон сии сылдьар эһэни өлөрөр уонна сүлбэккэ даҕаны сүгэн кэлэр. Дьиэтин таһыгар сүлэ туран, быраатыгар этэр:

— Баран табаларгын тутаттаан кэл, атын сиргэ көһүөхпүт.

Уол табаларын аҕалар, тордоҕун хомуйар уонна табаларыгар ыҥырдар. Эһэлэрин этин эмиэ ыҥырдаллар.

Убайа быраатыгар, өрүһү өрө батан, хайа тэллэҕэр баар тииккэ тиийэн, ураһатын туруорарыгар этэр уонна бэйэтэ бултуу барар.

Уол убайа эппит сиринэн айаннаан, суон баҕайы тииккэ тиийэн кэлэр. «Хайдах бу тииккэ тордохпун туруорар баҕайыбыный»,— диэн улахан санааҕа түһэр.

Мунааран-мунааран баран, тииккэ ыттар. Төбөтүгэр тиийэн, уот оттор, тордох туруорар сири бэлэмниир. Онтон бэйэ-бэйэлэрин кытта сэтии быанан холбоммут табаларын үөһэ таһаара сатыыыр. Табалара туох да иһин тахсыахтарын баҕарбаттар. Уол табаларын быаларын маамыктанан холбуу баайар уонна маамыктатын уһугун тиит төбөтүнэн нөҥүө өттүгэр быраҕар. Бэйэтэ сиргэ түһэр уонна маамыктатыттан тардар. Туох баар табаларын өрө ыйаан таһаарар. Табалар тыыннара хаайтаран мөхсүү бөҕөнү мөхсөллөр да, биир эрэ таба сулара быстан сиргэ түһэр, атыттар бары өлөн хаалаллар. Акаары уол, тиитигэр ыттан, убайыгар ас буһараары, уот оттор уонна утуйан хаалар.

Өр соҕус буолан баран, түүн убайа кэлэр. Быраата ханна тордоҕун туруорбутун көрүтэлиир да булбат. Ол сылдьан тиит төбөтүгэр уот кыламныырын көрөр. Чугаһаан кэлбитэ, тииккэ былыр үйэҕэ көһүйэн хаалбыт табалар ыйанан тураллар. Быраатын хаһыытыыр:

— Түргэнник тус, акаары!

Быраата түһэн кэлэр уонна этэр:

— Убайкааныам, табалар үөһэ тахсыахтарын баҕарбаттар, быаларыттан ыйанан, ити утуйан тэлгэһэ тураллар.

Табаларын түһэрэн, тириилэрин сүлэн ылаллар, эттэрин суор-тураах аһылыгар хааллараллар. Соҕотох табаларыгар малларын ыҥырдан, эмиэ айаҥҥа хоҥноллор.

Улахан уол, үгэһинэн, бултуу барар, кырата көһө турар. Убайа бу сырыыга күөлгэ тиийэн тохтууругар соруйар. Акаары уол күөлгэ тиийэн баран, кураанах мастарынан болуот оҥостор, муоҕунан тэлгиир, малын, табатын тиэйэр уонна күөл ортотугар эрдинэн киирэр. Уот оттон, убайыгар мас бэлэмниир.

Убайа түүн кэлбитэ, күөлгэ уот умайар. Быраата күөл ортотугар киирбитин сэрэйэн хаһыытыыр :

— Манна кэлэ оҕус!

Уол бокуойа суох кытыыга эрдинэн тахсар.

— Туох буолан күөл ортотугар киирэн күөстэнниҥ?

— Оттон эн күөлгэ тохтоор диэбэтэҕиҥ дуо? — уол убайыттан хардары ыйытар.

Улахан уол быраата кэнэниттэн, күлээн-күлэн баран, табаны болуоттан, түһэрэн, лабыктаҕа аһата ыытар.

Сарсыныгар эмиэ көһөллөрө буолар.

— Бу хайа кэтэҕэр дьүүктэ баар буолуо. Ол уҥуор тахсаҥҥын тордоххун туруораар,—диир убайа быраатыгар.

Улахан уол бултуу барар, быраата көһө турар. Хайа кэтэҕэр тиийбитэ, дьүүктэ сүүрээн кылыгырата сытар. Ууга тиийэн, атаҕын таҥаһын устар уонна табатыгар этэр:

— Этэрбэстэргин уста оҕус!

Табата истибэт, турбутун курдук турар. Уол дьүүктэ сүүрүгүн тыаһа бэрт буолан, табам истибэт дии саныыр. Быһаҕын ылар да, таба тыһын сүлэн кэбиһэр. Табата, бүдүрүйбүт курдук, умса баран түһэр, татыр-түтүр тэбиэлэнэр, хаана тоҕо түһэн өлөн хаалар. Уолаттар биир да табата суох хаалаллар. Акаары быраат талах кымньыы быстар да, дьүүктэ уутун таһыйбытынан барар. Таһыйа-таһыйа этэр:

— Мин табабын сиэххин баҕарбытыҥ, чэ сиэ!

Уол ол дьаабылана сырыттаҕына, убайа кэлэр. Көрбүтэ, табата өлө сытар, быраата ууну таһыйа турар.

— Акаары, тугу гынаҕын? Тоҕо табаҕын өлөрдүҥ? Хайдах биир да табата суох сатаан сылдьыахпытый? Хайдах дьоммутугар тиийиэхпитий? — убайа быраатын меҕөн барар.

— Бу дьүүктэ аһыан баҕарар, ол иһин табабыт өллө. Хата, кэл, турума, таһыйыах,— диир быраата.

Улахан уол өлбүт табаттан малын ылар. Сороҕун бэйэтэ сүгэр, сороҕун быраатыгар сүктэрэр. Саҥата-иҥэтэ суох бэрт уһуннук хаамаллар, дьонноро олорор сиригэр тиийэллэр. Уолаттар онно олохсуйаллар. Билигин да, бука, онно олордохторо буолуо.



"Эвен фольклора" кинигэттэн/ Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
ДЬАХТАР КӨҤҮҺЭ
Биирдэ тайҕа устун көһө сылдьар эбээннэр улахан ырааһыйаҕа кэлэн тохтообуттар. Бу хонуу аҥар өттугэр Онмай хайата барыйара, аҥар өттүнэн Уега өрүс сүүрдэрэ. Эбээннэр манна хас да күн олороллор. Кинилэргэ биир дьахтар баара. Бу дьахтар хайаттан хайыһарынан түһүөн баҕарар.

— Чэйиҥ, хайаттан хайыһарынан түһүөҕүҥ эрэ,— диир уолаттарга.

— Хайа наһаа туруору уонна үрдүк буолбат дуо, киниттэн хайыһарынан түһэр кутталлаах,— дэһэллэр уолаттар.

— Хайаттан куттанар буоллаххытына, эһиги эмиэ эр дьон буолбатаххыт дуо?!

— Чэ эрэ, эн түһэн көрдөр эрэ,— диир биир уол.— Өлүөҥ. Биһиги өлүөхпүтүн баҕарбаппыт.

Дьахтар кыыһырар да, хайа төбөтүгэр тиийэ тахсар. Тахсан иһэн, илир улахан хатыҥы силистэри туура тардан илдьэ барар. Хайа чыпчаалыгар тиийэн тохтуур, оҥостор. Онтон били хатыҥынан тарыырданан таҥнары анньынар. Дьахтар тарыырын суола хайаҕа хаспах буолан хаалан иһэр. Хайа тэллэҕэр диэри ол курдук түһэр. Онтон хайа тэллэҕэр кэлэн, хатыҥа сиргэ дириҥ баҕайытык батары түһэн хаалар, дьахтар аллара курулуур. Охтумаары ыстанан кэбиһэр да, Уега өрүс уҥуоргу өттүгэр тиийэн таас киһи буолан тура түһэр.

Саас буолар, хаар ууллар. Уу хайаттан дьахтар тарыыра хаалларбыт хаспаҕынан сүүрдэр. Ардах түһэн, уу элбээн, хаспаҕы өссө дирҥҥэ хаһар, дириҥ көҥүс үөскүүр. Ону эбээннэр Дьахтар Көҥүһэ диэн ааттыыллар.



"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
КИИСЧЭЭН
Биир улахан булчут киһи олорбута үһү. Булчут үс өрүс хочотугар нэһииччэ батар элбэх табалардааҕа.

Биирдэ бултуу сылдьан, уһаты-туора сүүрэкэлиир кииһи көрбүт. Сүүрэ сылдьар киис киниэхэ этэр:

— Ниргин, ниргин, ниргиньу,

Мин кэрэбин, оччугуйбун,

Онон эн миигин

Мутугунан сабыа суоххун,

Хата, билигин

Кутурукпуттан соһуоххун.

Мин кэрэбин, оччугуйбун.

Онон эн эйигин

Мутугунан сабыа суоххун,

Ол кэриэтин билигин

Бобо харбаан тутуоххун,

Дулгаҕа охсуолуоххун! —

киис ити курдук, түүтэ-өҥө килбэчийэ, ырыа ыллаабыта.

Булчут кииһи эккирэппитэ уонна кутуругуттан харбаан ылбыта. Оттон киис буоллаҕына, булчуту кутуругунан соспутунан, сүүрэн испитэ.

Ити курдук кинилэр сири үс төгүл эргийбиттэрэ. Муора кытыытыгар сүүрэн мэҥиһэн кэлбиттэрэ, ол кэннэ булчут кииһи дулҕаҕа үлтү сабаабыта. Киис буоллаҕына эмээхсин буолан хаалбыта.

— Оо-оол дьиэ көстөр, эн биһикки онно барыахпыт,— диэбитэ кини.



Булчут эргиллэн, дьиэни көрбүтэ. Онно барбыттара. Дьиэни тула кыһыл көмүс уонна үрүҥ көмүс мастар сэлэлииллэрэ. Дьиэҕэ киирээт, булчут кыһыл көмүс баттахтаах, кыһыл көмүс тыҥырахтардаах этиэхтэн кэрэ кыыһы көрбүтэ.

— Эн хайдахтаах дуолан күүстээххин! Мин кыыспын эргэ биэрэр киһибин көрдөөн, элбэх сири кэрийбитим эбээт? Дьэ, бу билигин эйигин булан ыллым!—диэбитэ эмээхсин.

— Мин кинини ойох ылабын,— диэн булчут үөрүүнэн эппитэ.

Ити курдук кини ойох ылан, кыһыл көмүс уонна үрүҥ көмүс мастар үүнэр, кыһыл көмүс чыычаахтар көтөн тырыкынаһар дойдуларыгар бэрт баайдык-тоттук олорбута үһү.

"Эвен фольклора" кинигэттэн.

