Вот в давние времена, когда только создавались земля и небо, куропатка в тундре жила, говорят. Один год выдался вьюжный, пуржистый. Зимой пошел дождь, весь снёг заледенел. Ни одной проталины нет. Куропатки проголодались, полетели они искать пищу в сторону леса. Самая старая куропатка была у них вожаком. Долетели до леса, и там нигде проталин не видно, даже верхушки тальника не проглядывают, все замело, только деревья чернеют.

Вожак советует:

— Теперь нам не спастись. Не все ли равно, где пропадать? Вот как думаю. Когда-то заприметил я одно место, там есть большая река. Ту реку ни в какую пургу не заносит. В некоторых местах всю зиму сохраняются полыньи. По берегам растет ивняк, горы покрыты кустарником и багульником, голубикой и травой. В той реке живут щуки. Только щуки нас туда не подпустят. С давних времен есть у них клятвенный уговор с куропатками: куропатки не пойдут в края щук, а щуки — на земли куропаток. Если помнят уговор, добром не уступят. Остается нам тогда пойти войной.

Куропатки сказали:

— Правда. Не пропадать же нам тут?! Лучше повоюем. Полетели!

Полетели куропатки, достигли реки. Тут корма вдоволь, оказывается. Сели, кормятся. Из полыньи высунулась голова вожака щук:

— Эй, куропатки, почему пришли в эти края? В давние времена был у нас клятвенный уговор: мы не занимаем ваши края, а вы — наши земли. Зачем пришли, убирайтесь, сейчас же уходите отсюда! Не дам вам отведать ни листьев ивняка, ни верхушек кустарника, ни травы, не дам копаться и в галечнике!

На это вожак куропаток говорит:

— Мы добром не уйдем. Хоть войной, а возьмем этот край!

Вожак щук:

— Я добром не уступлю. Только перебив всех щук, возьмете. Будем воевать. Обождите — я соберу своих людей! — говорит.

Вожак щук повернулся, "плюх!" — ударил хлестом и уплыл собирать своих.

Вожак щук привел весь свой косяк, так что вся полынья почернела. Куропатки наготове на берегу стоят. Вожак куропаток своим говорит:

— Стрелять надо только в головы щук, если в спины — они не гибнут!

Войско куропаток пустило стрелы. Услышав щелчок тетивы лука, щуки, увертываясь, устремились к середине реки, и стрелы куропаток вонзались только в спины да в спины щук.

Щуки подплыли обратно к берегу. Пока куропатки доставали стрелы, щуки стреляли, целясь в сердца куропаток. Куропатки, увертываясь, вспархивали над землей, и стрелы щук вонзались толь­ко в мускулы ног куропаток. Так воевали. Никто из них не мог побить, одолеть другого. Истратив все стрелы, кончили воевать.

Вожак щук:

— Давайте кончим воевать. Вы летайте — куда угодно, кор­митесь — где угодно! — сказал.

С тех пор стрелы куропаток превратились в вилообразные кости на спинах щук, а стрелы щук в мускулах ног куропаток превратились в сросшиеся жилистые кости. Конец.





Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Давно-давно, когда на месте тундры шумели вековые леса, когда не было лютых морозов, жил один человек со своей женой. Звали этого человека Кыыл-кихи (Дикий человек). Они жили на вершине одной сопки. Вокруг них на несколько тысяч верст не было человеческого жилья. Питание они добывали охотой на диких оленей и ловлей рыб.

Скучно стало им жить без людей, не было у них детей, и стала жена каждый день говорить мужу:

— Сходил бы куда-нибудь, может, найдешь людей. Если найдешь — пойдем к ним, здесь скучно, живем уже больше сорока лет на этой сопке.

И стал собираться Кыыл в дальний путь; он не знал, куда идти, так как когда охотился, далеко не удалялся. Собрал все, что нужно, взял лук, три стрелы и сказал жене:

— Через каждые три года буду посылать по одной стреле, и ты будешь знать, что я жив. Когда пройдут три года после последней, третьей стрелы, то знай, что меня нет в живых, и ты тогда собирайся и уходи к людям, но только не по моей дороге.

Сказав эти слова, Кыыл-кихи зашагал прямо на восход солнца.

Долго ли, коротко ли идет, он не знает: идет дождь— значит, лето; идет снег — значит, зима. Переходил через бурные реки, пробирался через дремучие леса, встречал невиданных зверей, но людей не было.

Так прошло три года, и Кыыл-кихи выпустил одну стрелу прямо на заход солнца. Выпустил еще две стрелы, осталось идти ему еще три года, но пока никого не встречал, кроме птиц и зверей.

Прошло еще два года, как выпустил последнюю стрелу, проходит еще год, остался один день, нужно возвращаться домой, к жене.

Сел Кыыл на большой камень на берегу реки и крепко задумался. Вдруг он почувствовал, что где-то слышны человеческие голоса, почуял запах жилья. Обрадовался он и побежал по берегу реки. Бежал сколько хватило сил и вдруг увидел: на высоком берегу стоит красивый дом, солнечные лучи играют на окнах, около дома бегают ребятишки. На скамейке у дома сидит в красивой одежде человек и о чем-то думает. А сам глядит на играющих детей.

Долго смотрел Кыыл на этого человека, уж очень давно он не видел людей. Потом он робко подошел к сидящему и сказал:

— Одиннадцать лет прошло, как я вышел из дому, одиннадцать лет не слышал человеческого голоса, одиннадцать лет иду на восход солнца, и наконец я нашел людей. Скажите, о чем вы задумались и не помешал ли я вам?

И отвечает человек в красивой одежде:

— Вот уже пятьдесят лет, как потерял я любимого брата, всю жизнь ищу и никак не могу найти. Умирая, отец говорил, что если разъедетесь, то все равно лет через сорок-пятьдесят встретитесь и будете жить вместе. Отец оставил нам с братом тысячное стадо лошадей, красивый дом и много дорогих вещей. Теперь всем богатством пользуюсь я один, а брату ничего не досталось. Вот о чем я задумался, вот что мучает меня. Скажи, что ты за человек, откуда идешь, как тебя зовут?

И рассказал Кыыл, как он жил с женой более сорока лет на вершине одной сопки, как охотился, как пошел искать людей, а жену оставил.

Поведав о своих приключениях во время этого длинного пути, он сказал:

— Если завтра ничем не извещу жену, она будет считать, что я умер или убит, и она уйдет из дому искать людей, а я никогда ее больше не увижу. Зовут меня Кыыл-кихи.

Человек в красивой одежде знал, что у пропавшего его брата было большое черное пятно на ступне левой ноги.

Веря словам умершего отца, он втайне надеялся, что пришедший человек — его брат, которого он так ищет и ждет всю жизнь.

Хозяева сытно накормили уставшего путника и уложили спать. Сами же они решили, что, когда заснет пришедший человек, нужно потихоньку посмотреть на ступню левой ноги. Если есть большое черное пятно, то тогда он — тот, которого давно уже ищут.

Когда уставший путник крепко заснул, хозяин красивого дома тихонько зашел в комнату, где спал путник. Приподнял одеяло с его ног и от удивления крикнул. На ступне левой ноги чернело большое пятно. Словно без памяти он закричал:

— Мой брат! Мой брат нашелся! Люди, идите сюда, я нашел своего брата!

С криком бросился обнимать он спящего. Так он нашел своего брата, которого долго искал, и почувствовал себя самым счастливым человеком на земле.

Наутро он подвел Кыылу, своему брату, златогривого коня и сказал:

— Садись на этого коня и скачи к своей жене, привези ее, будем жить вместе. А имя свое, Кыыл, ты забудь; ты теперь уже не "дикий человек", а младший сын всемогущего богатыря Эрсэ, а я — твой старший брат.

Сел младший сын всемогущего богатыря Эрсэ на златогривого коня, крикнул богатырским голосом и поскакал на крылатом коне через леса и горы, через моря и океаны прямо на заход солнца. Только свист стоял на земле, над которой несся златогривый конь.

Прошло немного времени, когда вдали на вершине высокой сопки стал виднеться небольшой домик. Это был дом Кыыла. Жена Кыыла собиралась в путь. В этот день истекал последний срок. Если до полудня не придет Кыыл, она навсегда покинет свой дом, и теперь она сидела и собиралась в дальний путь.

Вдруг она услышала какой-то страшный шум, как будто налетел ураган. Закачался домик, зазвенели стекла. Это прискакал на крылатом коне Кыыл, чтобы взять с собой свою жену на родимую сторону.

Радостной была встреча Кыыла со своей женой. На другой день они полетели на крылатом златогривом коне к своему старшему брату.

Когда они возвратились, старший брат поровну разделил все, что оставил сыновьям знаменитый богатырь Эрсэ, позвал много людей и устроил пир на всю землю.

Так стали жить да поживать два брата. Народ их избрал своими начальниками. Долго не было на земле войн, когда они правили страной, жили люди на земле вольно и сытно, и долго царил всюду мир. Славную жизнь прожил знаменитый богатырь Эрсэ, он установил мир на земле и сыновьям наказал, умирая, не допускать войн между народами. Достойными оказались сыновья своего богатыря-отца. И теперь, когда люди услышат, что где-то идет война, льется кровь, — качая головой, говорят: "Да-а, нет богатыря Эрсэ и его славных сыновей, были бы живы они — не было бы войн между народами".

В старину ворон, летая, увидел лебедя и начал ему расхваливать своих воронят:

— Почему ты, лебедь, не женишься на моей дочери — ведь она краше солнца?

Как-то приходит лебедь к ворону, а там уже готовят свадебный пир. Видит лебедь — а у ворона все дети черные как сажа.

И подумал лебедь: «Говорил ворон, что дочь у него очень красивая, а она очень безобразная».

Но делать нечего — не отказываться же лебедю от данного слова, и он решается жениться на дочери ворона. Несут ему и свадебное угощение —кровяную похлебку. Стал лебедь есть. Только сунул он клюв в похлебку, как клюв его почернел. Тогда он, испугавшись, побежал. А убегая, опрокинул посудину с кровяной похлебкой себе под ноги, и ноги его стали черными. С тех пор у ворона с лебедем не ведется дружбы.

Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Жили два молодых человека — Железная Шапка и Костяной Пояс. У обоих отец с матерью были.

Вот, однажды Костяной Пояс говорит Железной Шапке:

— Друг, ну на что способны? Почему не испытать друг друга? — видно, хочет состязаться.

Приятель не хочет:

— Э-э, друг, что нам, делить друг с другом?

А товарищ никак не отвязывается:

— Как что, друг! Хочу узнать, на что ты способен?

Приятель не соглашается.

Костяной Пояс говорит:

— Я буду убегать от тебя, ты преследуй меня, кем я стану, тем и ты становись.

На это друг:

— Пусть так, попробую.

— Утром, когда встают самые ранние люди, последуешь за мной, — говорит Костяной Пояс.

Так договорившись, разошлись по домам.

Железная Шапка пошел к себе спать. Проснувшись думает: дома ли приятель?

Пришел к приятелю: постель Костяного Пояса пуста — уже ушел. Железная Шапка стал искать, следов не нашел, — совсем нет. Снова входит и роется в постели. Под постелью Костяного Пояса зияет дыра — нора остромордой мыши, других следов нет. Железная Шапка превратился в мышь и нырнул в нору. А Костяной Пояс, выскочив из норы, обернулся горностаем и ум­чался.

Железная Шапка, тотчас обернувшись горностаем, за ним последовал. Мчится только наметом. Кончились следы горностая, дальше по Средней земле пошли следы песца. Друг только удивляется. Железная Шапка в песца превратился и несется. Прыгнул здесь песцом Костяной Пояс, дальше сиганул зайцем. И тот став зайцем, его преследует. Потом Костяной Пояс лисой обернулся. И тот, тоже лисой обернувшись, след в след идет. Тот волком, вытя­нувшись полетел.

Этот мчится и восхищается: "Видно, не мог совладать с такой силой, вот и напросился состязаться!" — думает. Волком став, преследует. Сколько шел — неизвестно. Костяной пояс, в росома­ху превратившись, трусцой пошел. Этот, не переставая восхищать­ся, в росомаху превратился и преследует. Как только оборвался след росомахи, этот став медведем, дальше затопал. Медведем обернувшись, пошел следом Железная Шапка. Все время на преде­ле мчались. Как только исчез след медведя, дальше прыгнул олень- самец. Всё восхищаясь, весь век друг его преследует. Железная Шапка тут диким оленем-самцом стал. "Оборотничеству твоему, видно, скоро предел, нагоню вот-вот", — думает.

Увидел: в одном месте друг его, раскорячившись стоит. Подошел: только две ноги остались торчать, а туша имеете с суставами, отделившись, укаталась, Так же и Железная Шапка оставил ноги — покатился тушей. Недолго шел, впереди туша громоздится. Радует­ся: "Настиг-таки!" Подкатился к той туше — только туша громоздится, дальше одна голова покатилась. "Что такое, зачем калечит себя? На что такое состязание?!" —досадует. Став головой, покатился. Вот голова лежит. "Наконец-то настиг!" Теперь два глазных ... яблока покатились. "Ну что это за человек? Преследую человека айыы или абаасы?» — говорит. Два глазных яблока катятся до следу тех.

Через какое-то время следы тех двух глаз к одному домику привели. Следы глаз ведут в дом. "Ну, видать, это твой предел!" — два преследующих глаза вошли в дом. Вошли, на средней лавке старуха сидит, а глаза на передней лавке поблескивают. Когда вкатились два глаза, первые два глаза сказали:

— О, и преследующий тоже устает. Ты отдохни. Я туши, головы наши соберу и принесу.

Товарищ его, Железная Шапка, на это говорит:

— В трезвом ли ты уме? Мы достигли земли, откуда нет возврата! Теперь будешь следовать за мной, постигай мои оборотничества. Знаешь, мы пришли в страну Духа пурги. Поутру, как только встанут самые ранние люди, я выйду. Тут подъедут две девушки, каждая с сотней нарт в караване. Я выскочу, уцеплюсь за шлейку передового оленя первой-девушки и полечу, если ты успе­ешь зацепиться за какую-либо из сотни нарт, достигнешь родины. Если не зацепишься, пропадешь в этом краю! — сказал.

Вот друг его, Костяной Пояс, принес туши, ноги и головы. Стали они снова сами собой.

Переночевали, Костяной Пояс проснулся от шороха, когда вы­ходил товарищ. Выскочил во двор Костяной Пояс и, когда сотня нарт промелькнула мимо, успел ухватиться за последние нарты. Не заметил он, по небу ли, по земле ли несся. В конце концов, позднее позднего, когда остановилась сотня нарт, опомнился и увидел, что товарищ привел его на родину.

Вот Железная Шапка говорит другу:

— Вот по одному краю ста нарт запряжены три белых оленя-самца, а по другому краю стоят три черных оленя-самца. Вот я забью трех белых, сниму шкуры, ты забьешь трех черных, снимешь шкуры. Знай: своим волшебством я привел сюда младшую дочь Духа пурги. По следу ее сюда прибудут скоро три ее брата — Духи пурги. Когда прибудут те люди, на переднюю давку постелю три белые шкуры, а ты у себя постелишь три черные шкуры. "Полный котел воды вскипятишь, я тоже вскипячу. Первыми у меня будут гостевать. Если выйдут сытыми и довольными от меня, у тебя погостюют. Я им покажу кое-что, зайдешь с ними и посмотришь. Что я ни покажу, повторишь у себя и покажешь им! — так: наставлял товарища.

Много ли времени прошло, прилетели в виде вихрей Духи пурги — люди из сплошного льда. Войдя, даже "здравствуй" не сказали. В доме Железной Шапки уселись на трех белых шкурах. Железной Шапке приходится показывать этим людям свое искусст­во. Превратившись в чернозобую гагару с костяным клювом, с криком "Аа-уу" нырнул в большой котел с кипящей водой, выныр­нул, взлетел и в живот матери шмыгнул, оттуда через рот матери вылетел. А потом юркнул в живот отца, через рот отца выскочил осенним оленем-самцом с только что очищенными рогами. Тут Железная Шапка обернулся человеком и прострелил из лука насквозь этого осеннего оленя-самца. Забив, сразу же содрал шкуру, а сырое мясо нарезал в деревянную миску и стал угощать гостей свежатиной.

Гости молча принялись за еду. От осеннего оленя-самца оставили только рога да копыта. Костяной Пояс сидит себе поглядывает.

Кончили есть и, вытерев губы, вышли.

Костяной Пояс бросился встретить гостей. Гости заходят и рассаживаются на трех черных шкурах. Костяной Пояс, превратившись в краснозобую малую гагару, с криком "А-уук!" нырнул в котел с водой, в живот: матери шмыгнул, вылетел, через ее рот, в живот отца юркнул. Из отцовского рта выскочил худющим: олененком-заморышем. Следом вышел человек с луком и свалил олененка перед гостями, стал свежевать. Гостям накрывает. Накрыл было — не заметили, куда все делось. Духи пурги, обидевшись, подхватили вихрями дом с Костяным Поясом и его родителями и унесли с собой.

Только и остался Железная Шапка, с отцом и матерью. Взяв в жены дочь Пурги, зажил, говорят, в богатстве и достатке. Конец.



Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Вот шел Каамыылаак. По пути на старое стойбище набрел. На льду он увидел замерзшую кровь. "Оленью переднюю ногу нашел", — сказал и положил в сумку. Потом зашагал дальше. Шел-шел, при­шел к жилью.

Хозяева мясо рубили, чтоб сварить.

— Мяса-то для гостя не хватает, оказывается, — сказали.

На это Каамыылаак говорит:

— Ну и что, в моей сумке должно быть мясо, внесите и сварите!

Хозяева опустили в свой котел Каамыылаака. Вот к вечеру выкладывают мясо. Разделили было, а гостю все равно мяса не досталось. Каамыылаак:

— А где мое мясо? — кричит. — Умираю, умираю! Как усну, не поевши?!

— Что ты, что ты, только не умирай. Мы тебе дадим целого тугута (олененок) — сказали хозяева. Поев, уснули, перед этим Каамыылааку показали того тугута.

Ночью Каамыылаак вышел во двор, поймал тугута, разорвал его и куски накинул на рога двух лучших оленей-самцов. Вернулся и уснул. Утром хозяева увидели: куски тугута Каамыылаака висят на рогах двух лучших оленей-самцов. Каю услышал это Каамыылаак, стал кричать:

— И вправду умираю! Остался без тугута.

— Что ты, что ты! Только не умирай! Мы тебе тех двух оленей-самцов отдадим! — сказали хозяева. Каамыылаак заимел двух оленей-самцов.

Каамыылаак запряг двух своих оленей-самцов и поехал. Ехал-ехал и наехал на кладбище. Раскрыв одну колоду, достал труп старухи и положил на свои нарты. Дальше поехал. Доехал до одного стойбища. Нарты оставил подальше от жилья. Во дворе Каамыылаак встретил детей:

— Дети, не подходите близко к моим нартам! На нартах моя старуха лежит. Если приблизится человек, она умрет от испуга! — сказал. Когда Каамыылаак пил чай, вбежали дети с криком:

— Каамыылаак, старуха твоя умерла!

— Вот беда! Теперь-то я наверняка умру! Без старухи остался!