Саха сиринээҕи кинигэ издательствота.

Дьокуускай, 1981 с.
КИМ СААМАЙ ӨЙДӨӨҔҮЙ?
Былыыр-былыр кыыллар бука бары эйэлээхтик-иллээхтик олорбуттара: таба бөрөттөн куттаммата, куобах итинник быһый атахтара суоҕа, саһылтан да саһа сатаабата.

Төһө өр итинник үүт-тураан олох туругурбута биллибэт, арай биирдэ кыыллар ортолоругар мөккүөр мөҥүрээбит. Ол төрүөтүнэн ханнык эрэ кыыл: "Мин саамай өйдөөхпүн", — диэбитэ буолбут.

Ырааһыйаҕа мустан олорор кыыллар ортолоругар, ыҥырыа уйатын тоҕо тардыбыт курдук, дьүүлэ-дьаабыта биллибэт кый-хай, айдаан-күүгээн биирдэ оргуйа түспүт.

Тииҥ тииттэн хаһыытаабыт:

— Саамай өйдөөххүт мин буолабын. Тоҕото биллэр — көҥдөйү ыраастаан, уйа оҥостобун, кыһыҥҥы аһылыкпын кыһанан мунньабын.

— Көрүҥ эрэ, бу киһиргэһи! Өйдөөх ээ, муҥнаах! — диэн саһыл кыһыылаахтык саҥарар.— Бэлэм хасааһынан акаары да кыһалҕата суох кыстыа, оттон мин сарсын да сиир хасааһа суох да буолларбын, өйүм бэрт буолан, өлбөккө сырыттаҕым.

— Аһаатарбын диэн атах балай сүүрэргэ, сиэтэрбин диэн сири-сибиири, барыырга, хонук көрдөөн хорооннору хостуурга туох улахан өйө кэлэн хааламмыт үһүө?— диир таба.— Дьэ, бу мин күүстээх үлэм түмүгэр, хаары хаһан, хара сири таһааран, аспын булунарым, ама, акаарыбыттан буолуо дуо?!

Куһаҕан киҥнээх, хадаар хааннаах бөрө обургу ас булуутун чааһыгар атыттартан хаалсыбатын сибилигин да көрдөрүөх курдук аһыыларын килэҥнэтэр.

Айдаан улаатыан, алдьархай тахсыан, хата, татыйык чыычаах хатыҥҥа кэлэн түһээт, хатан куолаһынан хаһыытаабыта тохтотор:

— Истиҥ, бары кыыллар-көтөрдөр! Аҥардас тылынан өйдөөҕү булар уустук. Сарсыарда ким урут күн тахсыытын көрбүт, ол өйдөөх үтүөтэ буолуохтун!

Төһө да кыратын иһин, татыйык чыычаах кыыллары кытта тэҥ бырааптааҕа, ол иһин кини этиитин бары сөбүлүү истэллэр.

Киҥир-хаҥыр кэпсэтэ-кэпсэтэ, кыыллар-көтөрдөр бары күн тахсар сирин диэки хайыһаллар, күнү көрөрдүү оҥостоллор. Айдаан-куйдаан арыый намтыыр, ол да буоллар, онтон-мантан саҥа дуорайар:

— Тоҕо үтүрүһэҕин? Миэстэ суох дуу?!

— Киһи олорор мутугун былдьаһыма.

— Тииккэ тоҕо олороҕут?

— Түһүҥ! Түһүҥ!

Бука бары, үтүрүһэ-үтүрүһэ, хонууга симсэн олохторун булуналлар, күн тахсар сирин диэки сирэйдэнэллэр. Арай арҕаҕыттан саҕардыы тахсыбыт суос-соҕотох эһэ эрэ күҥҥэ көхсүнэн олорор. Ону көрө-көрө, кыыллар бары эһэни элэк гыналлар. Кыыл эрэ барыта барыларыттан өйдөөҕүн көрдөрүөн баҕарар.

— Хайа, кырдьаҕас, уугун өссө да хана утуйбатаххын дуу? Күн ити диэкиттэн тахсыбат ээ! — кыыллар-көтөрдһр төһө да быардарын тарбааталлар, хата, эһэлэрэ олорбутун курдук олорорун кубулуппат.

Халлаан сырдаан истэҕин ахсын саҥа-иҥэ сыыйа намтаан барар. Тиһэҕэр ырааһыйа иһигэр биир да тыынар-тыыннаах суоҕун курдук уу чуумпу сатыылыыр. Хабдьы, күн тахсыытын куоттарымаары, уһуннук чыпчылыйбакка олорон, халтаһата кытаран хаалар. Чубуку наһаа симириктээн, сирэйэ бүтүннүү мыччыстар, куобах эрэйдээҕи кэннилэригэр үтүрүйэн таһаарбыттара, кэлин атахтарыгар өгдөйө-өгдөйө көрө сатаабытыттан атахтара уһаан хаалаллар. Кини да күнү аан бастаан көрүөн баҕардаҕа дии. Саһыл, сатабыл муҥутаан, саамай иннилэригэр киирэн олорон, кимтэн да ордук чабыланар:

— Ким-хайа иннинэ мин көрөрүм мөккүөрэ суох.

— Өссө да биллибэт!—бордургуур бөрө.

— Айдаарымаҥ! Саҥарсымаҥ! — онтон-мантан буойаллар.

Үүт-тураан борук-сорук тарҕанан, сып-сырдык буолар. Эмискэ иһийбит чуумпуну аймаан, эһэ холку саҥата иһиллэр:

— Көрүҥ, ол күн таҕыста!

Бары соһуйан, эһэ диэки хайыһа түһэллэр.

— Ханна? Ханна?

— Оол-ол, хайа төбөтүгэр күн уота умайар,— эһэ хайа чыпчаалыгар кыыһар сардаҥаны аа-дьуо ыйан көрдөрөр.

— Кырдьык даҕаны!

Бөрө саһылы хаадьылыыр:

— Һа-һаах! "Аан бастаан көрүөм!»—саһыл саатыттан түүлүүн кытарар. Онтон ыла кыһыл саһыл баар буолар.

— Саамай өйдөөхпүт билиннэ! Көрүҥ кинини!

Уруккутунааҕар уонунан ордук күүгүн оргуйа түһэр. Эһэ, оргууй аҕай лэппэрдээн, кыыллары ортолорунан хайа солоон барар. Оттон кыыллар, саамай өйдөөхтөрүгэр суолу аһан, икки өттүнэн силэллэн биэрэллэр. Сорохтор бэйэ-бэйэлэрин кытта этиһэллэр, этиһэн баран охсуһаллар. Ырдьыгынаһыы-ардьыгыынаһыы, эккирэтиһии, хадьыктаһыы

буолар. Сиргэ да, халлааҥҥа да хаан тохтуулаах кыдыйсыы саҕаланар. Күүстээхтэр кыайаллар, мөлтөхтөр атахха биллэрэллэр.



'"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
КӨРСҮӨ ӨӨЙЭ
Өөйэ диэн уоллаах оҕонньор олорбут. Атын сиргэ көһөллөрө буолбут. Оҕонньор уолугар этэр:

— Эн бэйэҥ көс. Мин атын суолунан барыам, баҕар, туохха эмэ түбэһиэм. Хотой уйалаах тииккэ тохтоор.

Айаҥҥа туруналлар. Оҕонньор ондатын миинэр, атын биэс табаны илдьэ уол барар. Аҕата эппит тиитигэр тиийэн кэлэр. Көрбүтэ, быраҕыллыбыт хотой уйата үллэн олорор. Өөйэ тииккэ ыттар, хотой уйатыгар киирэр уонна табаларын үөһэ таһаараары сосуһар. Табалар өсөһөн көрөллөр да, Өөйэ тулуппат, өрүтэ соһон кэбиһэр. Табалара бары муомахтанан өлөн хаалаллар.

Оҕонньор кэлбитэ, уола уйа иһигэр олорор. Табалара бары тиит анныгар өлө сыталлар.

— Туохтан өллүлэр?

— Эн бэйэҥ хотой уйатыгар тохтоор диэбитиҥ дии. Мин кинилэри манна таһаартаан, маллары-салларын түһэртээри гыммытым, онтум баара...

— Өөйэ, акаарыгын ньии! Тиһэх табаларбытын мэлиппиккин! Туох ааттаах эйигин уодьуганныа буолуой? Бар, ондаты уулат!

Өөйэ табаны өрүскэ киллэрэр да, табата уулаабат. Уол ууга үҥүлүтэ сатыыр. Таба син биир ууну испэт.

— Эн туох буоллуҥ, ууттан куттанаҕын дуу?! Уулаа! Уулаабатаххына, оҕонньор эмиэ кыыһырыа,— дии-дии, уол ондатын төбөтүн ууга баттыы сатыыр.

— Чэ, чэ, уулаан ис, уулаа! Ээй, этэрбэстэрбин илитиэм диэн куттанаҕын дуо? Аҕал, мин устан биэриим.

Ылар да, тыстарын сүлүтэлээн кэбиһэр. Табата өлөн хаалар.

Аҕата, кэтэһэ сатаан баран, уолум туох быһылааҥҥа түбэстэҕэй диэн, өрүскэ киирэр. Табата өлбүтүн көрөн баран, тылыттан матар, тугу да саҥарбат, уолун да мөхпөт. Уола этэр:

— Ондат муоһун быһан ылан миэхэ олорт. Мин кини оннугар таба буолуом.

— Туох буоллуҥ? Аны эн өлүөххүн баҕардыҥ дуо?!

— Муостары миэхэ олорт, мин эйигин харабыллыам,— диэн уол аҕатын үүйэ-хаайа тутар.

Оҕонньор уола арахпатаҕа бэрдиттэн, баҕарбатар да, муостары быһан ылан, уолун төбөтүгэр олордон биэрэр, түспэт гына. Кытаанахтык батарыта саайталыыр, муостар уол төбөтүгэр уруккуттан үүнэн тахсыбыт курдук буола түһэллэр.

— Чэ, аҕаа, аны миигин тииккэ баай,— диир уол.

Оҕонньор таба-уолун тииккэ бөҕө быанан ыксары баайан кэбиһэр. Өөйэ, тиити тула өрө мөхсө-мөхсө, хабарҕатын муҥунан:

— Аргыыйдык, наҕыллык, көрсүөтүк, — диэн, табаны үтүктэн хаһыытыыр.

Күн киэһэрэн барар, Өөйө син биир хаһыытаабытын уураппат. Аҕата тохтото сатыыр:

— Улаханнык кыланыма, алдьархайы ыҥырыма!

Өөйэ өссө сэтэрэн биэрэр.