— Говорил же детям не приближаться к нартам! — завопил Каамыылаак.

— Зачем тебе умирать, не надо! Возьми двух наших дочерей! — сказали хозяева. Так Каамыылаак заимел двух девушек.

Посадив девушек на нарты, Каамыылаак поехал дальше. Ехал-ехал и увидел крыльцо одного богача. Заметив это, Каамыылаак говорит девушкам:

— Ну, девушки, идите взберитесь на лиственницу! Спрячьтесь там. А я пойду, к богачу. Его сюда приведу. Богач спросит: "Чье это богатство?" На это вы ответите: "Богатство Каамыылаака".

Сказав так, Каамыылаак пришел к богачу, говорит:

— Ну, друг, чье все это богатство?

На это богач удивился:

— Как чье?! Конечно мое!

А Каамыылаак сказал:

— Нет! Мое! Если не веришь, пойдем спросим у тангара (бога).

Пошли. Подойдя к месту, где прятались, девушки, Каамыылаак закричал:

— Чье все это богатство?

Девушки сверху кричат:

— Богатство Каамыылаака, богатство Каамыылаака!

— Слышал? — сказал Каамыылаак, — так чье же это богат­ство?

Каамыылаак прогнал того богача прочь, сделав его богатство своим. Стал жить богато и сытно. Все, конец.



Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Жил нищий крестьянин. Когда этот крестьянин помер, в зем­ляном чуме-голомо остался сын сиротой. Этот мальчик от голода пропадал. Нашла его лиса.

— Я тебя человеком сделаю, — говорит. — Станешь бога­тым, женю тебя на богатой женщине.

Сказав это, лиса пошла к царю Грому. Говорит царю Грому:

— Есть один очень богатый юноша. Он послал меня сватать твою дочь. Обещает калым прислать: лесных зверей самых отбор­ных. Пусть примут тех зверей в отдельных домах, приготовив для них еду, — сказала.

Царь Гром согласился. Лиса-плутовка: обратно побежала. Встре­чая разных лесных зверей, говорила:

— Царь Гром такой богатый и щедрый, что велел для всех вас приготовить пищу. Зовет, чтоб отведали.

Множество зверей стадами и стаями идет отведать. Царь Гром радуется, что попался богатый зять. Когда звери ели, заперли те дома. Лиса-плутовка приходит к царю Грому.

— Ну, пришли звери?

— Пришли.

— Жених пока занят. Скоро прибудет на золотом корабле, — говорит.

Прибегает обратно к парню. Велит из тальника сколотить плохонький плотик. Велит украсить разными полевыми цветами, чтоб издали казался красивым и нарядным. В ветреный день плывут к царю Грому. Видит царь Гром: по морю плывет золотой корабль, нарядный такой. Царь радуется. Когда поднялся ветер, плот разва­лился. Прибегает лиса-плутовка к царю Грому и говорит:

Случилась беда, потонул золотой корабль. Жених, человек отважный, спасся, а все имущество пропало, сам остался голым. Пришлите одежду.

Царь Гром посылает парню лучшую одежду и свой корабль. Лиса-плутовка советует парню:

— У царя своей одежды не разглядывай, приметят. Здоровай­ся только кивком. Во время еды примечай, как едят другие, вина пей совсем мало.

Приезжает парень к царю Грому на его корабле, в его одежде. Устроили богатую свадьбу.

На том корабле и возвращаются. Лиса-плутовка говорит парню:

— Не останавливайся у своего земляного чума-голомо, остано­вись неподалеку от золотого города чужого царя и вели позвать меня. Мне прикажешь сходить узнать, как живется твоему народу.

Как советовала лиса, парень проезжает мимо своего голомо. Приближается к золотому городу чужого царя. Останавливается и говорит:

— Хочу узнать, как живется моему народу. Где пропала моя лиса, разузнала бы, — говорит.

Когда пришла лиса-плутовка, отда­ет приказание. Лиса-плутовка прибегает к царю золотого города и говорит:

— Царь Гром идет вас уничтожить. Быстрее убегайте. Спрячь­тесь в том лесу, чтоб только головы были видны.

Весь народ царя золотого города убежал в лес, испугавшись царя Грома.

Лиса-плутовка к парню возвращается с плачем:

— Народ наш истребили люди царя Абаасы. Всех съев, спря­тались в том лесу. Попроси тестя — пусть поразит их молнией.

Парень просит тестя ударить молнией. Вот царь Гром ударил молнией в тот лес — ни одного человека из золотою города не осталось в живых.

Парень поселился в том золотом городе, стал царем. Так и женился он на дочери царя Грома. Конец.



Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Было три брата. Братья жили в хороших тёплых чумах. У них было много оленей. Когда пастухи собирали всех оленей в одно стадо, оно было таким огромным, что не вмещалось на большой моховой лайде (песчаная коса, на которой растет мох).

Вблизи чумов богатых братьев стоял худой чум их дяди. Дядя был человек старый. Работать много не мог. Оленей у него не было, одежды хорошей сшить было не из чего. Старик жил бедно, только не умирал с голоду. С ним жила его жена-старуха. У них был сын, которого они кормили и растили.

Однажды зимой старикам нечего стало есть. Они послали своего сына к богатым племянникам, чтобы он попросил у них мяса.

Мальчик сходил. Богатые братья вместо мяса дали ему оленью брюшину.

— Съедите брюшину, — сказали они мальчику, — дадим вам оленьих кишок. Кишки съедите — дадим лёгкие. Иди.

Старуха сварила оленью брюшину и накормила старика с сыном, остатки доела сама.

Пришла ночь. Утром старик вышел из своего чума и испугался. На стойбище не было ни хороших чумов, ни оленей. Богатые племянники ночью куда-то откочевали, а пастухи тихонько угнали за ними всех оленей. Старик вернулся печальный.

— Ну, старуха, — сказал он, — будем умирать. Богатые племянники бросили нас одних. Нам их не догнать. Куда мы в такой мороз пойдём пешком? Будем ждать смерти.

Старухе стало жалко сына. Она заплакала. Заплакал старик.

Погоревали-погоревали, потом все трое залезли в спальный мешок, завернулись и, голодные, уснули. Старик проснулся первым. Он вылез из спального мешка и себе не верит. Откуда зимой в худом чуме такое тепло? Старик хотел выйти из чума, приподнял с двери нюк и от страха уронил его. Он разбудил старуху и тихонько сказал ей:

— Наш чум обогнула большая, многоногая гусеница. Она пришла к нам за данью. Что мы ей дадим? У нас ничего нет. Теперь она нас не выпустит из чума и всех съест.

Гусеница лежала, как мёртвая, но слышала всё, о чём шептались в жилище. Старик взял рогатину, отдал сыну и откинул с двери нюк. Гусеница открыла глаза. Старик стал ей говорить:

— Знаю я, что ты пришла за данью, да нечего тебе дать. Есть у нас со старухой один маленький сын да рогатина. Хочешь, бери их.

Гусеница схватила ртом мальчика и улетела с ним на небо. Старики остались одни. Они сидели в чуме и горевали о сыне.

Гусеница летела долго. Наконец прилетела на край неба, села и выпустила изо рта мальчика, который крепко держал в руках отцовскую рогатину. Мальчик увидел перед собой такие же леса, горы, болота, как на земле.

Мальчик стал жить с гусеницей-великаном. Гусеница поила его, кормила, а сама о чём-то всё думала, печалилась. Мальчик ничего не понимал, он только заметил: когда гусеница лежала на животе, то кругом была ночь, когда переворачивалась на бок, начинался рассвет; когда же показывала живот, то становилось светло, как днём. Живот у гусеницы был красный и блестел, как огонь.

Однажды к светлой гусенице прилетела другая, такая же огромная, но только вся чёрная. Она села, и всюду стало темно. Чёрная гусеница вцепилась в светлую и начала её душить. Стали они драться. Схватятся за дерево — дерево вырвут с корнями, уцепятся за сопочку — с землёй её сровняют, поймаются за камень — камень в песок раздавят.

Гусеницы дрались, а мальчик с рогатиной стоял и смотрел на них. Перед ним мелькали то свет, то мрак. Наконец, чёрная начала одолевать огнебрюхую гусеницу. Мальчик спохватился.

— Что же я стою с рогатиной и не помогаю в бою своей светлой гусенице? Попробую. Всё равно погибать!..

Мальчик подбежал к чёрной гусенице и рогатиной проколол ей сердце. Сразу же сделалось светло, как днём.

Огнебрюхая гусеница схватила мальчика и полетела с ним обратно на землю. Прилетела к чуму, выпустила мальчика и говорит старикам:

— Берите своего сына. Он помог мне убить чёрную гусеницу, которая хотела съесть меня за то, что я свечу вам каждое утро. Она хотела сделать так, чтобы на земле была вечная ночь. Теперь этого не будет. Я вернусь на небо, лягу на край и стану медленно переворачиваться. Когда я повернусь к вам спиной, у вас будет ночь; когда повернусь боком, вы увидите светлую зарю; когда открою живот — на земле будет день.

Огнебрюхая гусеница наделила мальчика оленями и улетела на небо.

Жил одинокий пес по имени Лаайку, отца и матери не помнил.

Однажды ходил, искал людей. Так бродя, увидел высокую сопку. "Что будет, если взберусь на нее?" — подумал. Взобравшись на сопку, увидел: с той стороны идет Джигэ-баба. До середины сопки дойдя, присела. Лаайку был, оказывается, большим оборотнем. Превратившись в ребенка, сказался вниз с сопки. "О, грех какой! Как не заметила, что родила ребенка?!" — сказала Джигэ-баба, укутала ребенка и понесла домой.

Джигэ-баба со своим стариком, оказывается, жили на берегу реки-бабушки. Детей у них не было, имели единственного ручного оленя. Мальчик рос с каждым днем. Начал говорить. Мать сшила ему сокуй с капюшоном. Этот, ребенок стал уже бегать около дома.

Старик, оказывается, обычно рыбачил, забрасывая сети. Кормили этого ребенка только рыбой. Лаайку однажды сказал:

— Мама, хочу поесть мяса.

— Старик, давай забьем яловую важенку, ребенок хочет мяса.

Старик забил оленя._г

У Лаайку-оборотня желания все росли.

— Мама, почему мы на тот берег реки-бабушки не переезжа­ем, там, кажется, ровно и сухо, — сказал.

— Старик, слышишь, что говорит ребенок? Правду говорит, сколько будем жить на одном месте?! Переедем.

Старик, не противясь, на лодке перевез своих на тот берег. Лаайку с лаем бегал. К вечеру, когда кончили переправляться, этот ребенок подошел к матери и сел к ней на колени.

— Мама, хочу покататься на лодке.

— Это еще что? — рассердился старик. Немного подумав:

— Ну, ладно, покатайся на лодке, только не отплывай далеко.

— Нет, не отплыву, около берега реки-бабушки покатаюсь, — сказал Лаайку-чудище.

Лаайку, сев в лодку, потихоньку греб вдоль берега. Как только старик со старухой вошли в дом, стал все удаляться и удаляться. Когда доплыл до середины реки-бабушки, ребенок превратился во взрослого человека. Вышел старик и видит: сын уже далеко.

— Что это, куда плывешь? Не уплывай далеко, говорю. Упа­дешь в воду!

Лаайку, доплыв до середины реки, закричал:

— Ха-ха! Я же Лаайку, а вы об этом не догадались!

Лаайку убежал. Старик со старухой остались драться.

Вот идёт этот парень. Через какое-то время видит: стоят дома, лежат привязанные олени. Вошел в один дом, сидит одинокая женщина. Лаайку стал пить чай.

— Что здесь, сход ли, свадьба ли?

— Нет. У нашего князька есть единственная дочка, мужем той девушки станет только тот человек, который отгадает загадку князька, — сказала женщина,

Лаайку вышел, на берегу реки-бабушки, прикрывшись травой, улегся. Видит: идут две девушки подводу, с коромыслами, два бачка на плечах несут. Споткнувшись о ногу парня, богатая девушка расплескала воду.

— Это все из-за отца, если б выла замуж, разве мучилась бы, таская воду?! Только ноги облила.

— Подружка, отец твой что же загадывает?

— Когда-то отец сшил для вьюка покрышку из шкур семи вшей. Наверное, это загадывает. Ну, пошли. И воды не напасешься, и дров не напасёшься для стольких гостей.

Лаайку возвратился, вошел в тот же дом, заночевал. Утром встал — опять гостей полно. Этот парень тоже решил к князьку пойти, с гостями вместе вошел. Видит: полный дом мужчин.

— О, сегодня новый гость появился... Ну, может, ты отгадаешь мою загадку? — сказал князек.

— Какая у тебя загадка? Если разумом одолею, попробую отгадать, — сказал Лаайку.

— Я загадываю: из чего сшит чехол для вьюка? — спросил князек. — Можешь отгадать ход моих мыслей?

— Шкура есть шкура. По-моему, видать, из шкур семи вшей, — проговорил Лаайку.

— О, какой ты умный человек? Разгадал это! Ну, значит, тебе суждено жениться на моей дочери. Что поделаешь, завтра сыграем свадьбу.

Лаайку, женившись на красивой дочери богатого князька, за­жил в богатстве и довольстве, не зная нужды.



Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Бедный человек однажды нанялся в батраки к известному бааю. Баай жил только с женой, детей у них не было. Договорились, что бедняк отработает три года, будет питаться у бая три раза в день и в конце третьего года получит то, что заработал за три года.

Однажды велели ему принести воды, но бедняк, притворившись спящим, не пошел за водой. За это его три дня не кормили. На третий день баай послал его за дровами.

Вот пошел бедняк в лес и встретил там медведя. Недолго думая, бедняк поймал медведя и запряг его в сани. Наложил полные сани дров и приехал к бааю.

Баай с женой испугались до смерти, увидев медведя, и стали умолять бедняка отпустить медведя. Бедняк отпустил медведя. Покормили бедняка досыта и спать уложили.

Так прошло три дня. Снова баай велел привезти дров. Бедняк пошел в лес, таща за собой тяжелые сани. Но вот увидел он белого медведя, поймал его и запряг в сани. С песней въехал бедняк в село к бааю. Пуще прежнего испугался баай с женой. Стали они умолять бедняка отпустить медведя. Но бедняк и не думал отпускать его. Он сказал бааю:

— Дай мне то, что положено получить за три года, да вдобавок оплати питание за три года. Если не отдашь, будете иметь дело с белым медведем, он сейчас очень голоден.

Делать нечего, баю пришлось отдать бедняку все, что он просил. Поехал бедняк домой, привез кучу денег и много мяса, муки и других разных продуктов. Разбогател предприимчивый бедняк и стал жить-поживать да добра наживать.

Биир купиэс олорор, биир кыыстаак. Биир паасынайдаак дьиэтин таһыгар, паасынайа биир уоллаак. Бу олордокторуна икки тойон ыаллыы кэлбиттэр. Паасынай огонньор ыаллыы кэлбит. Үйэгэ бииргэ олорбуттар купиэһи гытта. Ыаллыы кэлбит. Бу ыаллыы олордогуна, купиэс диэбйт:

— Эн уол огоЛооккун, мин кыыһ оголоокпун. Атын һиргэ биэрэр кэриэтэ оголорбугун кытыарыакпытын өтүө.

Маныга икки тойон иһиллээ олороннор һурук һуруйан кээспиттэр: "Паасынай купээһи гытта оголорун кытыараллар [кытыараары гыналлар]".

Ыалдьыттара барбыттар. Кэмнэрэ кэллэ: уол ого киһи буолла, дьактар кэмигэр тийдэ. Паасынай эмиэ ыаллыы кэллэ. Бу тойотторо эмиэ бааллара урут ыаллааччы тойоттор.

— Урукку тылбытын, өйдүүгүн дуу? — баай күпиэһи инньэ диэбит. Паасынай уолугар кыыһын көрдүүр. Урут бэйэтэ олорон ирэн биириэм диэбит оголоро куччугуй эрдэктэринэ. — Ол тылын өйдөөн кэллим ыаллыы.

Баай күпиэс диэбит:

— Каа бэйэм һаҥабын кайдиэк гыныамый?!. Үһүс күммүтүгэр курум буолуога, тылла тыллыак дьоҥҥо, каннук кэлэр кэлиэгэ, каннук кэлбэт кэлиэгэ һуога.

Үһүс күннэрэ буолбут. Котуттан-һогурууттан дьон тигиллибит, курумнаа олорбуттар.

— Огонньор, огобутун эгэл.

Огото кэлбит. Паасынай огото туок таҥастаак буолуогай? Көрүҥэ бүрэ, онуога үчүгэйдик һиппит, һанаатын үөтүк туппут. Кыыһы эгэлбиттэр эрин көрүөгүн. Кыыс одуулаабыт.

— Һэбэриит һэбэрэк киһи одуулаатагына, тугугар барыамый?! Һордоок, дьоллоок күнү билбэт. Туок аатай һордоок күн, дьооллоок күн? Биһиги маны билбэппит. Туок аатай һордоок, дьоллоок күн?

Атын да киһилэртэн ыйыта һатыыллар. Ким да билбэт маны. Мантан һааппыт. Паасынай уола таксан каалбыт.

Былыр үйэгэ икки покатыыр баар эбит. Олор туттубут луоткалара һир иһигэр дьэбэйбит, икки диэги тумсута агай көстөр, бүүрүгүгэр диэри һириммит. Муну тумсутуттан тутан баран туура тарпыт. Ууга үтэн киллэрбит ууга, тимир луотка тимир эрдиилээк. Паасынай бэйэтин агата, агатын агата огонньор тыыннаактаак кэлбит, оготугар куорма туппут, байгалы өрө баран каалбыттар.

Өспүт аны олохс дьоҥҥо каалла.

— Ас туок эрэктиэгий, көрдүү таксыҥ паасынай уолун. Тагыстылар одууһуттар. Одуулааннар карак муҥа эрдии күнҥэ гилбэс гынарын агай көрөн каалбыттар.

Аны өспүт барааччылары гытта барыста.

Уһуга-баһа көстүбэт гуоракка күнэ түһээ [лэгинэ] Тийбит. Огонньор луоткага олорор. Уола тыага таксыбыт.

— Һаҥа киһи кэллэ, — дьэспиттэр ыраактаагыга.

Киирэн кэлбит.

— Кайдиэгиттэн кайа урааҥкай кэллэҥий?

— Омук һириттэн кэллим.

— Кайа һиргэ барагын?

— Һордоок, дьоллоок күнү көрдүү иһэбин.

— Кэпсээр, — диэбит дьиэлээк күн ыраактаагы, — һоготок катакка талы кыыһ оголоок этим. Онтум дьиэгэ олорон ыалдьан ыарыылаан өлбүтэ эбит буоллар, эргэ куолубунан олоруок этим. Онтум артыгар һоготок көтөргэ талы һалдааттаак этим. Огобун гытта һалдаатым һиргэ тимирбиттэрин даа билбэппин, көтөр дөө буолан баран көтөн барбыттарын билиминэбин ытыы олоробун. Һордоок күнү дьоллоок күннээгини буллаккына ыйытаар дуу. Оголорбун булан эгэллэккинэ, һурактарын дуу истэн кэллэккинэ, туокпун

даа аһыныам һуога.