—Аргыыйдык, наҕыллык, көрсүөтүк! — тиити тула холоруктуур, муостарынан арбахтары тоҕута сабыыр, туйахтарынан силистэри сиритэ тэбиэлиир.

Ытыс таһынар ыас хараҥа буолар. Оҕонньор иһиттэҕи-нэ, ханна эрэ таба сарылыыр. Өөйэ өссө эбии дьүһүлэнэр.

— Тохтоо! Истибэккин дуо, туох эрэ иһэр? Кыынньаа- ма, өлөртөөн кэбиһиэ!— диир оҕонньор.

Сарылыыр саҥа улам чугаһаатар-чугаһаан иһэр. Силлиэ түһэр, мастар лабаалара өрүтэ ыһыахтанар.

— Атыыр абааһы илэ бэйэтинэн иһэр, бүт...

Өөйэ иирбиттии дьүһүлэнэр, быата быстыах айылаах буолар, Оҕонньор , куттанан, кукуулун иһигэр киирэн саһан хаалар. Иһиттэҕинэ, уола абааһылыын кииристилэр быһыылаах, муостар тыастара лачыгырыы түһэр. Күүстээх силлиэ кэлэн, тордоҕу көтүтэн илдьэ барар. Оҕонньор кутталыттан хамсыыр да кыаҕа суох сытар. Уола абааһыга сутуругунан түһэ-түһэ хаһыытыыр:

— Аргыыйдык, наҕыллык, көрсүөтүк!

Айа кирсин курдук чиккэччи тардыллыбыт быа быстар тыаһа иһиллэр уонна охсуһуу улам тэйдэр-тэйэн барар. Тыас-уус адьас иһиллибэт буолуор диэри оҕонньор сытар.

Сарсыарда туран көрбүтэ, сири туох да сатаан сылдьыбат гына тоҕута кэһэн кэбиспиттэр, от-мас бөҕөнү үлтү кумалаабыттар. Оҕонньор суолларын батыһан барар. Баран иһэр, арай иннигэр уолун аҥар атаҕа сытар. Онтон барбахтаан иһэн, атыыр абааһы икки атаҕын уонна Өөйэ биир атаҕын булар. Сири алдьаппыттарыттан көрдөххө, охсуһуу дуолана манна буолбут быһыылаах. Оҕонньор уолун саҥатын истэр:

— Аҕаа, дьэ мин кинини кэһэттим ээ.

Талах быыһыттан илиилэринэн ыстаҥалаан Өөйэ тахсан кэлэр.

— Эн билигин дьиэҕэр төнүн, мин түүн тиийиэм,— диир уола.

Оҕонньор тордоҕо турбут сиригэр барар, баран иһэн тирэх мастан сүллүгэс оҥостон илдьэр. Тордоҕор тиийэн, уотун умуруорар, ааҥҥа кэтэһэр. Түүн Өөйэ киирэн истэҕинэ, сүллүгэс маһынан туох баар күүһүнэн төбөҕө саайар. Уол уҥуохтара ыһылла түһэллэр. Оҕонньор уотун оттон баран, уолун уҥуохтарын бүүс-бүтүннүүтүн уокка быраҕар, арай тиистэриттэн биир балтаны эрэ ордорор. Онтун Өөйэ куукулугар уган кэбиһэр уонна утуйан хаалар.

Сарюыарда уһуктубута, Өөйэ туран, хайыы-сахха уотун отто сыддьар эбит. Уруккута уруккутунан. Оҕонньор ол иһин тирэх мастан сүллүгэс оҥостубута. Атын маһынан охсубута буоллар, үөр буолбут Өөйэни өлөрүө да, уолун иккистээн тилиинэриэ да суоҕа этэ.


"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
КУКААКЫ
Былыр-былыр, сир өссө суох эрдэҕинэ, халлааҥҥа Адаам улаха уола олорбут. Кини бэрт элбэх оҕолордоох эбит. Хас күн аайы сарсыарда эрдэ туран, халлаан кыылларын бултаһар эбит. Биирдэ оннук сылдьан, кукаакыны көрө биэрбит, ытаары гыммыт. Онуоха кукаакыта киһилии сайарбыт:

— Миигин ытыма, кэнэҕэс эйигин өлүүттэн өрүһүйүөм. Үтүөҕүн үтүөнэн төлүөҕүм,— диэбит.

— Арай оноҕос оҥорон биэрдэргин, өлөрүөм суоҕа эбитэ буолуо,— диир Адаам уола.

Муора умайбытыгар, халлаан кыыллара бука бары буруоттан тумнастан өлөллөрө буолар. Ол туһунан булчут кукаакыга этэр. Кукаакы буоллаҕына, муора үрдүнэн көтөн иһэн, аһаабыт аһын өҕүйэн кэбиһэр. Ол муораҕа түспүтүттэн сир үөскүүр, оттон кукаакы былахыларыттан араас кыыллар баар буолаллар.

Булчут ойоҕун, оҕолорун ылан, сиргэ түһэр. Оттон кукаакы, булчут үүтээнин иннигэр олорон, кыыллары угуйар, булчукка аһы-таҥаһы тэбэн биэрэр.

Кукаакы — дьоннор төрүттэрэ, кинини өлөрөр — улахан аньыы.



"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
КУМАЛААҤҤА УЛААППЫТ КУҺАҔАН ҺҮЛЭРЭ
Биир кырдьаҕас тиит көҥдөйүгэр акаары Һулэрэ олорбута. Кини хас да сыл устата, тиитэ эмэҕэрэн тохтон түһүөр диэри, таһырдьа быкпатаҕа. Өр буола-буола, тоҥсоҕой тобулбу дьөлөҕөһүнэн ону-маны одуулаһара. Улааттаҕын аайы, көҥдөйө кыччаан, дьөлөҕөһө кэҥээн испитэ.

Арай биирдэ таһырдьаны көрбүтэ, халыҥ хаар түспүт, тула сырдык буолбут. Һулэрэ үйэтин тухары Орто дойду диэн тугун билбэт этэ. Маннык сырдыгы да көрбөтөҥө. Наһаа соһуйбута, дьиктиргээбитэ, дьөлөҕөһүнэн сиргэ түспүтэ да, атах балай бара турбута. Биир улахан баҕайы тииккэ кэтиллэ биэрэр. Үөһэ хантас гыммьгта, икки нэтээги уйаларыттан былтаҥнаһаллар. Нэтээгилэри көрөөт, Һулэрэ саҥа аллайа түһэр:

— Оо, дьэ, буолар да эбит, дьон да бөҕөлөр дии! Тоҕо баҕас ынырыктарай, бүтүннүү харах иччилэрэ буолан түһэн! Тоҕо эһиги итиччэ улахан быччаҕар харахтааххытый?

Нэтээгилэр уйаларыттан сулбурута ойон тахсаллар. Харахтара улаханыттан саатан, тииттэн тииккэ көтөн, баран хаалаллар. Һулэрэчээн кинилэри, мастар кэннилэригэр тү-һэн сүтүөхтэригэр диэри, өөр-өр батыһа көрөн турар. Онтон эмиэ иннин хоту мээнэ баран иһэр. Төһө да сыгынньах буоллар, тоҥор диэни билбэт. Арай баттаҕа кырыарар, иһэ килэҥниир. Баран иһэр, баран иһэр. Ол истэҕинэ, иннигэр саһыл көстө түһэр. Ону көрөөт этэр:

— Оо дьэ, эмиэ киһи да бөҕө буолар эбит, ураҕас курдук ууннары тардыллан түһэн. Тоҕо да эн ити бэйэҕинээҕэр уһун сахсайа сытыйбыты соһо сылдьарыҥ буолуой?! Оттон ити төбөҕөр туох муостарын олордуннуҥ?

Саһыл этэр:

— Эн ити тугун тылай? Бу кулгаахтарбын ыйытаҕын дуо? Оттон кэннигэр тугу соһоҕун диэн кутурукпун этэҕин? Муннум тоҥноҕуна, ити кутуругум түүтүн быыһыгар анньан ириэрэбин ээ.

Саһыл, муннун кэннигэр кистиириттэн саатан, сүүрэн хаалар. Һулэрэчээн, кинини эккирэтэн көрөн баран, куоттаран кэбиһэр. Эмиэ иннин хоту баран иһэр. Баран иһэр, баран иһэр. Биир арҕас хайа үрдүгэр ыттар. Тахсыбыта, үс чубуку аһыы сылдьар эбит. Муостара, кустук курдук, иэҕиллэн түспүттэр. Һулэрэчээн чубукулар аттыларыгар тиийэр уонна этэр:

— Оо дьэ, дьон да бөҕөлөр дии! Тоҕо да төбөлөрүгэр сыгынаҕы кэтэ сылдьаллара буолуой?! Бу адаарыҥнаспыттарын көр! Айыбыын, тоҕо баҕас ынырыктарай, куһаҕаннарай! Харахтара тугун сүрэй, саһарымтыйан, улахана! Тоҕо да түөстэрин хоруонан хараардыбыттара буолла?!

Чубукула куотан ыстаҥалаһа тураллар. Хайа кэтэҕэр түһэн хаалаллар. Һулэрэчээн кэннилэриттэн хаһыытыыр:.

— Дьон-ноор! Ханна куоттугут?!

Ол курдук чубукулары сүтэртээн кэбиһэр. Эмиэ барар. Баран иһэр, баран иһэр. Бэрт өр барар. Сылбах нөҥүө түһэр. Иннигэр ураһа курдук үрүттээх балаҕан баар буолан хаалар. Тулатыгар уучахтар уонна үөр табалар сылдьаллар. Дьиэҕэ ыкса кэлэр. Хантас гынан көрбүтэ, буруо тахсар. Иһирдьэ киһи баар сибикитэ биллэр. Һулэрэ аан утарытынааҕы эркининэн дьиэҕэ киирэр. Кини урут ааны да билбэтэ,киһини да көрө илик этэ буоллаҕа дии.

Иһирдьэ киирбитэ, баай тиити төргүү мутугунан холобурдаах сүүнэ улахан киһи балаҕаҥҥа нэһиилэ батан олорор эбит. Дьиэлээх киһи ыйытар:

— Билбэт киһим, эт эрэ, хантан кэллиҥ?

— Мантан, бу эн балаҕанын анныттан,— диир Һулэрэ.

— Хантан?! Хантан диигин? Мин балаҕаным анныттан диигин дуу? Өйдөөбөтүм ээ. Өссө биирдэ сиһилии сэһэргээ эрэ, биллибэт киһийдэх!

— Мантан, бу эн балаҕаныҥ анныттан таҕыстым ээ,— дии-дии, Һулэрэ киирбит сирин ыйар.

— Бу маннык ынырык дьүһүннээх ким-хайа буолаҕы:ный диир сүдү киһи .— Үс сыл устата бу үүтээҥҥэ олордум да, куһаҕан тыын буулаабытын билбэтэҕим!— диэн баран, турбанан таһырдьа ыстанаы кэбиһэр да, дьиэтиттэн балачча ыраах баран түһэр. Быата да, ьҥыыра да суох уучаҕын үрдүгэр олоро биэрэр да, ойутан хаалар. Сүүрдэн иһэн биир куруҥах маһы силистэри-мутуктары логлу тардан ылан, табатын төбөҕө саайталыыр, ойоҕоһун эттиир. Үһүс охсуутугар табатын төбөтө, хайа ыстанан, суол иккяи өттүгэр эһиллэн хаалар, арҕаһын унуоҕа үлтү баран, үрэллэ түһэр. Улуу күтүр кутталыттан табатын өлүөр диэри таһыйбытын бэйэтэ да билбэт. Көлөтө охтубутугар, буутугар диэри буорга батары түһэр. Оронон тахсаат, иннин хоту сүүрэ турар.

Һулэрэ соҕотоҕун дьиэҕэ хаалан баран, уокка иттэр, тула көрүнэр. Балаҕан кэтэҕэриин эркинигэр оҕустар төбөлөрө сыталлар, олгуйдаах хааннар олороллор. Һулэрэ баччааҥҥа диэри ас диэни амсайбатаҕа, мэйии диэни билбэтэҕэ. Балаҕаны да, уоту да көрбөтөҕө. Киниэхэ барыта дьикти, барыта сонун. Һуларэ ол балаҕаныгар күн бүгүҥҥэ диэри олорор. Оҕус биир атаҕын үс ый сиир, үоҕус биир төбөтун төгүрүк сылга тириэрдэр.

Һулэрэ хантан хааннааҕын, кимтэн кииннээҕин билэр киһи биир да суох. Ол тоҕото биллэр. Кини кумалааҥҥа олорбута, улааппыта эбээт.



"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
НАКАЧТА УОННА САҺЫЛ
Булчут Накачта биирдэ адьырҕа эһэни өлөрбүтэ. Сүлэ сылдьан, халыҥ хаһаны хайдах курдук тэллэҥнэтиэҕин санаан, силин быһа ыйыстыбыта, уоһун оппоҥноппута. Кини манньыйбыт санаатын ситимин, саһыл кэлэн, ыһан кэбиспитэ. Саһыл ыйытар:

— Ву тугу гынаҕын? — булчут эт астыы сылдьарын билбэтэҕэ буолар.

— Мэһэйдээмэ! — диэн бордургуур Накачта. Кини саһыл эккэ-аска түбэһэ кэлбитин абааһы көрөр. Аны сыалаах эт туһунан сылаанньыйа саныыр түгэн суох буолар. Оҕонньор саһылы уруккуттан билэрэ бэрт буолан, эппин албыннаттарбатарбын диэн, ол санаатыгар түһэр.

— Көмөлөһөбүн дуо?! — диир саһыла.

— Көмөтө да суох дьаһайыам,— диир, саһылы аахайбатах курдук туттан Накачта.

— Мин көрдөхпүнэ, эн соҕотоҕун кыайыа суох курдуккун. Оттон көмөм иһин элбэҕи көрдүөм суоҕа. Биир холун биэрдэххинэ — ол сөп.

— Арай оннук буоллаҕына... Албына-көлдьүнэ суох көмөлөстөххүнэ, икки да холун биэриэм, өссө сыа эбиэм. Эһэни эттээн-эллээн бүтэрэн, суртка таһыы буолар. Саһыл үлэһитэ сүрдээх. Мас киллэрэ охсор, уу баһар. Ону көрөн оҕонньор:

— Дьэ, тутуу-хабыы киһи эбиккин,— диэн сөҕөр.

— Үлэһит буолан, тыыннаах сырыттаҕым ээ, доҕоор.

Эттэрэ буһар. Аһаары олорбуттарыгар, саһыл этэр :

— Атаас, мин көрдөхпүнэ, эн наһаа да илистибиккин. Тиэрэ түһэн сыт, айаххар аскын уган биэриэм. Ордук-хоһу хамсаан, айаххар аһы угары мэһэйдээбэт гына, эйигин кэлгийиим.

Накачта сүрдээх өс киирбэх этэ. «Бу саһыл урут билэр саһылларым курдук буолбатах эбит», — дии саныыр. Ол курдук, саһыл оҕонньорго илэ-сала түһэрэ истиҥэ бэрдиттэн, оҕонньор саһылы, урукку курдук, уорбалыы саныырын умнан кэбиһэр.

— Үйэбэр, хор, биирдэ түбүгэ суох аһыыр түгэҥҥэ түбэстэҕим,— диэн оҕонньрр үөрэр уонна сөбүлэһэр.

Саһыл бэрт сымсаҕайдык оҕонньор илиитин-атаҕын быанан хам баайталаан кэбиһэр. Мас тэриэлкэҕэ эһэ сыалаах этин өрөһөлүү хоторон баран, Накачта төбөтүгэр аҕалан уурар. Эт минньигэс сытыттан оҕонньор кэҥэриитэ кычыгыланар, сыҥааҕын уута сүүрэр, саһыл кини айаҕар сыалаах эти уган биэрэрин кэтэһэр. Саһыла буоллаҕына саамай үчүгэйиттэн быһан ылан, ыстаан ыллаҥнатар, Накачта диэки хайыһан да көрбөт. Оҕонньор тулуйумуна ыйытар:

— Атаас, оттон миэхэ хаһан биэрэҕин?

— Эйигин аһатаары кэлгийбит үһүбүн дуо? — саһыл, этин сии-сии, өс саҕа буолбуттуу этэр уонна оҕонньор муннун анныгар турар. Эт саамай сыалааҕыттан быһан, айаҕар уктар.

— Аһатыам диэбитиҥ!.. — оҕонньор айаҕар субу кэлбит эти сыыһа хабан хаалар, эт эмиэ саһыл куртаҕар киирэр.

— Эйигин аһатаары кэлгийбитим дуо? — хаадьылыыр саһыл.

— Чэ, үчүгэйинэн кэпсэтиэх.

— Үчүгэйинэн кэпсэтээри кэлгийби-тим дуо?

— Оччоҕуна сүөр!

— Сүөрээри кэлгийбитим дуо? Акаарытыйыма. Хата, көр эрэ, бу төһө минньигэс тооромос буолуой, амсайыаҥ дуо?

Накачта быатын сүөрээри араастаан мөхсө сатыыр да, саһыл, хата, сөллөр гына баайан бэрт ээ.

— Эйигин амтаһытаары кэлгийбитим дуо?

Саһыл тотуор диэри буспут эти сиэн баран, эһэ этин бүтүннүүтүн ойуурга таһар. Хас сырыы аайы атын-атын сиргэ кистээн иһэр. Дьиэҕэ кырбас да эти ордорбот. Накачта кэлгиллибитинэн суртка соҕотох хаалар. Быатын сүөрээри мөхсөрүгэр сэниэтэ эстэр. Тиһэҕэр сылайан, хоргуйан, хамсыыр да кыаҕа суох буолар. Ол сытан иһиттэҕинэ, бэрт тыҥкынас саҥа: «Накачта, хамсаа!» —диир. Оҕонньор эргиллибитэ, илиитэ-атаҕа босхо барбыт. Аттыгар кутуйах олорор.

— Бу эн миигин сүөрдүҥ дуо? Үйэм тухары үтүөҕүн умнуом суоҕа!

Булчут Накачта ойуурга тахсар, саһыл ороҕун булан, сохсо туруорар, суолун-ииһин биллибэт гына оҥорон кэбиһэр. Саһыл, чэчилии сылдьан, сохсоҕо түбэһэр. Оҕонньор кэлэр, саһыл түбэспитин көрөн үөрэр. Кутуругуттан соһо тардан ылар. Саһыл хаһыытыыр:

— Кутурукпуттан соһума — күнү күлүктүө!

Накачта, өс киирбэх саһыл кутуругун ыһыктан кэбиһэр. Оттон саһылга ол эрэ наада этэ. Оҕонньор муннун анныгар кутуругунан куйбас гынаат, ойуурга сырбас гынан хаалар. Бу да сырыыга саһыл сатабылынан куоппута.



"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
НИВЬЯКАННАР
Былыр дьоннор бөлөҕүнэн тус-туспа олороллоро. Хам- хаадьаа хайа аартыгын тохтобулларыгар көрсөллөрө. Оннук биир тохтобулга бэһиэ буолан көрсө түспүттэр. Кинилэртэн биирдэстэрэ тыһы табаны миинэ сылдьар эбит. Үс киһи дьиэлэригэр кэлэн кэпсииллэр:

— Биһиги икки киһини көрүстүбүт. Биирдэстэрэ тыһы табаны миинэ сылдьар,— диэн.

Тыһы табаны миинэ сылдьар сурахтарын истэн баран, дьиэ иһигэр баар киһи барыта тириини кыһыахтаан эрэр курдук күлсэн кычыгыраһаллар.

Сотору буолан баран, ити дьон бары атын сиргэ көһөллөр. Улахан өрүһү таҥнары баран иһэн, суолга кэтиллэллэр. Элбэх киһи саҥардыытааҕыта ааспытын билэллэр.

— Эһиги тордоххутун туруоруоххугугар диэри, мин кинилэри суоллаан көрүүм эрэ, — диир биир оҕонньор.

Төннөн кэлэн баран этэр:

— Били эһиги кэпсээбит, тыһы табаны миинэр миҥэ оҥостубут дьонноргутун көрүстүм. Кинилэр наһаа түргэттэр, кыыл табалары эккирэтэллэр.

Оҕонньоро тугу көрбүтүн эмээхсинэ ыалларыгар кэпсиир

— Мин оҕонньорум тыһы табаны миинэр миҥэ оҥостубут дьону көрбүт,— диэн.

Онтон ыла ол дьону нивьянканнар диэн ааттыыр буолбаттар.
ҺҮЛЭРЭ
Һулэрэ олорбута. Биирдэ кини таһырдьа чэччилии барыан баҕарбыта. Маҥнайгы күнэ курумутун кэтэригэр бүппүтэ. Иккис күнүгэр арбаҕаһын кытта астаспыта. Үсүһүгэр дьабакатын кэппитэ. Төрдүс күнүгэр үтүлүктэрин булуммута. Бэһис күнүгэр айаҥҥа туруммута, тордоҕун ааныгар тиийэн хоммута. Нөҥүө күнүгэр уокка оттор маһын тиэйэр суолун төрдүгэр утуйбута. Айаннаабыта үһүс күнэ бараныытыгар мас тиэйэр суол уһугар тиийбитэ. Онно хонон, баран, дьэ суолга тахсыбыта.