— Ыйытыактыбын, — диэбит.

Паасынай уола аһы-таҥаһы тиэнэн баран камнаабыт. Камнаабыт күнэ түһэ илигинэ нөнүө гуоракка тиийбит. Эргэ куолутунан астаак таҥастаак киһи луоткатыгар олорон каалбыт огонньор. Уола агай таксыбыт кытылга.

— Һаҥа киһи кэллэ, — диэннэр илиититтэн һиэтэн киллэрбиттэр. Ыраактаагы дьиэтигэр киирэн илии тутуспут, киирэн кэлэн илии тутуспут.

— Кайа һиртэн кайа урааҥкай кэллин?

— Омук һириттэн кэллим диэн эргийэн, һордоок, дьоллоок күнү билэгин дуу?

— Аны билээктээбэппин. Һордоок күнү, дьоллоох күннээгинэ буллаккына ыйытаар дуу? — диэбит дьиэлээк күн ыраактаагы. — Огом уокка түспүтүттэн дьум баас, оспот даа, өлбөт даа көрдүк. Туокка этэн кээспитин билимнэ олоробун. Бу кэриэтэ өлөн каалбыта эбит буоллар, биир күнү ытаан кээһэн баран эргэ куолубунан олоруок этим. Аны, иинэн-иирэн олоробун. Һордоок күнү дьоллоок күнүнээгинэ буллаккына ыйытаар дуу ?!

— Ыйытыактыбын.

— Ыйытаҥҥын, оһор һирин буллаккына, туокпун даа, аһыныам

һуога.



Аһаан-һиэн бүтэн баран камныыр кэмэ кэллэ да камнаан каалбыт. Камнаабут күнэ һиргэ олоро илигинэ тиийбит үһүс гуоратыгар, кытылга тигистэ. Эргэ быһыытынан огонньор эмиэ олорон каалбыт. Уола эмиэ кэллэ.

— Һаҥа киһи кэллэ, — диэннэр һиэтэн киллэрбиттэр. Киирэн эмиэ илии тутуспут.

— Кайа һиртэн кэллиҥ, кайа урааҥкай?

— Омук һириттэн кэллим. Туок эмиэ этэй. Эн билэгин да аны һордоок күнү, дьоллоок күнү көрдуү иһэбин.

— Мин тугу даа билбэппин. Бурдугум түүн ортото бүтэн алдьэс буолла. Тыгырбын тыаһырбын барытын бараатым. Һордоохс күнү дьоллоок күннээгини буллаккына ыйытаар: "Туок туһуттан бурдугум ото бутэй алдьис буолбутай?" Дьон бүтүннүү аһынан өлөөрү гыннылар,

— Ыйытыактыбын, — диэбит.

Паасынай уола һиэн-аһаан баран камныыр кэмэ кэлэн эмиэ баран каалбыт үһү. Байгалын уһута баранан элэтэ буолбут, һиригэр онкучах, бүтэй алдьыс иһиттэн, бүтэй таас иһиттэн, таас эргийэ [бүтэй алдьыс] таасык аньагыгар, талы эргийэ таас өрө кантайбыт.

Карактаак киһи карагын уота араччы типэрин көрдүк, оччо үрдүк эбит эргийэ турар тааһа. Кайдиэгыттан да һүүрүгэ һуок уу иһиттэн агай таксар. Аҥар илиитигэр быаны туппут, аҥар илиитигэр луому туппут. Тоҥогоһун күүһүнэн өрө таксыбыт. Канна һэниэтэ элэтэ буоллагына луомунан тааһы батары анньар, мунтан үктэнэн туран ирэн һоготок өрө диэк биэк көтөн иһэр. Инньэ гынна гыммытынан төһө эрэ кэмнэ үрдүтүгэр тиийбит үһү эбит.

Һаа тыаһа үрүт үрдүгэр "пам-пум". Һаа буруотугар туок да көстүбэт. Һаа тыаһын диэт баран испит. Көрбүтэ: киһи ытыылаан иһэр.

— Дорообо, — диэбит.

— Каа, кайдиэк барагын?

— Һордоок күнү, дьоллоок күнү көрдүү иһэбин.

— Һордоок күнү, дьоллоок күннээгин буллаккына ыйытаар дуу — үйэгэ төлөрүйбэккэ туок үлэтигэр буолбутум эбитэй?

— Ыйытыактыбын, — диэбит.

Паасынай уола инни диэк һир үстүн һоготок барыыта. Төһө да барымыйа иэрчэк дьиэни көрбүт үһү. Тимир төҥүргэс үрдүтүгэр туран ирэн тимир дьиэ биэк эргичийэр. Арыйан кэлбит. Икки диэк карагыттан уу таммалыыр, оннук баскуой кыыс дьактар олорор арай. Киһи богдо косуун илии тутуһан баран олорбут. Күндүтэ- мааныта аһаан-сиэн бүппүтүн кэннинэ диэбит үһү дьиэлээк кыыс дьактар:

— Биһиги муҥмутун муннанагын, туок муҥнаага кэлбитиҥий?

— Кайдиэгиттэн?

— Мин киһи гиэнин бэрдин билбэппин. Һордоок күнү, дьоллоок күнү көрдүү һылдьабын.

Маныга диэбит үһү эбит дьиэлээк кыыс дьактар:

— Миниэнэ киһилэнэн олорор киһим — бу дойдуга эгэлээччи өксөкү көтөр эбит үһү. Өксөкү көтөр бу айыы буолбатак, түктэри һанаабытын өлөрөн кээһэр, маны һиир.

Паасынай уола бу дьактар диэк өс кэпсииһи арай:

— Мин өспүн умнубатаккына, биһиги киһи буолабыт. Минигин кистээ, — диэбит.

— Мин кайтак кистиэмий киһинй? Һуорган иһигэр киириэм.

— Һуорганы түүрэллэр, түүрэн баран баайаллар, бөкчөйөн олоруога. Инньэ баран баайыага һуоганы иһигэр.

— "Туок һыта кэлэр", — диэгэ өксөкү. Онно диэ: "Тараак тииһэ быһыта тыытта мин тарааннакпына, аспын онно тараактан ыламмын оһок иһинэн кээстим. Ол һытын ылагын ини?! Кырдьыбыккын дуу, туок дуу, киһи аһын һытын туолкулаабаккын. Көтөр карытын һилиитэ уу буолар, уу буолан тийэр дойдутугар туок кэллэгэй онно?"

"Киһиттэн кааннаак киһи багас тиийбэт дойдута — ону гынабын эбит дуу? Аны ыраак барыам турдакпына һарсиэрдэ. Бүгүн һылдьаммын тугу да булбатым". (Ити һылдьан киһини өлөрөр — ол булда, ону һиир — ол гиниэнэ аһа). Маныга диэҥ эн: "Эн һылдьаргын агай мактаныма. Мин түүнү мэлдьи аҥаарыйабын. Эрдэ мин эньигин утутуом һуога". Эрдэ онуга таҥастыын оксөкү коонньутугар киирэр,— бу ыалдьыта үөрэтэр бу кыыһы.

— Утуйан бардагына, муннута тыаһаатагына, түөскэ огус, түөһүгэр огус "Һук, — дьиэгэ, — тугу төһөөтүҥ?" «Биир киһи ытаан ирэр: " Һордоок-тоо күнү, дьоллоок-тоо күнү булбатым", — дии-дии». Муну билэр эбит буоллагына, кэпсиэгэ. Ол кэпсээтэгинэ, иһиллии һытыам. Онтон утуйан бардагына, муннута тыаһаатагына, түөскэ эмиэ оҕус. "Һуу, тугу түһүөтүҥ?" «Итэгэйбэккин буоттаак? Баайдиин киһи бэтэрээ өттүгэр киһи ытаан ирэр. "Көтөргө талы һалдаатым, катакка талы кыыс огом кайдиэк даа буолбутун даа билиминэбин иинэммин өллүм. Һаныга диэри биэк ытыыбын, муҥнанан ирэбин. Ол инньэлээк агага ол агаллар». — "Аны утуй, арыыгы даа истэгин эбит".

Төһө да буолумуйа, эмиэ муннута тыаһаабыт. Түөһүгэр эмиэ оксубут. "Тугу түһээтиҥ?" — «Ол ирэ бэтэрээ өттүтүгэр киһи ытаан ирэр эмиэ. "Послиэнай һоготок оголоокпун, кыыһ огом, кататка талы һоготок огом, уокка түспүтүттэн ыарыы, бүтэй ыарыы, чум баас [буолла] үйэгэ оспот. Туок муҥа эбитэй бу?" — дии-дии ытаан ирэр». Ону билэр буоллагына, туок эмэ диэгэ. Онтон: "Утуй-утуй" — диэгэ. Утуйан баран муннута эмиэ тыаһыага, онно эмиэ түөскэ огус. "Һуу, тугу түһээтиҥ?" — «Ол ирэ бэтэрээ өттүтүгэр киһи эмиэ ытаан ирэр: "Бурдук үүнэр ото бүтэй таас алдьыс буолла. Уһугугар бэйэ-бэйэбитин һиэһээри гынныбыт".

"Уһугугар ити мин эппитим; бүтэй алдьэс буолуогун, бурдугун ото үүнэр һирин күн диэгитигэр тимир төҥүргэс тиэрбэс кэтэ һытар. Кантан һэниэни ылан көтөгүөгэй. Ол көтөктөгүнэ, арый дагына, арыйар да һэниэлээк буолуога, өскө даа кыайан көтөгөн арыйдагына, эргэ дьиэлэ буолуога бурдугун ото. Утуй, утуй!"

"Утуйан баран муннута тыаһаатагына, түөскэ оксоор, уһуктуога маныга. "Кайа! Тугу-тугу түһүөтүҥ?" — «Киһи ытаан ирэр; үйэгэ аракпакка: "Туок үлэтигэр уурбуттара эбитэй?! Бу кэриэтэ һилиим быстар, өлөр кэммэр һугаһаатым..."

«Итини мин эппитим: тогус тимир ичэгэ(-?) истээктэр(?), онустара иччиэлээк элдьээтин оҥуогун онно үөлүөкпүт, ыйыакпыт. Киһи кэлиэгэ аттытыгар. Онно үтүөгэ дуу, оксуога дуу, оччого элэ һэниэтинэн барактагына, оччого агай араксыага. Бугурдук дии-дии барыага: "Мин үлэбин үйэгэр үлэлээ араксыбакка, онус ичэгэбитин истэн иһэгин", — инньэ дии-дии кээстэгинэ, илиититтэн туллан түһүөгэ. Маны үтээччи, оксооччу кабан ылыага. Ол кабан ылбыта, үйэгэ арагыа һуога һири, гытта эргиллиэгэ. Каннук [өйүнэн] инньэ дьиэй?! Утуй-утуй, һараабата (?!) утукпатыҥ, — диир, — Туруок, эгэлбэктээ, аста аһаан баран камныам?»

Баран каалбыт. Тимир куньак таҥаһын, көтөрүн кынатын анньан баран көтөн тэйбэйэн испит. Тыаһа дьыдыйбытын кэннинэ:

— Һүөр, һөп буолла туруокпун. Дьэ аны багас киһи буоллубут. Батан һитэн өлөрүргэр диэри киһи буолдубут.

Аһаатылар. Аһаан-һиэн бүтэн бараннар:

— Туокка нааданый баай-баскуой, кааллыннар, тымныыга һууланыаккын һуоргаҥҥын, тэллэккин, һыттыккын тутаммыт ильльиэк.

Ытыалааччы киһи аттытыгар кэлбимэр.

— Һордоок күннээккин, дьоллоок күннээккин буллуҥ дуу?

— Буллум.

— Минигин ыйыттыҥ дуу?

— Ыйыттым. Өксөкү кэлэн кайтактыы да үгүлээтин, өйүҥ баарын туркары кэпсээйэгин. "Тугу кэтэккин уурбутуҥуй, көрбөтөҥүй?Аны мин эйигин түҥнэри оксуом". Онно: "Мин үлэбин үйэгэр аракпакка үлэлээ, һилииҥ быртан, тыҥа убуолаҥҥын өлөөр!" — дии-дии быраак, часкыйан баран кабан ылыага, һуолбут үстүн кэлээр. Бу кэлэн иһэҥҥин быаны булуоҥ. Бу быаны һыыйаҥҥын түһээр. Ол түстэккинэ биһиги луоткабытыгар түһүөҥ. — Кырдьык дьуру, паасынай уола, һаҥаҥ, каалыым даганы, — дии-дии ытыы-ытыы каалбыт. Өксөкү дьэ кэлэр диин, дьэ, үгүлүүр. Дьэ, уҥар, уҥа-уҥа биэк кэпсээбэт.

— Тугу^: кэтэккин уурбутуҥуй? — дии-дии кыйганан: — Быһа оксуом.

Мунна диэбит һалдаат:

— Тогус ичэгэ, — диэбит, — онустара иччэтэк, огустаргын муҥнуга төлөрүйбэккэ мин үлэбин үлэлиэ араксыбакка, аптаак һаҥа иччилээк буолан баранҥын ыытыаҥ дуу, тыҥа буоланҥын катан өлөөр. Дьэ барактым. Арагыс илиибиттэн.

Илиититтэн атагыттан туллан түстэ, өксөкү часкыйан баран кабан ылбыт. Бу һалдаакка талы өрө диэк көрөн баран һоготок ытыалыыра.

Һалдаат доготторун һуолларын үстүн баран испит. Луом кончоллон турар. Онтон быа баайыллан турар. Алдьыс кайаны һууллан киирбит. Бу быаттан тутан баран һыыйан иһэр, һыыйда һыыйбытынан луоткага туспут. Камнаатылар, быаларын һубуйбуттар.

Ыраактаагыга тийбиттэр. Огонньор куолутунан оготун гытта олороллор иккиэн. Бу кыыһы гытта киһилэрэ ыаллыы барбыт. Киирэн кэлбит ыраактаагыга, илии тутуспут.

— Һордоок күннээккии, дьоллоок күннээккин буллуҥ дуо?

— Буллум.

— Мии бурдугум отун ыйыттыҥ дуо?

— Ыйыттым. Биллим. Таксыам да арыйыам.

Тагыста да арыйа тарпыт. Бурдуктарын ото эргэтээгэ үүнэр кэмитэр үүнэр.

— Дьэ, киһилээтиҥ. Мин аны туок таа биэриэмий? Һоготок паракуоттаакпын, һиргэ тийдэгинэ — һиринэн барар, ууга талы ууга киирдэгинэ — эгэ-кээ ууга багас һирдээгэр [өтүө].

Паракуоттаак камнаабыт. Нөҥүө ыраактаагыга тийдэ. Аны эһэ барыага кытылга, урут барбатак киһи огото, паасынай гиэнэ барбыт. Киирбит, илии тутуспут.

— Һордоок күннээккин буллуҥ дуу? Дьоллоок күннээккин буллуҥ дуу?

— Буллум.

— Мин огобун ыйыттыҥ дуу?

— Оһор һирин ыйыттым. Күн күнү ортотун диэк Һуоллаан һуол оҥоруҥ, туруу кураҥынан икки һуопка бааллар. Икки һуопка икки диэги өттүгэр икки көлүйэ бааллар. Онно илльиэм, огогун, уокка түспүтүттэн ыарыы диигин диин. Аны огоҥ өлүөр кэлиэгэ.

— Огом баран, маныга эн барыс акка көлүйэн баран, атыҥ һыргатыгар ууран баран. Дьэ, камныакпыт.

Дьэ, камнаабыттар. Икки һуопка тиийбиттэр. Бииргэс һуопкага кытыытыгар көлүйэ баар. Отууламмыттар, отуу убайыагар диэри көрүүлүү һыддьыбыт. Бу көрүүлүү һырыттагына һыгынак иһиттэн һур бэлиэлээк такса көппүт. Маны кабан ылбыт. Атагын тоһуппут, һиһин тоһуппут, быракпыт ууга. Мунтута үс һиринэн быгастаммыт, өлөн каалбыт. Уоттарын кээспиттэр, нөҥүө һуопкага барбыттар, бииргэскэ. Онно эмиэ көлүйэ баар. Бу өлөөччү бэлиэлээги комуйан илпит. Инньэ гынар даа быраан кээспит ууга. Мунтуҥ тиллэн баран карбыы турар. Бу кыыстарын ильльэн бараннар, уу кытыытыгар ууран кээспиттэр. Чэкэ[нийэн] киирэн һууммут, илэ барыта оһон иһэр, баас оннута даа һуок буолбут. Билтиччи дьактар бэрдэ буолбут. Икки диэги карагын үүтүттаҥ уу таммалыыр оччо баскуой бу кыыһын, кат төрөөбүтүгэр талы, агата үөрэн көтө һылдьар, үктүүр һирин көрбөт, оччо үөрбүт. Дьиэлэригэр кэллилэр.

— Дьэ огобун илт, — дьиэбит. Оготун биэрбит, һуктүүлээн, астаан-таҥастаан, киһилээн-камначчыттаан, паракуоттаах.

Икки ааллаак, икки паракуоттаак паасынай уола үһүс күнүгэр камнаабыт. Бу камнаан ыраактаагыга тийбит. Инньэ гыммыта, барбыт. Киирэн кэлбит ыраактаагыга паасынай уола.

— Һордоок күннээккин, дьоллоок күннээккин көрдүү барбытыҥ диин?! Буллуҥ дуу?

— Буллум.

— Минниэттэрин-кээ буллуҥ дуу? Һаатар һураҥтарын иһиттиҥ дуу? Биллиҥ дуу?

— Һэ-э, биллим, иһиттим-көрдум, инньэ итээги паракуокка киир бараҥҥын. Онно миниэнэ истириэпкэ баар. Онтон ыйыт. Ол кэпсиэгэ.

Күн ыраактаагы барбыт, киирбит. Истириэпкэтин көрбүтэ: арай огото-һүтэрээччи кыыһа, һалдаатын кытта оготун дьиэтигэр эгэлбит.

— Дьэ, кайаларын паайдыаҥый?

— Билбэппин, — диэбит.

Онуга ыраактаагы бэйэгэ диэбит:

— һалдааппын ылыага биэрдэргин, "кыыс ого — ыппыт оногос, омук киһи киһитэ" диэн өс коһооно.

Инньэ гынан икки кыыстаак барбыт, дьиэтигэр-уотугар тийбит.

Баай купиэс кытылга диэри һолкону тэлгиэбит кэлиэгин. Паасынай дьиэтин диэк луотканнан баран бараннар, паракуокка барбыттар. Нөҥүө күнҥэ диэри һурак һуок. Һарсынҥытыгар көтөр кэлбит — чыычаак. Бу һаҥалаак. Бу һаҥардагына көрбүттэр. Көрдөктөрүнэ, муойугар һурук баайылла һылдьар. Һүөрбүттэр, ылбыттар. Һуругу аактактарына: «Үс ыраактаагы комулланнар бииргэ һүбэлэһэллэр. Бу кэпсэтэннэр бэтэрээги гуорат(ы) даллааннар, ытыалааннар. Оннук айдаҥ һирдээктэр. Кас күннэтэ мынньыктыыллар һыыс-буор буолумуогун. Онно гуорат тутан ирэллэр, оҥорон иһэллэр. Үс ыраактаагы үлэлээбиттэриттэн каасна карчытые барытын бииргэ муспуттар. Таһын кыһыл көмүһүнэн ойуулааннар оҥорбуттар. Иһэ үрүҥ көмүһүнэн дуйдааннар оҥорбуттар диэннэр, ыҥыран үйэбитигэр биһиги аттыбытыгар дойдуланнын диэннэр: "Ыгырыҥ паасынай уолун".