Көрбүтэ, соторутааҕыта табалары үүрэн барбыттар. Ону батыһар. Баран иһэр, баран иһэр, арай иннигэр өлбүт таба сытар. Өлүккэ тиийэн кэлэр да, бокуойа суох тыстарын сүлбүтүнэн барар уонна этэр :

— Бу тыстарынан куруму тиктэрэбин эрэ, атыны оҥорторобун эрэ? Арбаҕас гыннахха алдьаныа буолуо дуу, ыстаан гыннахха түбүгэ суох буолуо дуу?!

Онтон аны тириитин сүлэ-сүлэ этэр:

— Бу тириинэн арбаҕас тиктэрэбин эрэ, атыны оҥорторобун эрэ! Арбаҕас гыннахха алдьаныа буолуо дуу, ыстаан гыннахха ыһыллыа буолуо дуу? Ол эрээри дүҥүр гыннахха түбүгэ суох буолсу дуу!?

Таба лаппаакытын уҥуоҕун уһулу тардан ылар да, тириинэн тиирэн кэбиһэр. Оноҕос уҥуоҕун былаайах гынар. Дүҥрүн охсо-охсо, хайаҕа тахсар.

Акаары Һулэрэ тордоххо киирэн кэлэр. Көрбүтэ, быыс кэннигэр үчүгэйкээн бэйэлээх кыыс олорор. (Кыыс оҕолор уокка ыспыт хааннарыттан үөскээбит эбит), Һулэрэ бу кыыһы ойох ылар, тордоххо ыал буолан олорор.





"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
ӨӨЙЭ-КОСАЛАН
Биэс быраатгыылар олорбуттара. Түөрт улахаттара күнү быһа булду сойуолаһаллара. Оттон кыраларын — Өөйэни — ураһаларыгар хааллараллара.

— Миигин илдьэ барыҥ,—диэн, ытыы сыһа-сыһа, Өөйэ арыт убайдарыттан көрдөһөрө.

— Дьиэҕэр олор,—дииллэрэ убайдара,— барсан кыыллары үргүтүөҥ.

Биирдэ саамай улахан убайа, аһыннаҕа буолуо, Өөйэҕэ этэр:

— Оол ыарҕаларга баран, хабдьыларга туһахтаа.

Уол үөрэ түһэр, алдьаммыт этэрбэстэрин анньынар, быаларын да бааммат. Бастаан омунугар халыҥ хаар устун хайыһара суох батыччахтыыр. Онтон төннөн кэлэн, хаар анныттан хаһан, элэйэн, эргэрэн хайыта барбыт, тирии бүрүөһүнэ мэлийбит хайыһары ороон таһааран илиинэр. Хабдыылаатаҕын аайы хайыһардара араастаан ытыыллар- соҥууллар. Убайа ыйбыт сиригэр тиийиэр диэри, хаста да умса баран түһэр, ол курдук хайыһардара хаары хоруйа сылдьаллар, эбиитин тирбэҕэ быалара быһыта баран иһэллэр.

Өөйэ, туһахтарын иитэн баран, хас сарсыарда аайы кэрийэр да өрүү мэлийэн иһэр, биир да хабдьы кини туһаҕар иҥнибэт.

Биир сарсыарда, идэтинэн, туһахтарын көрө барар. Тиийбитэ, биир хабдьы иҥнэн өрө тилигирии олорор эбит. Өөйэ маҥнайгы булдуттан үөрэр даҕаны, дьиктиргиир даҕаны. Маннык хабдьылар наар хайалаах сирдэргэ баар буолааччылар, оттон кини туһахтара бу хочоҕо иитиллибиттэрэ ээ.

— Өөйиндьэ, миигин ыыт, өлөрүмэ — диэн хабдьыта киһилии саҥаран көрдөһөр.

— Бу эттэҕин көр эрэ! —саҥа аллайа түһэр Өөйэ.— Хайа киһи маҥнайгы булдун ыытан кэбиһэр үһү.

— Ыыт. Мин эйигин убайдаргынааҕар байанайдаах булчут оҥоруом.

Өөйэ толкуйдуур уонна этэр:

— Чэ, эн этэриҥ да курдук буоллун. Ону хайдах оҥоруоххунуй?

— Иһит. Ойуурга тахсан ачаахтаах тиити бул уонна икки ардынан ойон кэбис. Оччоҕо көрүөҥ.

Өөйэ хабдьытын ыытар. Хатыҥ чараҥҥа тахсар, наадалаах маһын булар. Ыраахтан сүүрэн кэлэн, ачааҕын икки ардынан ыстанан кэбиһэр. Нөҥүө түһэн иһэн, хайыһарыттан иҥнэн, төбөтүн оройунан халыҥ хаарга батары түһэн хаалар.

Оронон тахсан, хаарын тэбэнэ туран көрүммүтэ — бэйэтэ да билбэт гына уларыйбыт: тас таҥаһа бүтүннүү сабыс-саҥа, сонун нннэ өссө сиэдэрэй оһуордаах, этэрбэстэрэ киһи хараҥа ыалдьыах туналыйар туус маҥаннар. Көхсүгэр оноҕостоох ох саа сүтэһэрдэммит, илиитигэр — батыйа тайахтаах. Бэйэтэ буоллаҕына быыдара тириитинэн тиириллибит хайыһардары мииммит.

Хатыҥ чараҥ иһинэн хайыһардара бэйэлэрэ барар курдуктар, арай сырылас тыас эрэ иһиллэр. Хайыһар да тыаһыгар маарыннаабат, тыаҕа тыал куугунун курдук. Ол иһин уолу Өөйэ-Косалан диан ааттаабыттара.

Ити күн уол лгөмнүк бултуйар, элбэх кыыл табалары охторор. Ыкса киэһэ дьиэтигэр төннөр. Ачаахтаах маһын үрдүнэн ойоот, урукку Өөйэ буола түһэр.

Убайдара ураһаларыгар олорон, сарсын ыаллыы чыыстайтан биэс эдьиийдии-балыстыылары хайдах сүгүннэрэн аҕалалларын сүбэлэһэллэр. Урут да ол кыргыттарга сылдьаллара, бултарыттан бэрсэллэрэ.

— Өөйэни кыра кыыска кэргэнниир сөп этэ,— диир биир убайа.— Арыый сэнэх таҥаһы кэтэрдиэххэ баара, киһи кини диэки көрүөн да кыбыстар.

— Убайдаар, мин һлөртөөбүт табаларым эттэрин таарыччы кэһии гынан илдьэ барыҥ,— диир Өөйэ.

— Тугу-тугу саҥараҕын? Һэ-һэ-һэ!

Убайдара, акаары арааһы тыллаһан эрдэҕин диэн, айахтарын ата-ата күлсэллэр. Онтон улахан убайа этэр:

— Ону-маны лахсыйыма. Сарсын ханна да барыма, дьиэҕэр олор, тоҥон өлүөҥ.

Сарсыарда убайдара баран хаалаллар. Уол ойууругар тэбинэр, ачаахтаах маһын үрдүнэн ойор— тыа иһэ куугунас тыаһынан кутулла түһэр. Ити Өөйэ булду сонордуур.

Убайдара эдьиийдии-балыстыылары ойох ылан, кыра кыыһы, Иликкайаны Өөйэ анала диэн илдьэ кэлэллэр.

Халлаан хараҥарда да, уоллара суоҕун курдук суох.

— Баччааҥҥа диэри ханна дьөлө түһэн хаалар кыайарый? — диэн убахйдара мунаараллар.

Өөйэ киирэн кэлэр. Илдьиркэй таҥастаах буолан, ырдьаччы тоҥмут. Киирээт да, уокка саба түһэр, алдьаммыт этэрбэстээх атаҕын үтэр.

Иликкайа кинини көрөөт, быыс кэннигэр түһэр. Киһи да бөҕөҕө кэргэн буолсу.

Уол, иттэ олорон, үөлүллэн турар, буһа илик сиикэй эттэн биир кырбаһы сулбу тардан ылан, хаанын саккыраппытынан, хабыалаабытынан барар уонна ыйытар:

—Хайа, миэхэ ойох аҕаллыгыт ини?

— Иликкайа, кэл бэттэх,—кыыһы ыҥыраллар эдьиийдэрэ.

Саҥа иһиллибэт.

Өөйэ ситэ иттибэккэ да, куйукталаах таба тириититтэн тигиллибит кукуулун иһигэр киирэн хаалар. Кукуула халлаан сулуһунааҕар элбэх хайаҕастаах этэ. Оттон Иликкайа быыс кэннигэр олорбутун курдук олорон хаалар.

— Убайдаар,— диир сарсыарда Өөйэ,— бэҕэһээ уон дьиикэй табаны өлөрбүтүм. Ойоох, ону мин суолбунан баран тиэйэн аҕал.

Иликкайа барар да ыкса киэһээҥҥэ диэри эргиллэн кэлбэт. Сарсыныгар туран, Өөйэ кэргэнин көрдүү барар.

Табаларын этин араҥастаабыт сиригэр тиийэр. Көрбүтэ — Иликкайа ааһа бара турбут. «Күрээбит... Ити буоллаҕына, мин эйигин хайаан да ситтэҕим»,— дии саныыр Өөйэ.

Атылын эбэн биэрэр да, бэрт сотору сир-халлаан ыпсыһар арҕаһыгар ыттар. Оол курдук ыраах күрүөйэҕэ көстөр. Уол, кыыс Өөйэттэн күрээн, атын сиргэ баран, дьолу булуом диэн, алҕас саныырын туһунан, кинини эрэ кытта олох олорор аналлааҕын туһунн ырыа ыллыыр.

Кыыс, уол эккирэтэн иһэрин билэн, табаларын муҥ кыраайынан түһэрэр.

Үрдүк мөҥүөн халлаан үс арҕаһын уҥуордуур да, Иликкайа ситтэрбэт. Онтон, дьэ, кыыс табата уҥан охтон түһэр. Кыыс, таба муоһун ньэритинэн охсор да, тута тыһы таба буолан хаалар, сүүрэн быыратта турар.

Өөйэ эмиэ кыыһы куоттаран кэбИһэр. Уол ыксыыр да, ачаахтаах маһы үрдүнэн ойор. Быыдара тириитэ бүрүөһүннээх хайыһар үрдүгэр баар буолар да, кулгааҕын тыаһа куһуура түһэр. Кыыһы ситэн кэлэр. Чыпчаххайынан таба-кыыс иэнин харса суох хастаабытынан барар. Ол курдух хас да төгүл халлаан арҕаһын уҥуордууллар. Сир уһугар тиийэн баран төннөллөр. Кыыс улаханнык илистэр, үс үүдэһинэ өһүллэр. Өөйэ, аһынан, Иликкайаны ураһатын таһыгар аҕалан хаалларар, бэйэтэ табаларын этин аҕала барар.

Таба-кыыс ураһаны нэһиилэ булар, ураһаҕа киирэригэр, бэйэта бэйэтинэн буолар. Аҕылаан, бөтүөхтээн, атаҕын арыычча соһон киирбит балтыларын көрөн:

— Бачча уһуннук ханна сырыттыҥ? Эриҥ Өөйэ эйигин көрдүү барбыта,— дэһэ тоһуйаллар эдьиийдэрэ.

Сэниэтэ эстибит кыыс тугу да саҥарбат,

Киэһэ ураһа иһинээҕи дьон бука бары мусталлар. Эмискэ хобо тыаһа куутунуу түһэр. Тахсыбыттара — уон табаҕа эти ыҥырдыбыт мааны баҕайы таҥастаах уол кэлбит.

— Бу Өөйэ олорор ураһата этэ дуо, — диэн билбэт киһилэрэ ыйытар.— Кини Иликкайа диэн үчүгэйкээн кыыс оҕо кэргэннээх диэбиттэрэ ээ.

Киэһэ утуйаары олорон дьиэлээхтэр:

— Суол киһитэ, эн, бука, ыраахтан истэҕиҥ. Туох эмэ сонунна кэпсээ эрэ,— диэн көрдөһөллөр.

Хоноһолоро, биэс бырааттыылар олорбуттарын, онтон түөрт улаханнара наар бултуулларын, кыралара дьиэҕэ хааларын уонна ол уол биирдэ туһаҕыттан аптаах хабдьыны ылбытын, ол хабдьы көмөтүнэн үтүө булчут буолбутун, куоппут кэргэнин хайдах эккирэтэн сиппитин туһунан кэпсиир.

Итинтэн бу олорооччу бырааттара Өөйэ буоларын билэллэр, Иликкайа быыс кэнниттэн тахсан, уолга нэритин туттаран кэбиһэр.



"Эвен фольклора" кинигэттэн/ Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
САТАЛЛААХ САҺЫЛ
Тыһы хотой баараҕай тииккэ туттубут уйатыгар сымыыт баттыы олорбута. Ону-маны сытырҕалыы-сытырҕалыы, саһыл сүүрэн испитэ. Кини бэҕэһээҥиттэн ыла тугу да булан үссэнэ илигэ. Уйаны көрө охсор да, сылбах, быыһыгар дьылыс гынар. Икки хаппыт арбаҕы булан, кулгаахтарыгар иилинэр уонна уйалаах тиит диэки сүүрэр.

Хотой көрдөҕүнэ, сүрдээх дьиибэ кыыл кини олорор тиитигэр чугаһыыр: эмиэ да саһыл курдук кутуруктаах эрээри, хайдах итинник арбайбыт муостаах эбитэй?! Улуу көтөр олус дьиктиргиир. Ол кэмҥэ саһыл сүүрэ-сүүрэ ыллыыр:

—Тииттэри барыларын кэрдиэм, гаралдадьим,

Тииттэри барыларын суулларыам, күрэлдэдьим,

Силистэри сиҥнэртиэм, гаралдадьим, күрэлдэдьим.

Саһыл хотой уйалаах тииккэ кэлэр да, арбахтарынан тиити тоҥсуйар, хатырыгын хачыгыратар, сууралыыр. Ырыаны истэн, хотой куттанар. Саҥатыттан иһиттэҕинэ, бары баракаастар баһыльыктар — албын Улэ саһыл — ыллыырга дылы.

— ...Гаралдадьим, күрэлдэдьим,— саһыл ыллыы-ыллыы, хатырыгы сууралыыр.

— Улэ, тиити охторума,— диир куттаммыт хотой. Хаппыт мутук тиити аалар тыаһа сурсурдурҕас. Кырдьык, баҕар, саһыл тиити суулларыа. Саһыл истибэтэх курдук, ыллыы-ыллыы, тиити сууралыырын кубулуппат.

— Улэ, оҕолорбун аһын даа!

Саһыл үөһэ хантас гынар.

— Ээ... эн эбиккин дуу! Наһаа да чиргэл тиит, охторорго үлэлээх буолсу!

— Ону эн охторума ээ, охторума...

— Эн онно тугуҥ кыһалҕатай! Соруннахпына — охторуом даҕаны. Оттон эн итиннэ тугу гынаҕыный?

— Сьмыыт баттыыбын. Билбэт киһиэхэ дылы ыйытаххын!

— Мин хантан билиэхпиний, эн итиннэ тугу дьөлө хаһаргын? — Хотой аны кини илиитигэр киирбитин Улэ үчүгэйдик өйдүүр. Сымыыт баттыыр буоллаҕына, тугу да.гынар кыаҕа суох. Саһыл этэр:

— Сымыыт биэриэх буоллаххына, бу тиити эрбиирбин тохтотуом. Атын да тиит элбэх.

Хотой саҥарбат.

— Биир сымыыты харыһыйаҕын дуо?! Чэ, баҕар, харыһый, тииккин охтордохпуна, бэйэм да ылыам... Гаралдадьим, күрэлдэдьимэ,— саһыл эмиэ арбах муостарынан тиити сууралаабытынан барар.

— Тиити охторума, тыытыма, мэ, ыл сиэ, мэҥиэһин,— хотой биир сымыыты сиргэ быраҕар.

Улэ саһыл сымыыты, түһэн истэҕинэ, хап гыннарар уонна сыбар иһигэр сырбас гынар. Сымыыты сии-сии, саһыл саныыр:

— Наһаа да минньигэс! Хотой да буоллар, аҥала эбит! Арбаҕынан тиити суулларар баҕайыта үһү дуо?! Итиччэтигэр өссө сымыыт көрдүөххэ?

Саһыл арбаҕын кэтэн, эмиэ тиитигэр кэлэр.

— Гаралдадьим, күрэлдэдьим, — куттаммыт хотой эмиэ биир сымыыты быраҕан биэрэр.

Ол курдук, Улэ хотой сымыытын барытын сиир. Саһыл тотон, күөх окко күһлэһийэн баран, сымыыттарын аһыйан, арбы-сарбы буолан олорор хотой тиитигэр кэлэр. Кэлэн, арбах муостарын сиргэ ылан быраҕар, күлүү-элэк гынан аһыыларын килэҥнэтэ-киллэҥнэтэ этэр: "Үтүө-мааны көтөр эрээригин эн, ийэ хотой, акаары да эбиккин. Мин «муостарым» баара-суоҕа арбахтар эрэ этэ ",—саһыл, кутуругун куймас гыннараат, ойуурга түһэр.

Саһыл хайдах курдук нэгэйдик кинини албыннаабытын хотой, дьэ,0 өйдүүр. Модун кынаттарын даллас гыннаран, кураанахтаммыт уйатыттан көтөн тахсар, саһылы ситэ баттаат, дэгиэ тыҥырахтарынан батары харбыыр. Саһылын кытаахтаабытынан өрө көтөн тахсар. Үөһээ-үөһэ тахсан баран, саһылтан ыйытар:

— Хайа, күөх албын, сири көрөҕүн дуо? Хайдаҕый?

— Көрөбүн... муора курдук...

Хотой өссө үөһэ тахсар: «Оттон билигин хайдаҕый?.»

— Оо-оо-ох, күөл курдук...

Хотой өссө үөһэ тахсар. «Хайа, дьэ, кырыыстаах саһыл, аллара тугу көрөҕүн?»

— Таба тириитин...— Улэ көрүүтүгэр сир таба тириитин саҕа буолуор диэри хотой үөһэ тахсыбыт. Хотой саһылын ыһыктан кэбиһэр. Саһыл аллара куугунуу турар. Төһө түргэнник, төһө уһуннук сиргэ тиийэ айаннаабытын бэйэтэ да билбэт. Биирдэ өйдөммүтэ, муора ортотугар кыракый арыыга сытар эбит. Эргиччи уу, ханан да чугаһынан сир баара көстүбэт. Саһыл хас да күн устата онно олорор. Санаарҕаан ытыы-ытыы ыллыыр:

Налыы алаастарбын, кисо,

Туундарабын, хайабын, кисо,

Аҕыннахпын даа, кисо,

Айманнахпын даа, кисо.

Биирдэ уу мэндээркэй иэнин көрө-көрө, ол курдук ытыы-ыллыы олордоҕуна, аттыгар сытар таас ойоҕоһунан тюлень төбөтө быгар.

— Улэ, тоҕо ытыыгын?

— Мэһэйдээмэ! Тугу мээнэ саҥараҕын? Эн көрдөххүнэ ытыыбын дуо? — ыллыыбын дии.

Тюлень мэлис гынар. Саһыл эмиэ ытыы-ытыы ыллыыр:

Элбэх бултаах, кисо,

Хатыҥ чараҥнарбын, кисо,

Өйдөөтөрбүн эрэ, кисо....

— Улэ, тоҕо ытыыгын?

— Мэһэйдээмэ! Эн көрдөххүнэ ытыыр үһүбүн дуо? Ити бэйэм аймахтарым туһунан ыллыыбын ээ. Кинилэр наһаа элбэхтэр, эһиги, муора тюленнарын, курдук буолуохтара дуо?

— Улэ, эн итини баҕас наһаалаама! Хайабыт халыҥ аймахтааҕа өссө биллибэт.

— Холоон?! Миигин эһиги төһө элбэххитин биллэртэрэ анаан-минээн манна ыыппыттара да, син өр кэтэстим, эйигиттэн атыттар баалларын көрө иликпин.

— Мин соҕотох буолбатахпын. Өссө барыларын манна мустахха, эн кыайан ааҕыаҥ суоҕа.

— Саҥам диэн саҥардаххын?! Оннооҕор бэйэм аймахтарбын аахпытым, эһигини баҕас...

— Көрүөхпүт! Сибилигин барыларын манна ыҥыртыам, төһө ааҕар эбиккин!

— Ыҥыр! Ыҥыр!

Тюлень муораҕа умсан хаалар. Саһыл: «Акаары, кыылы барытын аахпыт диэн баар үһү дуо?! Чэ, буоллун, мин эһигини ааҕыам...» — дии саныыр.

Сотору буолаат, муора иһигэр баппат элбэх тюлень мустар. Сыччах төбөлөрө саһыл олорор арыытыттан нэһиилэ көстөр уҥуоргу кытылга диэри хараарар.

— Чэ, Улэ, аах,— диир тюлень.

Саһыл тюленнар төбөлүрүттэн төбөлөрүгэр ыстана-ыстана ааҕар:

— Биир, икки, үс, түөрт, биэс, сэттэ, тоҕус, биэс...