Маныга:

— Кэлиэм, — диэбит.

Көтөр чыычаак баран каалбыт. Биир каһаак һурук биэрбит: "Бар купиэскэ".

Купиэскэ киирдэ, һуругун остоолго ууран кээстэ. Маны илиитигэр ылбыт купиэс, һуругу аакпыт:

"Һордоок күҥҥэ киһи өлөр, дьоллоок күҥҥэ киһи төрүүр. Маны буллум. Огогор кэпсиэ: һордоок күнү, дьоллоох күнү буллум. Ол ирээтэ ылыам һуок. Гинини каракпар да көрүөм һуок. Мин көрөн турдакпына, кайтак гыныакпытын үчүгэйий? Өтүө таҥаһы тагынна — ол киһи өтүө. Дьадаҥы мөкү таҥастаах, ол ирээти өтүө киһи ирээри дьадаҥы мөкү. Баай һанаата гиниэнэ ким да кэм да кээспэт. Баскуойга үгүс киһи багарыага, һиҥилгэ бартын өлөрүөгэ(?). Мин өтүө буоламмын өлбөтүм. Болии киһини өлөрбөтүн. Бэйэтин ыйытыакка наада. Һубу бүгүн, кини да өлөрө илигинэ, бэйэтэ өллүн. Ону ыйыа һуога, өлөрүө һуога. Бу дойдуга гуорат һуок буолуога. Уотунан көтүтүөм. Үгүс киһи өлүөгэ".

Диэбит купиэс:

— Бэйэтэ мөкү көрдөөбүтэ күн һиригэр һылдьымаары. һарсыҥҥытыгар һарсиэрдэ, кыыһын дьуру, күлүгү дьуру ыйыыр маска ыйаан кээспиттэр, гинини дьүрү, күлүгү дьүрү.

Паракуокка камнаата төттөрү һири үүһэ. Тиийбиттэрэ, дьиэтин бүппүттэр. Дьиэтигэр таһынан бүппүт. Дьактарын убайа баар эбит. Онуга бастаак кыыһы — ыраактаагы кыыһын кыыс гына һылдьыбыта. Паасынай уола бу кыыһы ыраактаагы уолугар— кыннытыгар — биэрбит. Инньэ гынан бары уһугунан уруулуу-тарыылыы буоланнар, байан-тотон олороллор. Өспүт элэтэ уһуга.





Фольклор долган/Сост. П.Е. Ефремов. — Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000. — 448 с. — (Памят­ники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока; Т. 19).

Каамыылаак кааман испит. Кааман иһэн-иһэн һуурка кэлбит. Бууска тоҥмут кааны көрбүт. "Таба колун буллум", — дии-дии һуумкатыгар уктан кээспит. Инньэ гынан бараан, кааман испит. Иһэн-иһэн, ыалларга кэлбит.

Ыалларга күөстээри эттэрин эттээбиттэр.

— Кайа ыалдьыппытыгар эт тийбэт эбит, — дэспиттэр.

Онуга Каамыылаак диэбит:

— Кайа туок буолагыт, мин һуумкабар эт баар этэ, ону киллэрэн күөстээн.

Дьэ, онтон ыаллар күөстэригэр Каамыылаак "этин" уган кээспиттэр. Киэһэннэн дьэ этгэрин котороллор. Которбуттарыгар ыалдьыттарыгар эттэрэ эмиэ тийбэтэк.

Каамыылаак:

— Кайа, каннаный мин этим? — диэбит. — Өллүм-өллүм. Кайдак аһаабакка утуйуомуй?!

— Кайаа, өлүмэ агай. Биһиги эйиэкэ бүтүн тугутта биэрэбит, — диэбиттэр ыаллар. Аһаан баран угуйбуттар, тугуттарын көлдөрбүттэр Каамыылаакка. Каамыылаак түүн таксан тугуга ииккэ кэлбитин тутан ылбыт, инньэ гынан бараан икки бастыҥ атыыр муостарыгар иилэн кээспит. Киирэн утуйан каалбыт. Һарсиэрда ыаллар көрбүттэрэ: Каамыылаак тугутун икки бастыҥ атыырдара муостарыгар иилэ һылдьаллар. Каамыылаак ону иһиттэ дааганы:

— Дьэ илэ өлөбүн эбит! Тугута һуок кааллым! — диэн үүгүлээбит.

— Кайа, өлүмэ агай! Биһиги эйиэкэ ол икки атыыры биэриэкпит! — диэбиттэр дьиэтээгилэрэ. Каамыылаак икки атыырдаммыт.

Икки атыырын көлүнэн баран, Каамыылаак һыргалана барбыт. Иһэн-иһэн оҥуоктарга кэппит. Онно биир эмээксини колботун арыйан костоон ылбыт, һыргатыгар ууран кээспит. Баран испит. Иһэн-иһэн биир ыалга тийбит, һыргатын ыаллартан ырааккаан кээспит. Каамыылаак таһаараа оголору көрсүбут:

— Оголоор, мин һыргабар чугаһаайагыт! һыргабар эмээксиним баар. Киһи чугаһаата да һоһуйан өлөн каалыага! — диэбит.

Каамыылаак чаай иһэ олордогуна, оголор һүүрэн киирбиттэр:

— Каамыылаак, эмээксиниҥ өлөн каалбыт! — диэбиттэр.

— Араа! Аны багас илэ өлөбүн эбит! Эмээксинэ һуок кааллым! Ити оголор һыргага чугаһааннар! — Каамыылаак үүгүлээбит.

— Того өлөөрү гынагын, кайа! Ыл ити икки кыыспытын! — дэспиттэр дьиэлээктэр. Каамыылаахс онон икки кыыстаммыт.

Кыргыттарын тиэйэн баран, Каамыылаак баран испит дьэ. Баран иһэн-иһэн биир баай кирилиэһин көрбүт. Ону көрөн, Каамыылаак кыргыттарыгар һаҥарбыт:

— Кайа, кыргыттар, барын таксын тиит маска! Кистэнэн олорун. Мин баайга барыам. Гинини мунна эгэдиэм. Баай: "Кимиэнэ баайай" — дии-дии ыйытыа. Онуга эһиги диэриҥ: " Каамыылаак баайа!" .

Ону һаҥаран баран, Каамыылаак баайга тийбит. Чаай иһэн бүтэн диэбит:

— Кайа, догоо, киммит баайай бу?

Онно баай һоһуйа һыһан баран эппит:

— Кимиэнэ буолуой?! Миэнэ буолумуйа!

Каамыылаак:

— Һуок! Миэнэ! Итэгэйбэт буоллаккына барыак таҥараттан ыйыта! — диэбит.

Барбыттар. Кыргыттар һытар һирдэригэр кэлэн баран, Каамыылаак үүгүлээбит:

— Бу ким баайай?

Үүһэттэн кыргыттар үүгүлээбиттэр:

— Каамыылаак баайа, Каамыылаак баайа!

— Иһиттиҥ дуо? — диэбит Каамыылаак — Ким баайа эбитий?!

Каамыылаак ити баайы батан ыыппыт, баайын баай гыммыт. Байан-тотон олорбут. Элэтэ, бүттэ.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Былыр Чыычаак Кутуйагы кытта олорбуттар. Чыычаак, кыһынын

каар түстэгинэ, итии һиргэ көтөөччү эбит. Кутуйак — бу һиргэ олок киһи. Чэкчэкээ анныгар дьиэ, копсок оҥостубут. Чыычаак ол чэкчэкээ таһыгар талактарга һааһын уйа туттубут. Һайыннарын ортото буолбут, от барыта үүммүт, һугун барыта буспут. Кутуйак Чыычаагыгар ыаллана, һүбэлэһэ кэлбит.

— Дьэ, һайыммыт баранан эрэр, һотору тымныйыа. Оголорбут кыралар, кыана иликтэр. Биһиги һааһы, һайыны быһа бэркэ да олордубут. Эн того манна кыһылаабаккын? Мин кыһын чүҥкүйэбин, тулабытыгар ыал һуок буолар, — диир Кутуйак.

Чыычаага этэр:

— Мин манна кыһылыырым һатаммат.

— Того? Биһиги һүбэннэн һатаммат һиргин, багар, көннөрүөкпүт.

Кутуйак инни диэккитин һанаан, эрдэттэн, һүбэлэнэн бараан кэлбит эбит: һайына тымныы буолан аһылыга үүммэтэк, отун һилиһэ үүммэтэк, аһын Чыычаактыын, бииргэ мунньарга һанаммыт.

Чыычаак этэр:

— Мин бу һиргэ кыһыммын котон быһыам һуога. Итии һиргэ бардакпына, эҥиин эҥин аһыылык нэлэччи буолааччы, онно кыстаан баран мунна бэлэм буолуутугар кэлээччибит. Эн көрдүк копсокко каһаанар күүһэ һуокпун, дьылы быһар аһы каһаанар кытаанак.

Онуга Кутуйак диир:

— Һуок, эн һаллыма. Мин дьылы быһааччыбын тугу да мугутаабакка. Һайыгыттан мин мунньунааччыбын кыһыны быһа аһыыр аспын. Эн эмиэ һаныгыттан аһыыр аскын мунньун. Мин эньиэкэ көмөлөһүөм, отунан копсок оҥоруом!

— Ээк, кирдик. Дьон һин өлбөккө кыһылыыр эбит. Мин да туок буолуомуй ?! Копсок оҥорон биэриэ догорум, — дии һаныыр Чыычаак.

— Кутуйак копсок оҥорбут, Чыычаак кыһылыырга һүбэлэммит. Кутуйак кэлэн диэбит:

— Дьэ оҥордум, аскын тас, — диир. Бэйэтин копсогун кэҥэтэн оҥорбут эбит.

Чыычак копсок толору таспыт аһыыр аһын. Кутуйак эмиэ таспыт. Дьыллара-күннэрэ тымныйбыт, һир тоҥмут. Кутуйак һорок аһын кыайан таспатак. Дьиэтигэр кэлэн таспыт аһын һуоттуур. Колоотогуна дьыл аҥарыгар агай тийииһи гиниэнэ. Чыычаакка кэлэр.

— Дьэ, эмиэ һүбэлэһэ кэллим. Куһаган дьыл буоллагына, каар ирэ тардыа һуога, дьыл уһуо. Биир дьиэгэ дьиэлэниэк эн биһикки. Һотору пургаа буолуо, оголоруҥ тоҥуоктара. Миниэкэ дьиэлэннэккинэ пургааны, тымныыны билиэҥ һуога.

Чыычаак дуумалыыр: "Оо, кирдик, тымныйыага һотору. Мин талак төбөтүгэр дьиэлэннэкпинэ, үрдүтэ аһагас. Оголорум тоҥууһулар. Кутуйак һүбэтигэр киириниэккэ үчүгэй".

— Дьэ һүбэгин һөбүлээтим, дьулкаак буолуом, — диэбит.

Кутуйак:

— Өссүө мин һүбэлиэм. Бука маҥнай эн аскын аһыак. Биир аһы аһаан, биир таҥаһы таҥнан кыстыыр дьон буоллакпыт дии. Эн аһыҥ бараннагына, мин аспын аһыакпыт. Икки киһи һапаастаммыт аһа икки да дьылга тийэр эни. Кыһалгата һуок кыстыакпыт, — диэтэ. Чыычаак барытын һөбүлээтэ.

Чыычаак Кутуйагын дьиэтигэр көспүт, кэргэттэрин таһыммыт. Дьулкаак агай олорбуттар. Кэпсэтии быһыытынан Чыычаак һапааһын һиэбиттэр. Чыычаак аһа кыһын ортотугар тийдэ, Кутуйак аһыгар киирбиттэр. Дьыллара имийдэ, кадьарыктаата, от өссүө үүнэ илик. Кутуйак копсогун көрө барбыт. Колоотогуна от таксарыгар тийиэ һуок астара, һаныкаан быстыыһы. Дуумалыыр: "Бэйэбит агай һиэтэкпитинэ от үүнэригэр тийииһибит. Чыычаагы матарыакка".

Кутуйак арай күн аайы кинэ эриллэн испит. Онуга Чыычаак колуур, көрдөгүнэ, эрдэ араксыагын багарар көрдүк. Кутуйак аһаппат буолла. Кутуйага биирдэ кыйанан, оголорун кырбыыр, онтон устунан Чыычаак оголорун кынаттарын тииһинэн быһа ыстыыр.

Чыычаак оголорун аһынар: "Канна да олорон өлөр биир. Луучча оголорбун үүһэ таһаарыым". Оголорун, дьактарын үүһэ таһаарбыт. Тибиллибит уйаны каһыммыт, оголорун дьиэлээн олорпут. Бэйэтэ мас түүтүн мунньар, ону һииллэр. "Дьэ өлүүһүбүн. Ыраактаагыбар барыыһыбын. Кутуйагы үҥэ, атагастаабытын". Онуга диэри оголоругар тийэр аһы мунньубут. Көтөн каалбыт. Бу көтөн ыраактаагытыгар Өксөкү көтөргө тийбит.

— Дьэ мин өллүм. Дьонум эмиэ. Миньигин Кутуйак атагастаата.

Биир һүбэннэн бииргэ аспытын каһааммыппыт, дьулкаак олорбуппут.

Бастаан миниэнин һиэбиппит. Онтон һаас буолуута, аны биһигини Кутуйак үүрэн кээстэ. Оголуун-бэйэлиин тоҕон-коргуйан өлүүһүбүт. Маны дьүүллээ, — диэбит Чыычаак.

Ыраактаагы өр дуумалаабатак, икки һалдааты кытта кас ирэ киһини ыьппыт:

— Барын Кутуйакка. Тийиҥ да копсогун ортотунан быһын, аһын аҥарын .Чыычаакка биэриҥ!

Һалдааттар тийбиттэр, копсогун ыйдарбыттар. Ортотунан быспыттар:

— Дьэ, бу Чыычаак үлүүтэ, аҥара — бу эн үлүүҥ. Чыычаак үлүүтүн тыытаайагын!

Чыычаак үлүүгүн таһыммыт, оголорун аһаппыт, бэйэтэ топпут. Кутуйак дии һанаабыт: "Мин эмиэ ыраактаагылаакпын. Онно барыакка үҥэ. Того миньигин көтөр ыраактаагыта атагастаата?"

Кутуйак ыраактаагытыгар Моҥуйга тийбит. Кэпсээн биэрбит, талаан ыллылар диэбит. Бэйэтин буруйун тугун да кэпсээбэт. Моҥуй ыраактаагы кыыһырда:

— Того мин киһибин атагастаата көтөр ыраактаагыта, минньигиттэн ыйытыыта һуок? Оччого мин гинини кытта һэриилэһиэм! — диэтэ. "Һэрииннэн тийиэм, һаҥардыы һир тоҥорун кытта" — диэн өксөкүгэ илдьит ыытта.

Өксөкү дойдута ыраак эбит. Өксөкү илдьити ылан баран этэр:

— Ээ, биирдэ һаҥаран баран һаҥатын того мүлтүрүтүөй?!.

Өксөкү айыы агай көтөрүн һэрии муста: "Барыҥ, һэриилэһиҥ!" — диэбит. Онтон бэйэтэ барыыһы.

Икки һэрии көрсөллөр. Һэриилэспиттэр. Өксөкү ыраактаагы кынатынан огуста да, кутурук даа, эбэкээ даа орпот, быһыта кырбаан испит. Моҥуй ыраактаагы көрдөгүнэ киһитэ эстииһи, бэйэтэ утары барар. Өксөкүнү кытта тутуһар. Моҥуй ыраактаагы кутуругунан оксубут, онно Өксөкү ыраактаагы кыната карытынан булгу ыстаммыт. Өксөкү һатыы буолла. Көтөрдөр ону көрөөт барылара күрээбиттэр. Моҥуй ыраактаагы һэриитин кытта төннүбүт:

— Кутуйакка талы эрэйдэнэн өл! — диэбит Өксөкүгэ. Бары көтөр күрээн көтөн испиттэр. Өксөкү каалбыт.

Баай купиэс баар эбит биир олокко. Бу Баай купиэс һаныыр: "Дойду үрдүгэр мин һага баай һуок. Каһан бараныай мин аһым- таҥаһым?!" — диир.

Биир таҥара күҥҥэ гүлээйдии бараары гүлээйдиир атын туттарбыт. Мииммит атыгар, гүлээйдии барбыт. Күтүр-күтүр ойуур иһинэн барбыт. Баран иһэн истибит: көтөр кынатын тыаһа бөгө. Көрбүтэ: көтөр бөгө илэ былыкка талы көтөн иһэллэр. Көтөрдөр кэннилэригэр чыычаактар көтөн иһэллэр. "Кайа бу кантан кэлэллэр барылара биир һиртэн?" — дии һаныыр. Көтөрдөрү утары баран испит. Кыра чыычаак баранна, барыта ааста. Чыычаактар көтөн кэлбит туруктарынан көтүтэн испит. Көрбүтэ, туоктан да атын көтөр кааман иһэр, һатыылаан. Ону көрөн дьиксинэр бу киһи.

Онтута киһилии һаҥалаак буолбут:

— Кайа, мин эн үтүө ааккар иһэбин. Миньигин киһилээ!

— Кайдак? Тугунан?..

— Миньигин Моҥуй ыраактаагы кутуругунан карыбын булугу оксубута. Кынатым миэнэ үһүс дьылыгар оһуога. Онуга диэри миньигин иит. — Ээк, иитимийэ. Үс дьыл диэн үс хонук кэриэтэ. Ас-таҥас нэлэччи! Иитиэм, — диэбит Баай купиэс. — Дьэ кайдак гынан илдьиэмий эньигин.

— Аттарда эгэл, агыс һаамай муҥ күүстээк ат тардааччы миньигин.

Баай купиэс дьиэтигэр тийэн агыс аты туттарбыт, көлүттэрбит, дьиэ бэлэмнээбит.

— Көрдүү барыҥ. Эгэлиҥ. Һубу дьиэгэ киллэрээриҥ, — диэн ыйан ыытар. Дьонноро һотору эгэлбиттэр агыс атынан. Киллэрэн кээспиттэр.

Бу Баай купиэс коруобаны, аты өлөрөн аһатар Өксөкүнү. Иккис дьылыгар тийбит, биир дьыл агай каалла. Коруобатын буоллун, атын буоллун имиччи бараата, бу Өксркүтэ туокка да топпот. Баай купиэс:

— Чэ бараннын. Бүгүн копсок карчылаакпын. Булан аһатыам.Тылбар туруом! — диир. Бу копсок карчыта бараныар диэри ас атыылаһа-атыылаһа аһаппыт. Һоккор һолкуобайа һуок каалла. Дьэ онуга да кыһаллыбат.

— Кайа, торгом-таҥаһым элбэк. Онон да иитиэм, — диир.