— Улэ, сыыһа аахтыҥ.

— Бутулуннум, бутулуннум. Билигин саҥалыы ааҕыам. Эһиги мэһэйдээмэҥ. Биир, аҕыс, икки, уон...

— Улэ, эмиэ сыыһан эрэҕин!

— Мэһэйдээмэ, ханнык эрэ ахсааны билэр киһиэхэ дылы?! Түөрт, биир, тоҕус, үс... Бутуйан иһэллэрэ баар ээ?!

— Тоҕус, икки, аҕыс, биир... Кытылга тиийдэрбин эрэ, аны иккис субурҕаны аахпытынан барыам. Түөрт, үс, тоҕус, алта,— саһыл төбөттөн төбөҕө ойон, кытылга чугаһаан иһэр,— тоҕус, сэттэ...

Саһыл ол курдук, быыһа суох симсибит тюленнарынан үктэллэнэн, биэрэги булар. Кумахха ойон тахсаат, кутуругунан оонньуу-оонньуу этэр :

— Чэ, атастарбын албыннаатым ээ... Кытылы булларбыкытыгар, баһыыбаларыҥ. Эһигини, хоҥ мэйиилэри, ааҕар эмиэ туох көдьүүстээх буолуой?! —ыллыы-ыллыы, кытылынан элэстэнэр:

Төрүт буорбар, кисо,

Төннөн кэлэн, кисо,

Үөрдүм-көттүм, кисо.

Тюленнэр, саатан, муора түгэҕэр умсан хаалаллар. Оттон саһыл таптыыр туундаратыгар дьаарбайар, ырыата өссө сатарыйар:



Ойуурга олохтоох, кисо,

Кыыллартан ким да, кисо,

Албынныа суохтаах, кисо,

Саталлаах саһылы, кисо.





"Эвен фольклора" кинигэттэн/ Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
СОҔОТОХ БУЛЧУТ УМУСНЭ УОННА КУТААҔА СЫРАЛЛАН КЫҺЫЛ СИРЭЙДЭММИТ ӨӨЙИНДЬЭ
Убайдыы бырааттыылар олорбуттар: убайа — Умуснэ, быраата — Өөйиндьэ. Улахан уол күн тура-тура бултуур, кыра уол дьиэтигэр хаалар. Умуснэ курдук сытыы-хотуу, байанайдаах булчут чугас эргининэн үөскээбитэ биллибэт. Бардаҕын аайы кыыл табаны кэмэ суох кэйгэллиир.

Биирдэ убайа тыатыгар тахсыбытын кэннэ, кыра уол дьиэтигэр олордоҕуна, билбэт дьонноро киирэн кэлэллэр уонна ыйыталлар:

— Эн убайыҥ, кырдьык, кэпсииллэрин курдук, сытыы, сымса дуо? Өөйиндьэ этэр:

— Аҕыйах киһи мин убайбые кыайан өлөрүө суоҕа!

— Убайыҥ кэллэҕинэ, биһиги манна сылдьыбыппытын этиэҥ да, сэрэн! —диэн баран, кэлбит дьон бардылар.

Кинилэр барааттарын аҕай кытта убайа киирэн кэлэр уонна ыйытар:

— Мин суохпар ким эмэ сырытта дуо

Өөйиндьэ этэр:

— Ким да сылдьыбата.

Нөҥүө күнүгэр убайа эмиэ бултуу барар. Барбытын кэннэ били дьон эмиэ көтөн түһэллэр уонна Өөйиндьэҕэ этэллэр:

— Бүгүи эн убайгын өлөрүөхпүт!

Өөйиндьэ туох да диэбэт, саҥата суох олорор. Ороспуойдар ыкса киэһэ тахсан бараллар. Барааттарын кытта, Умуснэ киирэн кэлэр, олоҕор олорор. Өөйиндьэ хааһы буһараары тэринэр.

Хааһытын уокка ууран эрдэҕинэ, били дьонноро кэлэллэр уонна убайыгар этэллэр:

— Билигин биһиги эйигин өлөрүөхпүт!

Тугу да билбэтэх Умуснэ улаханнык куттанар. Быраатыгар этэр:

— Ороспуойдар сылдьыбыттарын тоҕо кистээбиккиний? Билигин биһигини өлөртүөхтэрэ!

Өөйиндьэ тугу да саҥарбат — хааһытын булкуйар.

Убайа ороспуойдары кытта охсуспутунан барар. Түүнү быһа охсуһаллар, кэнникииэн Умуснэ сылайан барар, өлөрөөрү ыксаталлар. Ыксаан быраатын ыҥырар:

— Өөйиндьэ, миигин өлөрөр буоллулар, көмөлөс!

Өөйиндьэ тугу да саҥарбат — хааһытын булкуйарын кубулуппат. Убайа ыксаан, уол хааһытын тоҕо тэбэн кэбиһэр. Уола хааһытын аһыйан хаһыытыы-хаһыытыы ытыыр. Онтон, сүллүгэһи сулбу тардан ылар да, ороспуойдары кулаабытынан барар. Барыларын бастарын хампарыта сынньан кэбиһэр.

Сарсынытыгар Умуснэ, бултуу барыан иннинэ, эмиэ ороспуонньуктар көтөн түһэллэр да этэллэр:

— Бэҕэһээ биһиги доҕотторбутун өлөртөөтүҥ, бүгүн аны биһиги күүспүтүн-күдэхпитин холостохпут!

Эмиэ охсуһуу буолар. Умуснэ охсуспахтаан иһэн, кэнникинэн ыксаан барар. Күн туллара, күһэҥэ быстара ыган кэлэр. Өлүү болдьохтоох, охсуһааччылар утуйа сытар Өөйиндьэни үрдүнэн үктүүллэр. Уол ойон турар да, сүллүгэһинэн кулаабытынан барар. Эмиэ барыларын өлөртөөн кэбиһэр.

Күнүс кэмэ суох элбэх ороспуойдар: Үгүс харах Иасалаҕдылар, Чокуурга боҕуодьулуур Бурмичаннар, Хатакка ханыылыы Моодьгилар кэлэн өлөрсүбүтүнэн бараллар. Ыкса түүҥҥэ диэри кыргыһаллар. Хараҥарыыта уолаттар ороспуойдары бука барыларын буору буллараллар. Итинтэн ыла убайдыы бырааттыылар, дьэ, түптээх олоҕу олороллор. Соҕотох булчут Умуснэ күнү быһа будду сонордоһор, оттон кутааҕа сыраллан кыһыл сирэйдэммит Өөйиндьэ дьиэтигэр олорор, хааһы буһарар.



"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
ТАБА УОННА НЬИЭРПЭ
Туундараҕа эдэр таба олорбута. Кини күүстээх быччыҥнардаах уһун көнө атахтардааҕа. Хойуу лабаалардаах сыалаах мас курдук, адаархай муостардааҕа. Кинини, туундара маанылааҕын, биир да таба сырсан куотар кыаҕа суоҕа. Сүүрдэҕинэ — муостарыгар тыал иһиирэрэ, атаҕын анныгар хаар холоруктуу ытыллара. Таба итинтэн төбөтө эргийбитэ, киэбиримтэҕэй буолбута.

— Туундараҕа миигин кытта тургутуһан сырсар биир да таба суох, арай, муораҕа баран, балыктары кытта куоталаһан көрүүһүбүн,— диир бэйэтэ бэйэтигэр.

Муора кытылын кыйа иһэн көрдөҕүнэ, ниэрпэ ууттан таастарга сынан тахсан эрэр эбит, эмис этин-сиинин лапчаан атахтара арыычча сыҕарыҥнаталлар.

— Эҕэрдэ, кэрэчээн,— диэн таба кинини тохтотор. Наһаа да бытааннык сыҕарыйаҕын, эгэ, кыайан сүүрээхтиэҥ дуо? Ити бээгэй атахчааннар хантан кэлэн күрэс былдьаһыахтарай?! — таба элэк-хаадьы гынар.

Ниэрпэ ити тыллартан олус кыһыйар да биллэрбэт. Бу киһиргэһи үөрэтэ түһэн биэриэн саныыр.

— Баҕар, эн, кырдьык, түргэнник сүүрэриҥ буолуо да, миигин сырсан куотарыҥ саарбах,— диир ниэрпэ бэрт холкутук.

— Эн баран дуо?! — диэн саҥа аллайа түһэр таба. Миигин оннооҕор бөрө эккирэтэн сиппэт. Ону эн ситээхтиэҥ дуо?

— Чэ буоллун, холоһон да көрүөх, эн оннук быһа буоллаххына,— диир ниэрпэ.— Киэһэ күн киириэн аҕай иннинэ, муора долгуна хаптайбытын кэннэ, сырсыахпыт: эн — кытылынан, мин — уунан.

Ниэрпэ сытар тааһыттан сыылан түһэн, муораҕа пэл гынан хаалар. Ууга доҕотторун мунньан, киһиргэс табаны кытта тугу мөккүспүтүн уонна кинини хайдах кэһэтэн биэрэр санаалааҕын этэр. Бары сөбүлэһэллэр.

— Чэйиҥ,— диир ниэрпэ доҕотторугар,— кытыл устатынан бары сөп буола-буола,субуруһан тоһуйа туруоҕуҥ. Таба чугаһаатаҕын ахсын биир-биир төбөбүтүн быктаран иһиэҕиҥ, чэ, ону кини ситэ оонньоотун.

Сүбэлэспиттэрин курдук оҥороллор.

Киэһэ, күн киириэн аҕай иннинэ, муора чуумпурбутун кэннэ, ниэрпэ кытылга тахсыбыта, хайа-сахха таба кэлэн кэтэһэн турар эбит.

— Хайа, чэ! Сырсабыт дуо? — диир ньиэрпэ мичээрин бытыгар саһыаран.

— Эн устан, сирдэ ыла тур. Мин ситиэм,— диир киһиргэс таба уонна биэрэк устун аргыый тамайар.

Ниэрпэ ууга умсан чолум гынан хаалар да, таба ситэ уонча миэтирэни бара илигинэ, төбөтө оол курдук көстөөт, эмиэ мэлис гынар.

Таба атаратын эбэн биэрэр да, син биир ниэрпэ төбөтө ыраах иннигэр көстө-көстө сүтэр. Киһиргэс таба туох баар күүһүн түмэн, маамыкта быалыы чиккэйэр, муостара көхсүгэр сыстыахтарыгар диэри төбөтүн хантаччы быраҕар, тыынара тыастанар, атаҕын ылар дьаабыта биллибэт буолар. Төһө да түргэтээбитин иһин, син биир ниэрпэ төбөтө иннигэр быгыалыыр.

Сүүрэ сатаан баран, тиһэҕэр, таба букатыннаахтык сэниэтэ эстэн, кумахха охтон түһэр, тыын быһаҕаһынан тыынар.

Ниэрпэ ууттан тахсар уонна этэр:

— Сэгэртэйиэм, холоон да сүүрүк эрээригин кураанахха чабыланаахтыыр эбиккин. Оннооҕор миигин сиппэтиҥ. Билигин эйигин кыыллар бары күлүү гыныахтара.

Таба саатан, туундаратыгар төннөр. Онтон ыла таба бытыктаах ниэрпэлэр олорор муораларын кытылыгар хаһан да чугаһаабатаҕа үһү.





"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
ТУРУУК ТААС ХАЙА ИЧЧИТЭ
Бу түбэлтэ бэрт былыр буолбута. Биир дьиэ кэргэн көһөн испитэ. Эмискэ табалар туохтан эрэ сиргэнэн көтөл быаларын быһыта түһүтэлээбиттэрэ. Биһиктээх оҕо ыҥырдыллыбыт табата ол курдук, туттарбакка, куотан хаалбыта. Тута сыралаһа сатаабыттара да, туһа тахсыбатаҕа. Кыһыл оҕолорун аһыйан, төрөппүттэрэ эрэй бөҕөнү көрбүттэрэ.

Элбэх сыллар ааспыттара. Оҕо төрөппүттэрэ, уолларын өлбүтүнэн ааҕан, умнан барбыттара. Арай биирдэ дьоннор үөргэ сүүрэн иһэр табаны көрбүттэрэ. Туппуттара. Таба ойоҕоһугар биһиктээх оҕо сытара. Оҕо улааппыт, төлөһүйбүт этэ.

Дьоннор бу таба туруук таас хайа иччитигэр түбэспитин сэрэйбиттэрэ. Хайа иччитэ олус баай уонна амарах этэ. Тулатынааҕы тыата хаһан да хагдарыйбат, мэлдьи күөх буолара, оттон ырааһыйатыгар таба көстүбэт гына хойуу уонна үрдүк от үүнэрэ. Күн киирбэккэ күннэри- түүннэри тыгара, сиик оту үрүҥ көмүстүү солотуулуура, хайа үрэҕэ таастан тааска чырылыы сүүрдэрэ, өрүс кытылын кыһыл көмүс кумах сабара. Тула, харах көрөрүн тухары, сиибиктэ, лабыкта тунаарара.

Хайа иччитэ үгүс өйдөөх, үөрэхтээх кыыллардааҕа, табалардааҕа. Табалар үгүстүк көччүйэ бараллара уонна араас ындыылаах, маллаах-саллаах төннөн кэлэллэрэ. Иччи ол маллары олус харыстыыра, көрөрө-харайара.

Арыт атын да табалар туохтаах эмэлээх эбэтэр кураанах да кэлитэлииллэрэ. Бу сырыыга биир табата ол-бу хахыры-чаҕыры буолбакка, тыыннаах оҕону аҕалбытытттан хайа иччитэ олус соһуйбута. Ол эрээри табалар аҕалбыт малларын харыстыыр идэтинэн, оҕону бэйэтигэр хаалларбыта, көрбүтэ-харайбыта. Уол улааппытын кэннэ, табаны кэлбит сиригэр төттөрү утаарбыта.

Ол курдук таба дьиэтигэр төннүбүтэ. Оҕо төрөппүттэрэ, сүтэрбиттэрин булан, үөрүү бөҕөтүн үөрбүттэрэ. Уоллара көстүбүт үөрүүтүгэр, улахан малааһын тэрийбиттэрэ. Чугас ыырдааҕы ыаллара бука бары мустубуттара, оннооҕор кыыллар кытта кэлбиттэрэ. Эһэ, тайах, саһыл, куобах дьоннордуун бииргэ үөрбүттэрэ.

Ыалдьыттарга сыалаах эти түҥэппиттэрэ. Ас үксүн саһыллаах эһэ харайбыттара. Тайах, этин мыынан, таныытын сарттаҥнаппыта, уоһун боллоҥноппута, онтон ыла тайах мунна, уоһа улааппыта. Куобах мыынынньаҥ тайаҕы хараҕа кыччаҕар буолуор диэри кырыытынан көрө-көрө, күл да күл буолбута. Эһэ атаҕа маадьайыар диэри эти анныгар тарыйбыта.

Онон билиҥҥэ диэри ол малааһын үөрүүтэ-көтүүтэ бил-лэргэ дылы.







"Эвен фольклора" кинигэттэн/ Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.

ЫЙГА ТОҔО ХАРА МЭҤ БААРЫЙ?
Биир эмээхсин олорбута. Икки кыыстаах этэ. Өлөрүгэр кыргыттарыгар кэриэһин эппитэ:

— Өрүс сүүрүгүн өрө барар буолаайаҕыт! Туох да иһин ол диэки сылдьымаҥ! Онно абааһы олорор.

Эмээхсин өлөн хаалар. Кыргыттар бэйэлэрэ эрэ олороллор. Арай биирдэ, ийэлэрин кэс тылын умнан, өрүс сүүрүгүн өрө бараллар. Көрбүттэрэ — абааһы балыктыы олорор. Кыргыттар киниэхэ тиийэн кэлэллэр. Абааһы туран этэр:

— Эһигиттэн биирдэскит миигин сыллаан ылыахтаах! Манньатын балык биэриэм.

Эдьиийдии балыстыылар олус куттаналлар. Кыра кыыс, тиийэн, абааһыны сыллаан ылар. Абааһы кыыс муннун быһа ытыран ылар. Манньаларын сыалыһар биэрэр уонна:

— Сарсын эһиэхэ ыалдьыттыы тиийиэм,— диир.

Кыргыттар дьиэлэригэр кэлэллэр. Абааһы ытырбыт кыыһа эдьиийигэр этэр:

— Абааһы манна кэллэҕинэ, биһигини сиэтэлээн кэбиһиэ. Миигин тордох тириитигэр суулаа уонна орон анныгар анньан кэбис. Ийэм тирии быһарыгар туттар быһыччатын миэхэ аҕал. Бэйэҥ дьонноох сиргэ тиийэ сатаа.

Улахан кыыс, балта эппитин курдук, барытын оҥорон кэбиһэр уонна барар. Кыра кыыс орон анныгар сытан хаалар.

Түүн буолар. Абааһы кэлэн, тордох тириитигэр суулана сытар кыыһы булан, тириилэри, быһахтары ыйыстан кэбиһэр. Ол кэнниттэн улахан кыыһы эккирэтэр.

Сүүрэн иһэр, сүүрэн иһэр, эмискэ иһэ аһый гынар. Тохтуур, төҥкөс гынан көрбүтэ — бүөрэ сиргэ түһэ сытар. Абааһы куттанар да, өссө тэптэн түргэнник сүүрэр.

Сүүрэн иһэр, сүүрэн иһэр, эмиэ эмискэ иһэ аһый гынар. Тохтуур, төҥкөс гынан көрбүтэ — аны биир бүөрэ төкүнүйэ сытар. Абааһы өссө улаханнык куттанар, өссө түргэнник сүүрэр. Сүүрэн иһэр, сүүрэн иһэр. Эмиэ иһэ маарыҥҥытааҕар өссө улаханнык аһый гынар. Төҥкөс гыммыта, быара бу буруолуу сытар. Ыксыыр, кутталыттан кыыс суолуттан туораан, мээнэ атах балай сүүрэр, ханна тиэтэйэрин бэйэтэ да билбэт.

Сүүрбэхтээн баран, тохтоон олороору гыммыта — сүрэҕэ бу түһэн кэлэр, өлөн хаалар.

Кыыс абааһы иһин тэлэ тардар, тахсан кэлэр. Иннин хоту мээнэ бара турар. Өөр-өр барар, тиһэҕэр, дьэ, ыаллаах сири таба хаамар. Баай ыаллар олороллор эбит. Кыыһы хамначчытынан ылаллар. Сарсыардаттан ыкса киэһээҥҥэ диэри үлэлиир да, харахтара туолбат. Күн аайы кырбыыллар, мөҕөллөр-этэллэр.

Биирдэ киэһэ үрэхтэн уу баһа киирэр. Халлааҥҥа ый тахсыбыт. Ону кэрөн, кыыс этэр:

— Ый, ый, ыл эрэ миигин бэйэҕэр!.. Манна, баай дьоҥҥо олорор куһаҕан, миигин атаҕастыыллар, кырбыыллар. Ыйчааныам, ыла оҕус даа, миигин түргэнник, эбэтэр эн, үрүҥ күн, ылыаҥ буолаарай?! Бу орто дойдуга бары миигин баттыыллар, биир сылаас тылы этэр киһи суох. Тулуйарбыттан аастым!

Күн сиргэ түһэр уонна кыыһы илдьэ барар. Ый кыыһы күнтэн былдьаһар. Үс сылы быһа арахпакка былдьаһан, кэлин тиһэҕэр, дьэ, ылар. Онтон ыла кыыс ыйга олорор.

Былыта суох ыраас түүҥҥэ туолбут ыйга хара мэҥи көрүөҥ. Өссө сыныйан одуулаатаххына, ол мичээрдии турар оргуһахтаах кыыс буолан хаалыа.





"Эвен фольклора" / Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
ЭҺЭ УОННА КУОБАХ
Туруору таас хайа тэллэҕэр эһэ уонна куобах утарыта көрсүһэ түһэллэр. Куобах эһэҕэ этэр:

— Эһэкээн, эн бастаан төрөөтөххүнэ, бу хайа төһө улахан этэй?

— Бастаан мин төрөөтөхпүнэ, бу хайа буур таба сүрэҕин саҕа этэ,— диир эһэ.

— Оо-һо-һо, эн адьас оҕочоос эбиккин дии! — сана аллайа түһэр куобах.— Оттон мин төрүүрбэр, бу хайа хабдьы сүрэҕин эрэ саҕа этэ ээ.

ЭЬэ кыыһыра түһэр, ыстанан кэлэр да, куобаҕы тырыта тыыппытынан барар.

Куобах туран этэр:

— Эһэкээн, хараҥа буолла. Миигиттэн, саатар, куллука быһаҕаһын саҕаны хааллар.

Эһэ куобаҕы ыытан кэбиһэр. Онтон ыла куобах кыра буолар. Урут сылгы саҕа улахана эбитэ үһү.



"Эвен фольклора" кинигэттэн/ Лебедева Ж.К. хомуйан оҥоруута. Дьокуускай, 1981.
Оставьте свой отзыв
Насколько вам понравились сказки?
Выберите
Спасибо за ваш отзыв!