Торготун-таҥаһын, аска эргитэн аһата олорбут. Үһүс дьыла мүлтү ыстанар, туга да һуок буолла.

— Дьэ тугум да орпото!

— Ээ дъэ, кирдиги этэгин. Мин багаланыам — көтөн көрүөм, — диир Өксөкү.

Таһаара таксыбыт, көтөн багалаабыт, маамут устата өгдөйбүт, каттыы олорбут.

— Өссүө да оһо илик эбит. Ыраак көттөккө арааттаныыһы. Өссүө олорууһубун, — диир.

Баай купиэс:

— Дьэ иитиэм, — диир.

Дэриэбинэгэ баран үлэлиир, үлэтин карчытынан аһаппыт. Бу аһаппытынан тугу да һуок.

— Ээ, өссө көтөн багаланыакка, — диир Өксөкү, тахсан көтөн көрөр, икки маамут устата үүһэ көтөн бараан, төттөрү олорбут.

— Өссүө да олорууһубун!

— Дьэ ос, ос. Тылбын биэрбитим да — иитиэм! — дэриэбинэгигэр барбыт. Үлэлээн до тоторуо һуок курдук.

— Дьэ мин дьиэбин, копсокпун, дьактарбын атыылыым. Һин өркөөн аһатыам оччого, — диир. Барбыт дъактарыгар:

— Дьэ Өксөкү ыраактаагыны кыайан ииппэтибит. Онон мин дуумалаатым дьиэбин, копсокпун, эньигин атыылыыһыбын! Эн һөбүлүүгүн дуо?

— Кайдак тылгын быһыаҥый ?! Эн һанаагыттан мөккүйбэппин. Каһан эмэ киһи буолуокпут — уол ого биир өлүүннэн өлөөччүтэ һуок, — диэбит дьактара.

— Дэриэбинэтигэр баран атыылаан кээспит барытын. Карчыны дэлби ылбыт, аһы атыыласпыт.

— Дьэ, аһым баранна. Бу баара һуога элэтэ, дьиэбин, дьактарбын атыылаатым! — диир. Өксөкү: "Дьэ-дьэ!" — диир. Ол аһын аһаан бүтэрэн кээспит. Өксөкүтэ диэбит:

— Дьэ аны ас ылыма. Мин багаланам көрүөм: таһаара таксан. Эньигин эстим, — диир. Таксыбыта, каллаан төбөтүнэн көппүт, төттөрү олорбут:

— Дьэ, аанньа оһо илик да буоллар, көтүүһүбүн. Эн кайдиэк буолар киһигиний?

— Һирбэр каалабын эни?! Эн эрэ көт! Эн эрэ өлүмэ!

— Мунна да каалаҥҥын кайдак киһи буолуоҥуй? ! Баайыҥ эрэ туркары эньигин киһи диэктэрэ. Миньигин кытта барыс, мин һирим үрдүтүгэр өл дуу, киһи буол дуу! — диир Өксөкү. Киһи һөбүлэнэр:

— Барсыам! — үрдүтүгэр мииммит, көтөллөр дьэ.

Көтөө иһэн көрбүтэ, биир көмүс дьиэ турар, баайа-тото туоктан да ордук. Бу тиэргэҥҥэ олорбуттар.

— Дьэ тут үс коруобата!

Үс коруобаны һиэтэн эгэлбит. Өксөкү ыйыртаан кээспит.

— Дьэ аны аһаатым. Бу дьиэгэ киир, миниэкэ улакан кыыс балтым дьактар баар. Көрдөө гиниттэн куосканы, коруопка иһигэр һытар ол куоската. Өс ыйыттагына: "Өһүм һүрдээк һыаналаак, төлүөк буоллаккына — кэпсиэм" — диэр. "Карчыны баскын һаба кутуом, — дьиэгэ. — Кэпсээ эрэ". Оттон ол куоскаҥ үс бүтэй күн көмүс агай карчынан һаактааччы, күлүүһэ төлү тэбиэр диэри. Оннук куоска. Аматтан кэпсээмэ өскүн карчыка. Дьиэтин, малын, үбүн барытын биэриэгэ, куоскаттан атынын. Ону кэпсээмэ. Дьэ куоскатын биэрбэтэгинэ төннөөр, — диир Өксөкү. Баай купиэс киирбитэ, биир кыыс дьактар ытыы олорор, карага комуос һага испит.

— Дорообо! Котун диэм дуу, дьактар диэм дуу?

Дьактар карагын уутун икки диэк илгэн кээспит:

— Кайаа, бу каннык һиртэн кэллиҥ? Бу дойдуга туора карактаак, уһаты уллуҥнаак үктэммэт һирэ. Ыраактан кэлбит киһи, өскүн кэпсээ, — диир.

Баай купиэс:

— Оо, кирдик-кирдик, ыраактан кэлбит киһи өһүм канна барыай?!

Кыыһа:

— Туогу да көрдүүргүн аһыныам һуога. Эт агай! — диир.

Онуга уол:

— Өһүм һыаналаак. Бу коруопка иһигэр куоска баар. Коруонканы куоскалыыны биэрдэккинэ кэпсиэм! — диир.

Онута кыыс:

— Мин кайдак биэриэмий куоскабын?! Гэриэс-комуруос убайдаак этим. Ол һүппүтэ үс дьыл буолла. Ити гини гэриэһэ. Төбөгөр тийэ көмүс карчыны кутуом! — диир.

— Миньиэкэ карчы наадата һуок!,

—Чэ оччого куоскалаах бэйэбиттэн ордугун — дьиэбин-уоппун

барытын ыл! — диир кыыс.

Баай купиэс:

— Биэрбэт буоллаккына кэпсээбэппин, — диир да, такса көтөр.

Өксөкүтэ эмиэ көтөр. Кыһыл көмүс дьиэни көрбүт, һир барыта гүлүбүрүүр агай. Баайа-тото һүрдээк. Онно олорбуттар. Өксөкү:

— Дьэ үс коруобата һиэтэн эгэл! — диэбит.

Эгэлбитин ыйырбыт.

— Дьэ ылгын балтым баар бу дьиэгэ. Киир манна. Ытыы олоруога, өскүн-тылгын ыйытыага. "Өһүм һыаналаак" — диэр. Эмиэ коруопка баар, кыһыл көмүс дуйдаак, ол иһигэр көмүс куурусса баар, кыһыл көмүс агай карчыннан һаактааччы, үс күн һаактаатагына күлүүһүн төлө тэбээччи. Онтутун көрдөөр. Биэрдэгинэ агай миньигин кэпсээр.

Уол көтөн түһэр. Кыыс баскуойа олорор.

— Дорообо! Котун диэм дуу, дьактар диэм дуу?!

— Ээ, дорообо, — карагын уутун икки диэк илгэн кээспит. — Өскүн-тылгын кэпсээ. Туора карактаак көстүбэт һирэ мунна. Кэпсээ тугу билэргин! —диир.

— Ээ, өс канна барыай?! Өһүм һыаналаак. Кыһыл көмүс дуйдаак коруопкагын эгэл.

Кыыс биэрбэтэк. Уол таксан көтөр. Өксөкү ыйыта тоһуйар:

— Кайа биэрбэт дуу?

— Һуок.

— Чэ, барыак! — эмиэ коттүлэр.

— Көрбүтэ: иннилэригэр гуорат көстөр, уһуна-туората биллибэт улакана. Гуорат кырыытыгар олорбуттар.

— Дьэ бар бу гуоракка. Ортотугар диэри баран иһиэҥ. Ортотугар тийэн иһэн, дьиэттэн эрэ улакан, үрдүк баскуой дьиэни көрүөҥ. Ол мин дьиэм. Ааныгар һалдааттар туруоктара, эньигин аматтан ыытыактара һуога. Онуга этээр: "Ыраактаагы иньэтигэр улакан һыаналаак өстөөкпүн", — диэр. Оччого ыытыактара. Лиэсниссэ устун тахсан ортоку этээскэ һалдааттары көрсүөҥ. Эмиэ ыытыактара һуога. Онуга диэр: "Өстөөкпүн ыраактаагы иньэтигэр". Тойонноро көҥүллүө. Үрдүкү этээскэ мин дьиэм. Аан икки өттүгэр икки һаалаак һалдаат туруога. Онуга: "Һыаналаак өстөөкпүн ыраактаагы иньэтигэр, кэнники дьоннор онноогор ыыппыттара", — диэр. "Ыытыактара. Киирдэккинэ эмээксини көрүөҥ. Онуга һинил дьактар олоруо. Иккиэн ытаһа олоруоктара. Онно өскүҥ ыйытыактара. Оччого эмиэ һыаналаар: "Һин, төлүүбүт!" — диэктэрэ. Онно эн этээр: "Һундуук баар, ол иһигэр коруопка баар. Һундууктары, коруопкалары биэрдэккитинэ кэпсиэм". "Дьэ биэриэкпит", — диэктэрэ. Дьэ эн кэпсээ: "Өксөкү көтөрү кытта кэллим. Гуорат кырыытыгар олордо. Киһилэри ыыттыннар диэбитэ", — диэр. — Дьэ бар!

Уол барар. Барыта эппитигэр талы буолан испит.

Дьоннор баран өксөкү ыраактаагыны эгэлбиттэр. Өксөкү ыраактаагы тириитин уһулбут да илэ киһк буолбут. Ыраактаагы бу киһини бэйэтигэр дьиэлээбит. Аһаабатак аһын аһаан, таҥныбатак таҥаһын таҥнан эргэ төлүгэр түспүт. Үс нэдиэлэгэ диэри олорбут. Биирдэ ыраактаагыта диир:

— Эн биир дьиэгэ олорон чүҥкүйэгин буолуо?

— Һээ.

— Оччого гүлээйдээ гуорат иһинэн-таһынан. Ыраак бараайагын. һурдээк һэттээк Һирдэр бу.

— Дьэ, ээк!

— Һыргаһыт аты эгэлбиттэр, миинэр.

— Эргийэн манна кэлээр: Өр буолаайагын. Күн түһүөр диэри һылдьаайагын! — диир Өксөкү ыраактаагы.

Уол атын үрдүтүгэр ойбут, көтүтэн испит. Гуораты эргийэн көрүүһү. "Һири-дойдуну көрүөккэ. Күнүм үүһэ эбит", — диир дааганы гуорат таһынан көтүппүт. Гуората каракка агай көстөр буолбут. Ыраактаагы нагаан биэрбит эбит. Арай көрбүтэ: үс ньэҥчээн кыыллар аһыы һылдьаллар. "Өлөрүөккэ наада итилэри, атынан батан!" — көтүтэн кэлбит. Ньэҥчээттэрэ һүүрбүттэр. Һырыһыннарар. Биирдэрин өлөрөр. Һүүрдэн кэлбитэ, онтута ойон турар да көтөн каалар. Эмиэ һитэ таһыйбыт, эмиэ биирдэрин окторор. Кэлбитигэр, тура эккириэбит да, көтөн каалбыт. Кэнниттэн баппыт. Һитэ таһыйан, ньэҥчээни октордо. Тийбитэ, эмиэ көтөн хаалар. Кэннилэриттэн ойутар. Иккитэ-үстэ ойдороотун уруука аана көстүбэт тумана огуста. Кыылын да булбат, гуората да көстүбэт. "Ээ, улакан гуораты канан ааһыамый!" Көтүтэн истэ, мунан каалбыт.

Төһө-качча барбыта буолла, биир тимир дьиэгэ кэппит. "Туман ааһыар диэри манна конуокка". Атын баайаат, аанын арыйа тардар.

Дьиэ иһигэр Аат букатыыр һытар. Атагын һалбага, төбөтө нөҥүө- нөҥүө истиэнэгэ кэппит оччо улакан.

— Ээ, Баай купиэс, кэллиҥ дуу? Дьэ миниэкэ кэллиҥ да һубу а һиртэн барбаккын. Һубу һиргэ кэлбит киһи төннүбэт ыйаактаак.

— Өлөрүмэ агай. Киһилээ — диэн көрдөһөр. — Ыытыаҥ дуо каһан эмэ?

— Ыытыам-ыытыам, тылгар турдаккына.

— Туруом, туруом, һирбэр агай ыыт.

Аат букатыыр:

— Ыытыам, ыытыам. Билбэт һиргин биэрдэккинэ — ыытыам! —

диир.

Баай купиэс дуумалыыр, булбат.

— Биэрэр буоллаккына һаныккаан ыытыам!

— Дьэ, биэриэктибин.

— Дьэ бар. Дьиэгэр тийэн эппиккин ыытаар. Үс дьыл иһигэр ыытыаҥ һуога да, һамантан оборон ылыам эньигин. Канна да куотуоҥ һуога! Бар тагыс. Гуоратыҥ көстөө олорор!

Таксыбыт, атын үрдүтүгэр ойбут, гуората көстөр эбит. Үс күнү муммут эбит. Өксөкү ыраактаагы көрдөтө һатаабыт. Тийэн атын туттаран, ыраактаагытыгар киирбит.

— Кайа, канна һырыттыҥ ?

Барытын кэпсээн биэрэр. Онуга Өксөкү ыраактаагы:

— Ээ, ити Аат букатыырга тийбиккин. Ити абааһы букатыыра. Айыы дьонун бүтэрэн эрэр. Мин агай аһарабын. Дьэ кайдак ыытта?

— Ээ, билбэт һирбин көрдөөбүтэ, ону биэриэк буолбутум.

— Ээ, кини обургу того һинньэ буолуой?! Һарсын һиргэр-дойдугар барыакпыт. Һынньан! — диир Өксөкү ыраактаагы. Өксөкү ыраактаагы эмээксинигэр:

— Били эппит һиргитин биэриҥ! — диир.

Һундуугу киллэрэллэр. Өксөкү ыраактаагы өксөкү көтөр буолбут.

— Көксүбэр уур һундуккун. Бу һундугум иһин урут эппэтэгим. Көттөкпүтүнэ арыйа тарт, онтон коруопкагын. Биэк аһан ис. Арыйааккын коруоба, ат буола-буола батыһан иһиэктэрэ, тиэрбэскэ тиһиллибиккэ талы былыт көрдүк устуоктара.

Үрдүтүгэр олорбут. Эппитигэр талы уол арыйа тарпыт! Аттар, коруобалар түһэн агай испиттэр, быага тиспиттии кэннилэриттэн һубуллан испиттэр.

Ылгын кыыска тийдилэр, олордулар. Дьэ балтыта үөрүүтэ-көтүүтэ туоктан да атын.

— Дьэ того биэрбэтиҥ куриссагын?

Кыыс коруопкатын туттаран кээһэр. Өксөкү ыраактаагы этэр:

— Үстүү коно-коно карчытын һүөккүүр буол.

Көтөн испиттэр. Пуслиэднэй кыыс балтыта үөрүүтэ эмиэ бэрт.

— Убакуо, өлөн баран көрүстүбүт дуу, тыыннаакпыт дуу?!

— Таскынан агай һаныыр эбиккин. Үрүҥ көмүһүнэн һаактыыр куоскагын биэрбэтэгиҥ, — диэбит.

Кыыс коруопкатын туттаран кээһэр.

— Үстүү коно-коно аһан иччитэк һундуукка кутар буол! — диэбит Өксөкү ыраактаагы.

Дэриэбинэтигэр тийбит.

Дьиэгэр киир. Һундууктаргын иккиэннэрин арый. Дьактаргын, дьиэгин, баайгын-туоккун төттөрү атыылаан ыл! — диир, простиилаһан, пасиибалаан баран, Өксөкү ыраактаагы көтөн каалар.

Бу киһи үлэтэ — бу көмүһү костуу. Арай дьактара ыаракан буолбут. Уол огону үннэн кээһэр. Баай 1супиэс оготун угураабат, дуумалыыр: "Бу Аат букатыыр маны эппит эбит. Каамыага үһүс дьылыгар. Билбэтим бу агай эбит".

Үһүс дьылыгар огото таһаара һүүрэлии оонньуур буолбут. Киһи һанааргыыр, дуумалыыр: "Ол кэриэтин бэйэбин оборон ыллын". Кэпсэппэт да, аһаабат да. Дьактара ыйытар:

— Тугу һанааргаатын^-? Того һаҥарбаккын? Биир һанаалаак буолаары кыттыспыппыт буолбаат?! Кэпсээ.

— Мин һанааргыыр һирим ыраак. Колобура, һүрэккин быһыаҥ һуога!

— Кэпсээ. Онноогор буолуок эрэйи, муҥу көртүҥ буолуо?! Онно, багар, тугунан эмэ толуммутуҥ буолуо?! Кэпсээ.

Кэпсээн биэрбит.

— Ээ, тугун һанааргыыгыт. Биир каас һымыыта канна һытыйбатай?! Ыытыак.

— Чэ буоллун. Кайдак булуой?

— Булуо.

Бу дьактар түүнү быһа һыыҥтыыр пулааттары аттарбыт. Ого гиэнэ таҥаһа түөлүн кэтэрпит һарсиэрда. Кармааныгар укпут пулаатын.

— Бу һыыҥтыыр пулааккын һүтэрээйэгин. Һыыҥкын һоттоору гыннаккына һаксийэр буол, оонньуу һылдьаҥҥын. Куттанаайагын — каллаан диэкки көтүттэгинэ, дьиэгин булуоҥ. Бу кармааҥҥар мөөчүк баар, һүтэрээйэгин. Мөөчүккүн батыһаар. Кини һирдиэ.

Уол таһаара таксыбыт. Мэнигиргии һылдьыбыт. Һыыҥтаары пулаатын ылар, һаксыйаат, былыт буолан көтөн испит. Төһү да ыраак бартын билбэт. Һиргэ туспут. "Мөөчүкпүн тэбэн кээһиэм". Тэбэр. Мөөчүгэ өлүү диэки төкүнүйэр. Батыһар, тэбэн истэ.

Төһө-качча барбыта дьүрү. Биир эргийэ һылдьар иэрчэк дьиэгэ кэптэ. Аана һуок. Мөөчүгэ барбат. Кармааныгар мөөчүгүн уктаатын, аан арылынна. Баскуой кыыс һырайа көстөр, колоотогуна кини һааһа һаастаак.

— Догоо, киир!

Киирбит. Эҥин-эҥин ас-таҥас манна баар эбит. Уол улааппыт барбак.

— Дьэ, кон.

Коммут. Һарсиэрда турбута, бу уол илэ дьиэгэ баппат буола туолаактаабыт ээ дьэ — Аат да букатыыртан улакан.

— Дьэ эн Аат букатыыр анабыллаагагын. Тээтэм, Өксөкү ыраактаагы, бу миньигин тоһуттарбыта. Дьэ Аат букатыырга бүгүҥҥү күн бар. Өлүү диэккиннэн, һугаскаан. Һарсин — Аат букатыр төрөөбүт күнэ. Бэйэтин дьонноругар эньигин илдьиэ, эньигинэн курумнуоктара. Аат букатыыр киһилэригэр кэһиитэ һуок тийээччитэ һуок. Эн куттаныма — барыс. Һэҥээрэн ис Аат букатыыр этэрин. Онно тийдэккинэ, үөрсүүлэрэ һүрдээк буолуо абааһылар. "Аат Букатыыр өлөрүн кһрүннэ дуу, үйэтин кылгатынна дуу? Каһан да маннык эмис киһини эгэлбэт этэ!" — диэктэрэ. Агыс киһи тогус буокурдаак тимир кокороогу киллэриэктэрэ эньигин күөстээри. Байгалтан мин ыла киириэктэрэ. Ол тукары кокороокторун кыынньара һытыактара. Эньигин өлөрүөктэрин куттаныактара. Дьэ бу һолко пулааты, кармааҥҥар үк, кимиэкэ да көлльүрүлгэ. Төһө эмэ буочуку аргиины киллэриэктэрэ эньигин итирдээри. Эн аҥарын ис, аҥарын уолугуҥ устун кутан ис. Наай диэн итирээйэгин. Аат букатыыр барытын иһэн иһиэ. Абааһылар күүтэ һатаан эмиэ исиһиэктэрэ. Көтүтэн иһээр. Барылара итириэктэрэ. Аат букатыыры баһын быһан кокороогун иһигэр күөстээр, һүрүннэрин барыларын өлөрөөр. Онтон таксаар. Бу һолко пулааккынан үстэ дайбаар. Үһүс дайбыыргар бу иэрчэк дьиэ ааныгар пулааккар эриллэн кэлиэҥ. Дьэ оччого иньэбитигэр-агабытыгар барыакпыт. Тээтэм инньэ диэбитэ, — диир кыыс.

Уол дьэ барар. Тимир дьиэгэ кэппит. Аат букатыыр тарайа һытар, мэньиитэ-һалбага нөнүө-нөҥүө истиэнэгэ. Аат букатыыр олоро түһэр:

— Һа-һаа. Баай купиэс үтүө киһи эбит. Дьэ, куугу, миньиэкэ ого буолуоҥ. Һарсин төрөөбүт күнүм. Онно аһатаары ыгырбытым.

— Һээ, барыакпыт.

Икки букатыыр өлүү диэк буурдаан испиттэр. Байгалга тийбиттэр даа быһа таксыбыттар. Мас дьиэлэр көстөллөр. Эбэ һыырын аннытыгар тийэн эрдэктэринэ, түүлээк абааһы бөгө мустубут, үөрүү-көтүү буолбут: "Аат букатыыр кэһиилээк кэллэ. Маннык кэһиин эгэлэ илик этэ. Үйэтэ кылгаары эгэллэ дуу, туок дуу?"

Агыс киһи уу баһа һырсаллар, тогус буокурдаак тимир кокороогу оргуһуоктанан бараан. Кэтэгэриин олорпуттар ыалдьыты, тимир устуул өгүллэр, Аат букатыыр этэр:

— Дьэ аһы киллэриҥ. Дьонум, аһаан!

Муочуку бөгөнү киллэрэллэр аргии, кокороогунан, комуоһунан иһии буолар. Уол испитэ буолбут, һорогун уолугун иһинэн куппут. Кокороок оргуйа турбут. Уол этэр:

— Көрсөн туран аһаан иһиэгиҥ, танара иккитэ кэлбэт!

Дьэ иһии буолар. Аат букатыыр лүс гына түспүт итирэн, барылара итирбиттэр, уол уолугун үүтүн кутан истэ. Дьоннор куттанан олороллор, "Аат букатыыр турдагына өлөрүө", — дэһэллэр. Бары һылбакка талы һыппыттар.

Уол Аат букатыыры муойугар үктээт, мэньиитин быһа тарпыт, күөстээн кээспит, һорок абааһыларын абааһыннан паалкылаан тэбии өлөртөөн кээспит. Таһаара таксыбыт. Кыыс эппитигэр, талы һолко пулаатынан дайбаат, көтөн каалбыт.

Муҥ куһаган абааһылар ордон каалбыттар. Турбуттара — киһилэрэ һуок, Аат букатыыр эмиэ һуок. Күөстэрин өҥөйөн көрөллөр. Мэньиитин көртөрө — Аат букатыыр мэньиитэ. һаллаллар: "Огобут огото да гинилэр диэкки үктэммэтин!" — дииллэр.

Уол кыыска тийэр. Кыыс ыйытар. Уол кэпсээн биэрэр. Пулааттарынан көтөн каалтар. Өксөкү ыраактаагы кыыһын уолга биэрбит. Курум бөгө буолбут. Үһүс күнүгэр Өксөкү ыраактаагы диэбит:

— Дьэ-куу, һирдээк-дойдулаак киһи дьактаргын тут. Иддьиэм.

— Ээ, барымыйа.

Өксөкү ыраактаагы дийр:

— Дьэ аны барыакпыт ылгын балтыбар. Түстэкпитинэ, мин онно агыс көтөрдөөк кыһыл көмүс аттаакпын. Ол аппын кыыспар һүктүү биэрэбин. Өллөккүтүнэ өлүнньүк, кааллаккытына калкагыт буолуо. Бу эньиэкэ кыһыл көмүс коруопка биэрэбин. Һиргэ дойдугар ат бэйэтэ тиэрдиэ. Түстэгинэ, һиргэ түһээт коруопканы арыйаат, һиргэ быргаарын: " Кыһыл көмүс айдам-һайдам гуорат дьиэ буол!" — диэриҥ. Дьэ ол эһиги дьиэгит буолуо. Барыта бэлэм буолуо. Онтон дьоҥҥутугар бараарыҥ.

Агалара ылгын кыыска диэри атаарбыт. Аты, коруопканы биэрбит.

Угураһан-һыллаһан, простиилаһан араксыбыттар. Аттарынан көппүттэр. Баай купиэс тиэргэнигэр түспүттэр. Уол коруопканы арыйда: "Айдаҥ-һайдаҥ кыһыл көмүс гуорат дьиэ буол!" — диэт быракпыт. Барыта бэлэм. Дьонноругар ыаллыы барбыттар. Дьонноро билбэттэр. Онтон дьэ таайсан, үөрүү-көтүү буолар. Уол дьонноругар көһөрөн эгэлэр. Байан-тайан олордокторо күн аныга диэри.

Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Лыыбыра эрдэн күөгэлдьэтэн иһээктиир даа. Иһэн-иһэн тааска кэппит, тыыта һыстан каалбыт. Эрдиитинэн оксубут — эрдиитэ һыстан каалбыт. Илиитинэн оксубут — илиитэ һыстан каалбыт. Бииргэс илиитинэн оксор — бииргэһэ эмиэ һыстан каалбыт. Атагынан тэппит — атага һыстан каалбыт, нөҥүө атагынан тэппитэ — эмиэ һыстан каалбыт. Быарынан үппүгэр, быара эмиэ һыстан каалбыт. Онтон мэньиитинэн оксубут — мэньиитэ эмиэ һыстан каалбыт. Һыстан турдага.

Ол турдагын Аҥаа Моҥус кэлбит.

— Аньыкатаан! Киэһээҥҥи һокуускалаак буоллум! — диэбитинэн, Лыыбыраны ылан, кармааныгар уктан кээспит.

Дьиэтигэр барбыт. Орогугар тийэн, Аҥаа Монус һаактыан багарбыт. Ол һаактыы олордогуна, Лыыбыра кармаанын кайагаһын үстүн түһэн каалбыт. Аҥаа Моҥус тугу да билбэккэ һыалыйатын көтөгүннэ да, дьиэтигэр барбыт. Дьиэтигэр таһыгар һонун араҥаска ыйаан баран киирбит. Эмээксинэ иистэнэ олорор эбит.

— Эмээксиэн, кэһиибин эгэллим. Һонум кармааныгар баар таһаара, ону киллэрэн көр! — диэбит.

Эмээксинэ үөрүүтүгэр иҥнэлээк-һүүтүгүн ыйыран кээспит, такса көппүг. Булбакка төннөн киирбит.

— Кармааҥҥар туок да һуок! — диэбит Аҥаа Моҥус:

— Бэйэҥ һиэтэгиҥ диин, — диэбит да, эмээксин быарын кайа тардар. Эмээксин быарыттан иннэлээк һуүтук кылыр гына түспүт.

— Оо, каарыан дьактарбын! — үүгүлээбит Аҥаа Моҥус. Төттөрү һүүрбүт. Лыыбыра орокко бу чаҥкайа һытар. Ылар да кармааныгар уктар. Төттөрү һүүрэн кэлэр.

Дьиэтигэр киирэн, Лыыбыраны иикээптииҥҥэ ыйаан кээһэр. Аҥаа Монус һэттэ таракаай оголоок эбит. Ол оголорукар диэбит:

— Оголоор, Лыыбыра һыата тэстиэгэ — көрөр буолуҥ. Кэлэрбэр күөстээриҥ!

Диэтэ да таксан каалбыт.

Төһө да буолбакка Лыыбыра дьэ ииктээбит. Оголор онно үүгүлэспиттэр:

— Аньикатаан! Лыыбыра ыбагас һыата тогунна!

Онтон Лыыбыра дьэ һаактыыр. Оголор үүгүлэспиттэр:

— Аньикатаан! Лыыбыра койуу һыата тогунна!

Лыыбыра оголорго диэбит:

— Оголоор! Түһэрин миигин. Мин эһиэкэ луоску оҥорон биэриэм — мин һыабын һииргитигэр үчүгэй буолуо!

— Кайа, эрэй кэйэ! — Лыыбыраны түһэрбиттэр.

Лыыбыра диэбит:

— Эгэлиҥ тээтэгит һытыы һүгэтин!

Эгэлэг биэрбиттэр.

— Ороҥҥутугар көрө һытыҥ — кайдак мин оҥоробун.

Оголор һытан каалбыттар. Ол һьппыттарыгар Лыыбыра мэньиилэрин быһа кэрдитэлээбит. Эттэрин күөстээн кээспит. Мэньиилэри ороҥҥо кэчигирэччикээн ууран баран, һуорганынан һабыталаабыт. Корголдьиины ылан баран, оһок анныгар киирэн каалбыт.

Бу һыттагына, Аҥаа Моҥус кэлбит. Аҥаа Моҥус кэлэн үүгүлээбит:

— Оголоор! Ааҥҥытын арыйыҥ!

Ким да арыйбат. Каста да үүгүлээбит. Оголор төрүт арыйбатактар. Аанын костуу тардан киирбит. Көрбүтэ — эт буһа турар, оголор утуйа һыталлар.

— Оо, оголорум Лыыбыра һыатыттан тотон баран утуйа һыталлар эбит буо! — диир.

Күөһү таһаарар, һүрэгиттэн амсайар — һүрэгэ тарпыт.

— Оо, Лыыбыра мин уруум эбит дуу?! — диэбит.

Таал һиэбит — таала тарпыт.

— Оо, Лыыбыра илэ уруум эбит дуу?! — диэбит. Онтон турбут. Оголорун арыйа тарпыта — һэттэ мэньии чэкэнис гыммыттар. Һоһуйа кытта Аҥаа Моҥус үүгүлээбит:

— Лыыбыра! Канна бааргыный?

Лыыбыра:

— Таһаара баарбыан! — диэбит.

Ону иһиттэ да, дьиэтин кайа көтөн таксар. Лыыбыра канна да һуок.

— Лыыбыраа, каннагыный?

— Дьиэ иһигэр баарбын! — диэбит Лыыбыра.

Дьиэгэ көтөн түспүт — Лыыбыра һуок.

— Лыыбыраа, каннагыный?

— Үөлэскэ баарбын!

Үөлэскэ көрүлээбитэ — Лыыбыра канна да һуок.

— Лыыбыраа, канна бааргыный? — диэбит.

Лыыбыра:

— Оһок анныгар баарбын! — диэбит.

Ону Аҥаа Моҥус иһиттэ да, мэньиитинэн киирээри гыммыт. Онуга Лыыбыра һаҥарар:

— Эһээ, мэньиигинэн кииримэ — батыаҥ һуога. Эмэһэгинэн киир.

Аҥаа Моҥус эмэһэтинэн киирбит. Ол киирэн эрдэгинэ, Лыыбыра кытарчы барбыт корголдьиинынан эмэһэтин иһинэн аспыт. Аҥаа Моҥус өлөн каалбыт. Лыыбыра тагыста да, дьиэтигэр баран каалбыт. Онон байан-тайан олорбут. Дьэ, бүттэ.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Умнаһыт паасынай олорбут. Бу паасынай өлбүтүгэр буор голомотугар уол огото тулаайак каалар. Бу ого аччыктаан өлөрө буолар. Буну һаһыл булар.

— Мин эньигин киһи оҥоруом, — диир. — Баай киһи буолуоҥ, баай дьактары дьактар ылан биэриэм.

Инньэ диэн баран, һаһыл Этиҥ ыраактаагытыгар барар. Этиҥ ыраактаагытыгар тийэн диир:

— Ааттаак баай уол киһи баар. Гини эн кыыскын һуорумньулата ыытта. Кыыһыҥ һулуутун тыа кыылын бастыҥын, арааһын ыытыак буолла. Ол кыыллары тус туһунан дьиэгэ ас бэлэмнээн тоһуйуоҥ үһү, — диир.

Этиҥ ыраактаагы һөбүлэммит. Һаһыл албун төттөрү һүүрбүт.

Тыа кыылларын арааһын көрсөн һаҥарар:

— Этиҥ ырааҥтаагы баайа-тото батымына эһиэкэ ас тэрийдэ. Ону баран аһыыр үһүгүт.

Кыыл бөгө аалин буолан тийэллэр аһыы. Этиҥ ыраактаагы үөрэр, күтүөтүм баай киһи эбит диир. Кыыллар аһыы турдактарына, били дьиэлэри катаан кэбиһэллэр.

Һаһыл албун Этиҥ ыраактаагыга тийэр.

— Кайа, кыыллар кэллилэр дьүрү?

— Кэллилэр.

— Күтүөт уол бокуойа һуок. Һотору һолотуой караабынан кэлиэ, — диир.

Уолугар төттөрү һүүрэн тийэр. Талагынан куһаган болуот оҥорторор. Араас һир һибэккитинэн һимэтэр, ыраактан һиэдэрэй, баскуой буолан көстөр. Тыал күн Этиҥ ыраактаагыга усталлар. Этиҥ ыраактаагы көрбүтэ: байгал устун һолотуой караап иһэр, һиэдэрэй өҥнөөк. Ыраактаагы үөрэр. Тыал түспүтүгэр, болуот ыһыллан каалар. Һаһыл албун Этиҥ ыраактаагыга һүүрэн тийэн диир:

— Иэдээн буолла, һолотуой караап тимирдэ. Күтүөтүҥ киһи бэрдэ буолан орто, таһагаһа барыта ууга барда, бэйэтэ һыгынньак

каалла. Таҥаста ыыт.

Этиҥ ыраактаагы уолга бастыҥ таҥаһы, бэйэтин караабын ыытар. Һаһыл албун уолун һүбэлиир:

— Ыраактаагыга тийэҥҥин, таҥаскын көрүнүмэ, одуургуоктара. Тоҥкос эрэ гынан дорооболос. Аһыыргар дьон аһыырын көрөн аһаа, арыгыны бэрт кыратык ис.

Уол Этиҥ ыраактаагыга тийэр караабын миинэн, таҥаһын таҥнан. Курум бөгө буолар.

Караабынан төннөллөр, һаһыл албун һаҥарар:

— Буор голомогор токтообокко ааһаар, атын ыраактаагы һолотуой гуоратыгар чугаһаан баран токтоор уонна минигин ыҥыртараар. "Дьонум-норуотум төһө бэркэ олорорун билэн кэл", — диэр, миниэкэ.

Һаһыл эппитин курдук, уол бэйэтин голомотун ааһар. Атын ыраактаагы һолотуой гуоратыгар чугаһыыр. Токтоот туран диир:

— Дьонум-норуотум төһө бэркэ олорорун билиэм этэ. Били һаһылым канна барда, билэн кэлиэн, — диир. Һаһыл албун кэлбитигэр һаҥарар.



Һаһыл албун баран, һолотуой гуорат ыраактаагытыгар һаҥарар:

— Этиҥ ыраактаагы эһигини эһэ кэллэ. Куота оксуҥ. Ити тыага таксан һаһыҥ, төбөгүт эрэ көстөр курдук.

Һолотуой гуорат ыраактаагытын норуота бары тыага куотар, Этиҥ ыраактаагыттан куттанан.

Һаһыл албун уолга ытаан кэлэр:

— Дьоммутун абааһы ыраактаагыта бараабыт. Һиэн-һиэн баран, ол ойуурга һаһа һыталлар. Кылыҥҥын көрдөс — этиҥнээтин.

Уол кыннытыттан көрдөһөр "этиҥнээ" диэн. Этиҥ ыраактаагы, дьэ, этиҥнээн һаайар били ойууру, һолотуой гуорат биир да киһитэ орпот.

Уол били һолотуой гуоракка киирэн олоксуйар, ыраактаагы буолар. Этиҥ ыраактаагы кыыһын ыллага ол. Элэтэ.





Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Былыр биир киһи олорбут. Бу киһи һанаабыт: "Кырсаны барытын, ускааны барытын өлөрөн кээһиэккэ, биири да ордорумаа",— диэбит. Уолугар эппит: "Мин ыалдьыбыт буолуум, он бараҥҥын ускаан ойунун эгэль. Онтон киниэхэ лөчүөгүнэн бары ускааны үүрэн эгэл".

Уола барбыта биир ускаан олорор.

— Дьэ кайа, ойуҥҥут каннаный? — диир.

— Онно баар, — диэн ыйан биэрэр. Баран:

— Дьэ абыраа, — диир, — агам өлөөрү ыҥыртарда, көмөлөһөн көр, — диир.

Бу бириэмэгэ этэр каалааччы киһи эмээксинигэр:

— Мунньуһуннактарына эн ааҥҥын баттатан кээһээр, — диир.

Ойуннара кэлэн, ускаан бөгөнү лөчүөгүнэн эгэлэр. Бу эгэлэн кыырардагына эмээксин ааны баттатар, онтон ыалдьааччы буолбут: "Олдоонно!" — диэбит. Эмээксин олдоону биэрбит. Дьэ ойон тура эккирээн огонньор дьэ ускааннары өлөртөөбүт ээт. Ойуннарын оксоору гыммыта, үөлэһинэн ойон куоппут, олдоонунан кулгаагын төбөтүн эрэ оксубут. Ол коруота биһиллибититтэн ускаан кулгаагын төбөтө кара.

Онтон эмиэ ыалдьыбыта буолан кырса ойунун ыҥыттарбыт. Элбэк кырсаны ыҥырыагын куттаммыт, тиистээктэр диэн. "Ойуннарын өлөрдөкпүнэ бэйэлэрэ да көмүскүүр киһитэ һуох өлүөктэрэ", — диэбит. Кырсатын ойунун олдоонунан оксон кутуругун төбөтүн эрэ таппыт. Ол иһин олдоон коруотуттан кырса коболоок буолбут кутуругун төбөтүгэр.

Бугурдук буолбутун гэннэ, таҥара көрсүбүт ол киһини. "Итини оҥостубут айыыгар, — диэбит, — эн быһыыҥ олонко курдук өс буоллун, — диэбит. — Бэйэҥ буоллагына кукаакы көтөр буола һылдьан аһылыктанар буол", — диэбит.

Ол иһин кукаакы паас мэҥиэтин һии һылдьар.





Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Дьэ былыр, һир-таҥара үөскүүрүгэр, курпааскы муора һирдээгэ үһү. Биир дьыл пургаалаак буолбут. Кыһын һамыырдаабыт, каара барыта буус буолбут. Биир да кадьырык өттүтэ һуок. Курпааскылар коргуйбуттар, гинилэр ас көрдөнө мас диэкки көппүттэр. Биир муҥ кырдьагас һүбэһит курпааскылаактар. Маска тийбиттэр, канна да кадьырык көстүбэт, талак төбөтө да биллибэт, тибэн кээспит, мас агай караарар.

Һүбэһиттэрэ һүбэлиир:

— Дьэ, аны киһитийбэтибит биһиги. Канна баран өлүөкпүтүй биһиги?! Бугурдук дуумалыыбын. Каннык эрэ үйэгэ биир һири көрбүттээкпин, биир улаган үрэк баар. Ол үрэгиҥ кайдактаах пургаага тибиллээччитэ һуок. Һорок һирэ кыһыны быһа һиикэй буолар. Кытылыттан талактаахс, кайата барыта Һэппэрээктээк, һугуннаах, оттоок. Ол үрэккэ куокаа гиэнэ олого. Һыччах куокаалар агай биһигини чугаһатыактара һуога. Былыр үйэгэ андагай тыллаактар курпаасканы кытта: курпааскы куокаа дойдутугар барыа һуога диэн, куокаа — курпааскы дойдутугар. Өйдүүр буоллактырына үтүөннэн биэриэктэрэ һуога. Биһиги оччого һэрииннэн агай киириниэкпит.

Курпааскылар:

— Кирдик. Манна олорбутунан өлүөкпүт дуо?! Ол кэриэтин һэриилэһиэкпит. Барыагыҥ! — диэтилэр.

Курпааскылар көтөллөр, үрэккэ тийэллэр. Ас нэлэйэ һытар һирэ эбит. Аһыы олорбуттар. Һиикэй устун куокаа һүбэһитин мэйиитэ былтас гыммыт:

— Кайа-кээ, курпааскылар, того һиргэ кэлбиккитий? Былыр үйэгэ андагай тыллаак этибит: эһиги һиргитигэр биһиги барбаппыт, эһиги — биһиги һирбитигэр. Того кэллигит, көстүмэҥ, һаныкаан барыҥ мантан! Талак гиэнин һэбирдэгин, һэппэрээк гиэнин төбөтүн да һиэтиэм һуога, оппун да һиэппэппин, чайбын да кастарыам һуога.

Онуоха курпааскы һүбэһитэ диир:

— Биһиги үтүөннэн барбаппыт. Һэрииннэн дааганы бу һири ылыакпыт!

Куокаа һүбэһитэ:

— Мин үтүөннэн биэрбэппин. Куокааыны имиччи өлөрдөккүтүнэ ылыаккыт. Һэриилэһиэкпит. Токтооҥ — мин дьоммун комунуом! — диир.

Куокаа һүбэһитэ эргиллэр да кутуругунан "бар" гыммыт, барбыт дьон комуна.

Куокаа үөрүн барытын эгэлэн һиикэйи карааччы оҥордо. Курпааскылар бэлэм кытылга тураллар. Курпааскы һүбэһитэ дьонугар этэр:

— Куокааны баска ытаарыҥ, агдатыгар өлөөччүтэ һуок!

Курпааскы, һэриитэ окторун ыыппыт. Алаҥаа киирситин тыаһын иһиллээт, куокаалар үөс диэки эргиллэ биэрэн аһарбыттар, курпааскылар окторо куокаа һигдэтигэр да һигдэтигэр биэрэн испит.



Куокаалар эргиллэн кэлбиттэр. Курпааскылар ок ылыныактарыгар диэри куокаалар ыппыттар курпааскылар һүрэктэрин кыҥаан.

Курпааскылар аһаран, көтө гына үөһэ диэки ойон биэрбиттэр, куокаалар окторо курпааскылар гиэннэрин былчыҥҥа да былчыҥҥа (атактарыгар). Огордук һэриилэспиттэр. Кайалара да өлөрсүбэт, кыайсыбат. Окторо барыта баранан, һэриилэһэн бүппүттэр.

Куока һүбэһитэ:

— Аны һэриилэһэн бүтүөгүҥ. Эһиги канна багарар көтө һылдьыҥ, канна багарар аһааҥ! — диир.

Һоччоттон курпааскылар окторо куокаа һигдэтигэр атырдьак оҥуок буолбуттар, куокаалар окторо курпааскы атагын былчыҥыгар иҥиир оҥуок буолбуттар. Элэтэ.





Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Һоготогун үөскээбит, иньэтин-агатын өйдөөбөт Лаайку дьиэн ыт олорбут. Биирдэ каама һылдьыбыт, киһи көрдүү. Ол һылдьан көрбүт үрдүк һуопканы. "Туок буолуой мин итиннэ ытыннакпына?" — дьии һанаабыт. Һуопка үрдүгэр ыттан көрбүтэ, Дьигэ-бааба иһэр бииргэс дьиэки өттүттэн. Һуопка ортотуугар тийбит да чокчос гыммыт. Лаайку кубулгат багайы этэ эбит. Һаһыл ого буолан баран, һуопка аннын дьиэк чэкэрийэн каалбыт. "О, анньыы да! Кайтак оголонорбун билбэккэ каалбыппыный?!" — дьиэбит да, огону һуулуу тутан баран, дьиэтигэр илдьэ барбыт.

Дьигэ-бааба огонньорун кьпта эбэ кытылыгар олорор эбиттэр. Огото һуоктар эбит, һоготок ааку табалаактар. Оголоро күннэтэ улаатан испит. Һаҥаламмыт. Иньэтэ бэйэтиттэн һукуйдаан таҥас тикпит. Бу ого һүүрэлии һылдьар буолбут дьиэтин аттыгар.

Огонньор күн аайы илимнэнэр идэлээк эбит. Бу огону балыгынан агай аһатар эбиттэр. Лаайку биирдэ дьэбит:

— Маама, мин эт һиэкпин багарабын.

— Огонньор, чэ олор баангаайгин, ого эт һиэн багарбыт. Огонньор табатын өлөрөн кээспит.

Лаайку кубулгат багата улаатан испит.

— Маама, того эбэ оҥуор таһыммаппыт, онно китиэмэ багайы быһыылаак, — дьиэбит.

— Кайа огонньор, истэгин дуу ого һаҥатын? Кирдиги гынар, каныга дьиэри биир һиргэ олоруокпутуй?! Көһүөк.

Огонньор өчөспөккө киһилэрин онуор таһааран кээспит тыыннан. Лаайку үрэ-үрэ һүүрэ һылдьыбыт. Киэһэлик таһынан бүтэллэрин гытта , бу ого мааматыгар кэлэн төһөгүгэр олорбут.

— Маама, мин тыыланыакпын багарабын.

— Ол туогай эмиэ? — огонньор кыыһырбыт. Олоро түһэн баран:

— Чэ, айылаагын, тыылан, ыраак ирэ барыма дуу?

— Һуок, барыам һуога, эбэ кытылыгар ирэ һылдьыам, — дьиэбит Лаайку күтүр.

Лаайку тыыга олорбут, оргууйакаан кытыл устун эрдинэ һылдьыбыт. Огонньордоок эмээксин дьиэгэ киирэллэрин кытта, ыраатан да ыраатан испит. Бу ого эбэ ортотугар тийбит даганы улакан киһи буолбут. Огонньор таксыбыта, көрбүтэ уола ырааппыт:

— Кайа, кайдиэк барагын? Ыраатыма дьиибин. Ууга түстүн!

Лаайку эбэ ортотугар тийэн баран үгүлээбит:

— Ка-ка! Мин Лаайкубун ээт, эһиги ону билбэтэккит!

Лаайку күрээбит. Огонньордоохс эмээксин өлөрсө каалбыттар.

Бу уол кааман, испит. Төһө буолуой, көрбүгэ: дьиэлэр тураллар. Һыргалаахс табалар баайылла һыталлар. Биир дьиэгэ киирбитэ, һоготок

дьактар олорор. Лаайку чаайдаабыт.

— Бу тугуй, мунньак дуу, курум дуу?

— Һуок. Биһиги кинээспит биир кыыстаак, ол кыыска кинээс таабырынын таайбыт киһи ирэ эр буолар, — дьиэбит дьактар.

Лаайку таксыбыт да эбэ кырыытыгар киирбит, отунан һаптан баран һыппыт. Көрбүтэ: икки кыыс уу баһа иһэллэр, оргуһуоктанан, икки баагы һанныларыгар һүкпүттэр. Уол атагыттан баай кыыс иҥнэн, уутун дьалкыппыт:

— Бу барыта агам иһин, эргэ таксыбыт, эбитим буоллар, уу баһа эрэйдэнэ һылдьыак этим дуу?! Атакпын ирэ илиттим.

— Догоо, ити тээтэк тугу тааттарар?

— Агам каһан ирэ һэттэ быт тириитинэн даһына оҥорбут этэ. Итини гынар эбитэ дуу? Чэ, барыак. Уу, да тулуйбат, мас да тулуйбат баччалаак ыалдьыкка.

Лаайку төннөн кэлэн, маа дьиэтигэр киирбит, коммут. Һарсиэрдэ турбута — эмиэ ыалдьыт толору. Бу уол эмиэ кинээскэ барыыһы, ыалдьыттары кытта бииргэ киирбит. Көрбүтэ: дьиэни толору эр киһи.

— О, бүгүн һаҥа ыалдьыт кэлбит. Чэ, багар, эн мин таабырыммын таайыаҥ? — диэбит кинээс.

— Туок таабырыннааккыный? Төһө өйүм которунан таай һатыак этим, —Лаайку дьэбит.

— Мин ааттарабын: даһына тугунан оҥоһуллубутуй дьиэн? — кинээс ыйыппыт. — Өскөтүн мин өйүм барар һиринэн оҥоруоҥ дуу?

— Тирии буоллагына буоллун. Мин һанаабар, һэттэ быт тириитинэн оҥоһуллубут быһыылаак, — Лаайку һаҥарбыт.

— О, туок өйдөөк киһитэгиний? Таайдыҥ дьии. Чэ, оччого мин кыыспын дьактар гынар ыйаактааккын эбит. Кайдак гыныакый, һарсын курумнуокпут.

Лаайку баай кинээс боскуой кыыһын дьактарданан, байан-тотон олорбут, туок да эрэйи билбэккэ.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Туорайдаак тайактаак,

Дулга бэргэһэлээк,

Һутука курдаак,

От мойоторуктаак,

Мөһөөк һонноок

Умнаһыт бааһынай

Һэттэ уоллаак.

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк,

Кэтит нэһилиэктээк,

Уһун улуустаак

Үрүҥ ыраактаагы ыаллаак.

Бу Үруҥ ыраактаагыгтан күн тура-тура умналанар идэлээк.

Бу умналаннагына,

Үрүҥ ыраактаагыта

Биир ытыйыы бурдугу,

Биир наҥса табаагы,

Биир кээһии чаайы,

Биир арсыын табаары биэрэн

Умналатар идэлээк.

Бу огонньор,

Биэк умналанан,

Манан һэттэ оготун

Иитэн таһаарар ,

Дьылы төгүрүччү.

Бу умналанан

Үрүҥ мэндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк

Үрүҥ ыраактаагытыгар

Биирдэ умналана барбытыгар,

Биир наҥса табаагы,

Биир кээһии чаайы,

Биир арсыын табаары,

Биир ытыйыы бурдугу биэрэр.

Манныгынан умналанан баран,

Туорайдаак тайактаак,

Дулга бэргэһэлээк,

Һутука курдаак,

От моойторуктаак,

Мөһөөк һонноок

Умнаһыт бааһынай

Һиһэ тосторунан

Мантыкаанын һүгэн тийэр.

Бу бараары турдагына

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Үрүҥ ыраактаагы диир:

"Умнаһыт бааһынай,

Дьэ һарсиэрдэ

Кун кылайа ойуута

Һэттэ огоҥ мин тиэргэммэр

Баар буолуоктуннар", — диир.

Огонньор кааман тийэн оголорун баайдын умналаммыт аскаанынан аһатан утутар. Утуйаары утуйан эрдэктэринэ диир:

"Оголоор,

Үрүҥ миндиэмэннээк,

^: Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагыгыт

Эһигини күн кылайыыта

Миэкэ баар буолуоктуннар диэбитэ,

Онон барагыт үһү

Бу һарсиэрдэ".

"Кайа, биһигини туокка ыҥырар?" — дииллэр.

"Кайа, туокка да ыҥырарын билбэппин, һаҥарбатага", — диир.

Бу оголор һарсиэрдэ

Күн кылайа ойуута,

Һуунар да тараанар да һуок,

Һырсан каалаллар.

Тийбиттэрэ,

Үрүҥ мэндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагы

Ыраактаагы ыраак норуотун

Марамаанынан агалтаран,

Чугас норуотун

Коболоогунан комуттаран,

Агыс уон аккыырайын,

Тогуһуон бөлөсүөгүн,

Биэһуон билээччитин,

Түөрдүөн агабытын

Мунньан бараан

Муньактыы һытар.

Бу мунньактыырын арай оголор иһиллээтэктэринэ:

"Биир мин

Үс һаастаак кыыс огом һүппүтэ

Үс төгүрүк дыыл буолла.

Үүһэттэн да түһэн ылтын билбэппин,

Аллараттан да күөрэйэн ылтын билбэппин,

Орто да дойдуттан кэлэп илпитин билбэппин.

Маны билэгит дуо?" — диэбит.

Туок баар норуота атагар үҥэн төҥкөһө һыталлар:

"Эн билбэтэккин биһиги билиэкпит дуо,

Эн көрбөтөккүн биһиги көрүөкпүт дуо,

Эн истибэтэккин биһиги истиэкпит дуо?"

"Бу туорайдаак тайактаак,

Дулга бэргэһэлээк,

Һутука курдаак,

От моойторуктаак,

Мөһөөк һонноок

Умнаһыт бааһынай һэттэ огото,

Маны көрдөөн көрүө этигит дуо?"

"Дьэ биһиэкэ

Һэттэ һылга коргуйбат аспытын,

Коргуйбат таҥаспытын тэрий,

Оччого биһиги көрдөөн көрүөкпүт.

Эйигиттэн көлө диэни тэрийтэрбэппит".

Бу һэттэ ого гиэнэ

Аһыыр аһын,

Таҥнар таҥаһын

Тугун була һатыай —

Һонно була оксор.

Бу оголор

Өлүүкэ-өлүүкэ дьылга ,

Аһыыр астарын-таҥастарын һүктэн баран

Баран каалаллар.

Бу оголор

Кааман иһэн

Дьэ һайынын һамыырынан,

Кыһынын кырыатынан,

Күһүннүтүн өссүөнүнэн

Билэн истэктэрэ,

Улуу дойдуларыттан уларыйан,

Тэгил дойдуларыттан тэлэһийэн ,

Баран испиттэр.

Бу баран истэктэринэ,



Һиртэн-каллаантан тутаактаак

Улуу һуопка

Ортотун алын өттүтүнэн

Олоктоок эбит буоллага,

Онуга тийээрикээн истэктэринэ,

Арай каардаак һамыыр түспүт,

Маныга дииллэр

Улакан уолларын:

"Кайа эн

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитин бэрдэ дии:

Киһи көрөн баран

Чыпчылыйыак бэтэрээ өттүгэр,

Табаак тардыак быстыҥа

Агыс муннуктаак

Тимир ампаар дьиэни тутар,

Идэлээкпин диэҥҥин!

Тута тарт,

Каартан-һамыыртан куотуокпутун",— дииллэр,

Маныга уоллара

Киһи көрөн баран

Чыпчылыйыан бэтэрээ өттүнэ,

Табаак тардыак быстыҥа,

Үүһэттэн да олоппута биллибэт,

Алларааттан да күөрэппитэ биллибэт,

Орто да дойдуттан эгэлэн

Олоппута биллибэт,

Агыс муннуктаак

Тимир ампаар дьиэни

Тута оксор.

Каартан-һамыыртан манан куоталлар.

Бу гынан баран дииллэр

Улакан уолларын аннына уолу:

"Үрдүк миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитиҥ бэрдэ дии,

Агыс кынаттаак

Таас караабы

Оҥоробун диэҥҥин.

Дьэ биһиги

Кэтэр атакпыт алдьанна барыта,

Онон үктэнэр һирэ һуок буоллубут.

Онон таас караапта оҥор", — дииллэр,

Уол обургу,

Киһи көрөн баран

Чыпчылыйыан бэтэрээ өттүнэ,

Табаак тардыак быстыҥа,

Һарыы тимэк

Мыччыс гыныа бэтэрээ өттүнэ,

Тирии тимэк

Түрдэс гыныа бэтэрээ өттүнэ,

Таас караабы оҥоро оксор.

Манан көтөллөр бу дьоннор.

Бу көтөннөр,

Дьэ биэс дьылы көтөн барааннар,

Һиртэн каллаантан тутаактаак

Улуу һуопка

Ортотун алын өттүтүгэр

Олоктоок эбит,

Бу ологор түһэллэр.

Бу гынан баран дииллэр:

"Дьэ бу үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитиҥ бэрдэ дии:

Төһө да ыраак да,

Чугас да буоллун,

Дьөлө көрөр

Идэлээкпин диэн.

Көр эрэ:

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк _

Үрүҥ ыраактаагы

Үс һаастаак кыыс огото

Туок ирпитин

Дьэ маны дьөлө көр эрэ", — дииллэр.

Уол обургу

Үс чаас

Түөрдуон түөрт һөкүүндэ

Туолуутугар диэри көрбүтэ,

Биир һиртэн

Карагын да чыпчылыппакка,

Карагын да араарбакка.

"Һир каллаан ыпсылганын бэтэрээ өттүгэр

Һиртэн калаантан тутаактаак

Локуонай луук мас

Ортотун алын диэкки

Туок эрэ оруктаак.

Ол оругун алын өттүгэр

Агыс бастаак

Далан өксөкү кыыл

Тугу эрэ баттыы һытар,

Түүн да турбат,

Күнүс да турбат.

Итини баран көрүөгүн.

Ыраагын ыйытар буоллаккытына:

Арган эһэ

Агыста төрөөн тийэр,

Торгон бөрө

Тогуста төрөөн тийэр һирэ.

Онута тийиэккит дуо?" — диир.

"Ээ, тийиэкпит", — дииллэр да,

Көтөн һырылыыллар балар.

Бу көтөннөр:

"Төһө дьыл айаннаан тийиэкпитий?" — диэбиттэригэр.

"Уон дьыл айаннаан тийиэкпит", —диир.

Уон дьыл

Көтө һатаан бараннар:

"Албын һиринэн :

Биһигини эрэйдээн иһэгин", — диэн,

Уолларын,

Убайдарын обуойун,

Атагыттан ылаллар да,

Убайа турар

Уот һымала байгалга

Кээһэн куугунаталлар уолаттар.

Бу кээспиттэрин

Таас карааптарын кынатын быыһыгар

Онно атагыттан иҥнэн

Атага чорос гына түһэр.

"Убайдарым да буолуҥ,

Бырааттарым да буолуҥ,

Өлөрүмэҥ, абырааҥ.

Аны биирдэ көрө түһүүм", — диир.

Эмиэ төттөрү һубуйан таһаараллар мантыларын.

Бу һубуйан таһаарбыттарыгар,

Бу уол обургу

Чаас түөрдуон түөрт һөкүүндэ

Туолуута көрбүт:

"Дьэ һити баттыы һытар эбит.

Ого гиэнэ

Ылгын чыкыйагын тыҥырага эрэ

Көстө һытар.

Аны кас дьылынан

Айаннаан тийиэкпитий диэтэккитинэ,

Биэс дьыл айаннаан тийэбит дуу,

Һуок дуу".

Балар дьэ көтөллөр.

Биэс дьыл айаннааннар

Арыыччы тийэллэр дьэ.

Бу тийэн баран дииллэр

Дьэ баа орто уолу:

"Үрдүк миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитин бэрдэ дии.

Аргыстаһан иһэр дьонум

Уллуҥун ортотун

Быһа оксон ыллакпына

Билээччитэ һуогунан

Уорар идэлээкпин диэн.

Агыс бастаак далан өксөкүнү

Баттаан һытарын

Уйатын көҥү быһан ылан,

Дьактарын уоран кэл эрэ".

Уол обургу

Һыбдыйан тийэр да,

Агыс бастаак

Далан өксөкү кыылтан

Биллэрбэккэ,

Уйатын түгэгин көҥүрүтэр да

Дьактары уоран кэлэр.

Бу гынан баран

Баайдын таас карааптарыгар

Һаһыаран кээһэллэр.

Баайдын бэйэлэрэ буоллагына

Һиргэ һаһан каалаллар.

Агыс бастаак

Далан өксөкү һарсиэрдэ

"Һыып-һаап" дайбаан кэлэр дааганы

Били таас карааптарын обуойун үнтү тэбэр да

Дьактары кытаактаан бараан

Көтэ турар.

"Үрүҥ миндиэмэннээн,

Үрүҥ үрүөллээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитиҥ бэрдэ дии,

Кайдак да

Түргэн да буоллун,

Бытаан да буоллун,

Куччугуй да буоллун,

Улакан да буоллун,

Түҥнэритэ ытар идэлээкпин диэн,

Агыс бастаак

Далан өксөкү

Дьактары илтэ

Түргэнник ыта тарт", — дииллэр,

Уол обургу

Кыҥаан кыччайан,

Одуулаан оччойон баран,

Тардан кэбиспитэ,

Агыс бастаак

Далан өксөкү

Кытаактаан иһэр

Тойон тыҥырагын

Быһа ытан кэбиспитэ.

"Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитиҥ бэрдэ дии,

Кайдак да

Түргэн да буоллун,

Бытаан да буоллун,

Улакан да буоллун,

Куччугуй да буоллун,

Кабар идэлээкпин, — диэн,

Дьактар умайа турар

Уот сымала байгалга

Түһэн өллө", — дииллэр.

Уол обургу

Ытыһыгар тэп гыннаран ылар.

"Чэ, үрүҥ миндиэмэннээк

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагыга

Киһиргээбитиҥ бэрдэ дии,

Һэттэ киһини

Һиэтэн бараммын һир иһинэн

Айанныыр идэлээкпин диэҥҥин.

Агыс бастаак

Далан өксөкү иһэр,

Түргэнник һиэтэ тарт", — дииллэр

Ылгын уолларын.

Ылгын уол обургу

Һэттэ киһини колбонор дааганы,

Уртуут корголдьун буолан,

Аллараа дойду диэкки

Намалыйа түһэн каалар.

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ илшиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк,

Уһун улуустаак,

Кэтит нэһилиэттээк

Үрүҥ ыраактаагы

Үс һүүс дьыл буолан баран

Биир һарсиэрдэ

Чаайын иһэ олордогуна,

Үрүҥ көмүс муостата

Ортотунан кобуоҥнаабыт.

Бу багайы

Уҥан туймаары уҥпут,

Эмээксин киһи

Таймааран ылбыт.

Бу гынан баран диэбит:

"Бу аһыы кэлбит буоллага — аһаатын,

Һии кэлбит буоллага — һиэтин,

Былыргы үйэлэргэ

Каччага эрэ

Туорайдаак тайактаак,

Дулга бэргэһэлээк,

Һутука курдаак,

От моойторуктаак,

Мөһөөк һонноок .

Умнаһыт бааһынай һир иһинэн

Һэттэ киһини

Һиэтэр уоллаак этэ,

Ылгын уол.

Олор кэллилэр даа ини.



Үрүҥ көмүс муостагын

Ортотунан көнү тарт", — диир.

" Огоньор обургу

Һоһуйбут-өмүрбүт киһи быһыытынан

Тогуһуон бууттаак

Молотуогун ылар да

Үрүҥ көмүс муостатын ,

Ортотунан дьөлө оксон баран ,

Көтүрү тардан кэбиһэр.

Һэттэ киһи һубуллан таксаллар.

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк,

Эргийэ импиэрийэлээк,

Төгүрүйэ түөлбэлээк

Үрүҥ ыраактаагы

Чугас норуотун

Коболоогунан комуттаран,

Ыыраак норуотун

Марамаанынан огустаран,

Бары норуотун,

Түөрдуон агабытын,

Агыһуон аркыырайын,

Тогуһуон бөлүсүөгүн,

Биэһуон билээччитин

Мунньан туран,

Бу киһи үмүөрүйбэтэк

Үс түүннээк күнү мэлдьи,

Һэгэппэтэк һэттэ күнү мэлдьи

Курумнууһу.

Бу курумнаан баран диир:

"Дьэ бу

Туорайдаак тайактаак,

Дулга бэргэһэлээк,

Һутука курдаак,

От моойторуктаак,

Мөһөөк һонноок

Умнаһыт бааһынай

Һэттэ огото,

Бир кыайыылаактык-котуулаактык һылдьыбыккытыгар

Кыыспын биэрэн,

Ыраактаагым коруонатын

Устан биэрэн,

Бэйэм оннубар

Ыраактаагы оҥоруом", — диир.

Дьэ үчүгэй. ..

Маныга диир улакан уол:

"Мин кыайыылаактык-котуулаактык һырьптым.

Маныга биһиги

Мантан баран истэкпитинэ,

Каардаак һамыыр түспүтүгэр

Агыс муннуктаак

Тимир ампаар дьиэни

Тутар идэлээк буоламмын,

Онон баран ыллыбыт.

Онон мин ылыакпын һөп", —диир.

"Дьэ ампаар дьиэни тутар

Туок дааганы барыыһа һуок.

Ката мин ылыакпын һөп

Ити дьактары.

Кэтэн барбыт атаккыт илдьирийбитигэр,

Онуга мин,

Агыс кынаттаак

Таас караабы оҥорор идэлээк буоламмын,

_: Онон көтөммүт ыллыбыт".

"Таас караап

Туок да барыыһа һуок,

Ката мин ылыахспын һөп

Ити дьактары.

Дьэ биһиги

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк

Үрүҥ ыраактаагы

Үс һүүс һүөһүтүнэн

Киэн һири киэптэтэн,

Уһун һири улакаатынан

Уурдаран-огустаран

Һин биир булуок этибит.

Онон мин ылыакпын һөп, — диир.

—Мин төһө да ыраак да, чугас да һир буоллун

Дьөлө көрөр

Идэтэ һуогум буоллар,

Эһиги кайдак баран ылар этигит.

Дөссө уон һылы

Мин көрбүт һирбэртиийиминэгит,

Миигин умайа турар

Уот һымала байгалга быракпыккыт,

Онно мин

Ыйаага һуок буоламмын,

Караап кынатын куорсунуттан

Атакпыттан кыбыллаи,

Онон өлбөтөгүм

Онон мин ылыакпын һөп", — диир.

"Эн көрбүтүҥ эрэ

Туок да барыыһа һуок.

Мин иэсили

Агыс бастаак

Далан өксөкү

Баттыы һытар уйатын

Түгэгин көҥү быһан

Уоран ылар идэм

Һуога буоллар

Эһиги кайдак ылар этигит?"

"Эн уорбуккун

Һин биир далан өксөкү

Кат илдьэ турбута,

Туок да барыыһа һуок

Эн уорбутун^-.

Ката мин ылыакпын һөп.

Агыс бастаак

Далан өксөкү

Умайа турар

Уот һымала байгал

Ортотунан көтүтэ турарын

Тойон тарбагын

Быһа ытан ылар

Идэтэ һуогум буоллар,

Эһиги кыайан ылардаак этигитий?"

Туок да барыыһа һуок.

Убайар уот һымала байгалга

Түһэн эрэр дьактары

Мин кабар идэтэ

Һуогум буолларбын,

Эһиги кайдак ылар этигит?!

Мин кабар идээлээк буоламмын,

Онон ыллыгыт".

"Чэ эн каппытыҥ

Туок да барыыһа һуок.

Агыс бастаак

Далан өксөкү,

Орто дойдуннан бардаккытына,

Бэйэтэ бэйэтинэн

Көтөр ыйаактаак,

Үөһэ дойдунан бардаккытына,



Үс биһилэк буолан

Көтөр ыйаактаак көтөр.

Аллараа дойдуннан

Һатаан айаннаабат ыйаактаак

Көтөр буолан,

Оное ыллыбыт.

Һэттэ киһини

Һир аннынан һиэтэр идэтэ

һуогум буоллар,

Эһиги кайдак ылардаак этигитий?!"

Аны онуга диэри

Үрүҥ миндиэмэннээк,

Үрүҥ үрүөллээк

Үрүҥ ыраактаагы

Иһиллээн олорон:

"Дьэ кирдик,

Кыайыылаагын-котуулаагын

Ылгын уол

Һылдьыбыт эбит.

Онон ылгын огого

Кыыспын биэрэбин.

Ыраактаагым коруонатын

Устан биэрэн баран

бэйэм оннубар

Ыраактаагы оҥоробун", — диир.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Огонньордоок эмээксин олорбуттар үһү. Төрөтөр огото һуоктар. Дьиэгэ олордокторуна уоттара эрэ кытарар, огурдук дьадаҥылар. Таһаара тагыстактарына каардара эрэ туртайар. Туога даа һуоктар. Арай үптэрэ диэннэрэ һуос һоготок аттаактар. Онтон бултанар тэргэттэрэ үс таастаак илимкээннээктэр. Онтуларыгар уу курдьагата иилиннэгинэ, ону һииллэр үчэһэгэ үөлэн. Арай өлөөрү үөкэйбиттэр, быстаары быакайбыттар.

Онтон огонньоро арай киирбит эмээксинигэр. Дьэ киирэн дьиэбит:

— Кайа эмээксин үрдүүбүт. Каамтарыакпыт һоготок аттаакпыт, һиэкпит баара, онноогор октон өллөкпүтүнэ кэннибитигэр каалыага.

Онуга эмээксин:

— Бэйэҥ һанааҥ, — диэбит. — Өлөрдөргүн эрэ һиэкпит!

Эрэ тагыспыт даа өлөрбүт. Огонньоро һүлбүт, арай тымныы багайы, чыскаан багайы, огонньоро киирбит, киирэн диэбит:

— Аппыт этин бүтүннүү голомокооммут уҥуор таскайдаан кээс чыыстатын.

Эмээксинэ барытын таскайдаабыт.

Эмээксинэ илиитин иттээри кыммытын огонньор эппит:

— Һиэккин, бары иһиккэр һолуургар уута баһан толор, бэлэмнээн баран дьэ аһаар.

Инньэ гынан эмээксин таксан бары оҥкучагар барыкакааннарыгар уу баспыт. Арай бүтэһик һолуургакаккакаанын эгэлээри гыммыта, аана катыылаак.

— Кайа, огонньор, аанҥын ас, үлүйээри гынным.

— һуука кыыһа, каарга кампы бырак, — диэбит.

Эмээксинэ баа һолуурчагын быраан баран дьэ тоҥон өлөөрү гынар.

Эмээксинэ балаганын үрдүгэр таксан кыымкааннар таксыыларыгар онно илиитин иттэр. Арай эрин көрбүтэ, атын һамагын ылан баран алчайан баран һачалана олорор. Ол иттээри гынар эмээксинин илиитин үчэһэннэн быһыта кэйэр. Онтута ытыы-ытыы, һиргэ түһээктээн баран мастыыр һиркээн диэг ытыы-ытыы каама турар.

Дьэ онно тиитикун мас төрдүгэр һытаары гыммыт, һытаары гыммыт, тымныы титириир һүрэгэр киирэр. Ол һыттагына айдаан бөгө иһиллибит, таба үүрэртэн таба үүрэр энин багайы. Ол коту дьэ барар бу эмээксин. Ол баран, айыы даганы, ыйы бүөлүүр ыыс туман табага, күнү бүөлүүр кудэн туман һүөһүгэ тийэр. Бу эмээксинин дьиэни көрдөөн, бу табаны тэлэригэр икки эҥээрэ элэйэн каалбыт. Арай алыыны тобус толору ураһа дьиэ тутуллан турар. Улакан мыйаа дьиэ кэллэ, бу дьиэгэ, манна дьэ кас уон киһи быһа өлбүгүнэ, буолага һубуруйан турар. Инньэ гынан баа эмээксин баа дьиэни арыйа оксубут. Одуулаан көрбүтэ — ибис иччитэк, киһитэ һуок. Бары күөс күөстэнэн турар, бары ас астанан турар, таас кырабааттар бүтүннүү оннук тэргэттээк дьиэ турар. Ол эмээксин киирэн аһаабатагын аһыыр, һиэбэтэгин һиир, нуучча даа аһа үгүс, тыа даа аһа үгүс. Бу эмээксин һуунан-тараанан баран, үүс-киис таҥаһы таҥнан кээспит.

Бу тулкары туохс даа киһитэ биллибэт. Үс күнү мэлдьи туок даа киһитэ биллибэт. Арай киэһэ буолуо даа үөлэһинэн кур киһи мэйиилэрэ туһэллэр. Олору "тэһиҥ-буһун!" [тэһитэ бар] дии-дии тэһитэ үктүүр, олоро һир диэг һимиттэн иһэллэр. Эмээксин хаһ уон туккары олорбут, табата канна даа камнаабат, аттара һубу көрдүк һытыллар, балыктара һубу бултаммыт курдук һылльар. Эмээксин онон байаҥ-тайан һуоч һоготок олорор.

Инньэ гынан эмээксин дуумата кэлбит. "Оголоор, мин олоруоктаагар огонньорум ыратыгар билсэ барыак баарым". Үһүс һылыгар огонньоругар бараары таҥынна. Кэлиэби быһыталаан баран ылла. Ол гынан баран кыыл һыатын илдьиэһи. Инньэ гынан баран огонньоругар барда.

Бу баран баран огонньорун голомотугар тиибит. Арай туоккаан ду һуок, бүтүннүү барыта тибиллэн һуулан каалбыт.

Ол да буоллар үүлэһигэр ыттыбыт. Арай ачаагый түгүрүччү үс түүлээк күрдьэгэ буолан дьаабылана һытар, атын кара туйагын гытта бүттэһин эрэ ордорбут атын гиэнин. Маагыҥ кубулуйбут обуойа үһү. Ол иһин өлүмээри кубулуйбута үһү. Дьэ ону баа килиэбинэн быракпыт. Маны түрдэс гыммыт даа эппит:

— Баа оһогум буора һытыарымаары гыммыт, — диир.

Үыаннан быракпыт.

— Ыч-ча, конурактар түһэннэр һыыарымаары гыннылар.

Эмиэ быракпыт. Маны кирэн көрбүт — һыа эбит.

Ону:

— Таҥара, таҥара, чочумчакээн, — диэбит.

— Кайа, огонньор, ааҥҥын арый, — диэбит эмээксинэ.

Аанын арыйан обуойдаммыт. Эмээксин аһатан баран дьиэтигэр илпит. Бу дьиэтигэр илдьэн һууйан-тараан баран, таҥныбатак таҥаһы таҥыннаран баран, таас кырабаакка олордон кээспит. Ол гынан баран чаай иһэрпит, онтон эт күөс которбут, һыалаак мини кытыйага которбут. Инньэ гынан көмүс луоску, биилкэ уурбуг. Арай луоскутунан иһээри гыммыт:

— Кайа ба-ба, луоскум дьогус, улакан пабарааҥкыта дуу, комуоста дуу эгэл, — диэбит.

Маагыта, комуос багайыта туттаран кээспит. Һыалаак мини баатынан "һууп" гыммыт. Маныака дьэ чачайар дии. Дьэ онтон чачайабын диэн, дьэ утуруктуур дии, таас олбогун быһа утуруктуур даа, онон үс булуус һири Тобулу туһэн каалар.

Эмээксинэ туок буолуогай, кайдак олорбута даа огурдук биэк-биэк олорор.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Паасынайыҥ ыраактаагылаак эбит. Бу ыраактаагыта гиниэнэ дьактардаак эбит урут, ол дьактара өлбүт, огдуба. Биир кыыстаак эбит, ол дьактарыттан каалбыт. Паасынайын ыраактаагытыгар ас көрдөнө умналана һылдьааччы эбит. Биирдэ барбыта умналана ыраактаагытыгар. Ол барбытыгар, ыраактаагытыгар киирбитэ, һаҥардыы утуйан туран, һотторугар һотто турар, һуунан бүтэн баран.

Ыыраактаагыта диэбит:

— Кайа, огонньор, того кэллин?

Огонньор диэбит:

— Аччыктааммын ас умналана кэллим, аһа һуок буолан.

Паасынай ыраактаагытын гытта чаай испит. Чаай иһэн бүтэн баран, диэбит ыраактаагыта:

— Мин эньиэкэ аста биэриим.

Огонньорго ыраактаагы биэрбит ого тардар һыргатааныгар. Дьиэтигэр эгэлинэн баран олорбут. Эҥин-эҥин аһылыгы илдьибит. Эмээксинин гытта олорбуттар, астара тутайбакка аһыы олорбуттар. Үс-түөрт күн олорбуттар.

Биир һарсиэрда ыраактаагытыгар барыыһы арай. Чаайын иһэн бүтэн баран таҥна олорбут. Таҥнан бүтэн баран, табаак тарда олордогуна, дьактара ыалдьыбыт. Дьактара ыалдьан быага мөҥөр. Дьактарын быарын бигээбит. Бигээн көрбүгэ: дьактара оголоноору гынар эбит. Инньэ гынан биир уол огону төрөөн кээһэр. Огонньор барыа һуок арай:

— Күнүс абиэккэ барыам, — диир.

Дьактарыгар ого һууйуһар. Абиэта күнүс буолбут арай.

— Барабын, — дии-дии таҥнар арай. Бу таҥна турдагына эмиэ ыалдьыбыт дьактара. Көрбүтэ — дьактара эмиэ оголонобру гынар эбит. Дьактара биир уол огону эмиэ төрөтөн кээспит. Огонньор үөрэн эмиэ барбата. Һүрдээк үөрэн арай.

— Айылаагын һарсын барыактыбын,. — диир.

Күн түһэригэр киэһэ дьактар эмиэ ыалдьыбыт. Дьактарын бигээбитэ эмиэ оголоноору гынар эбит. Огонньор үөрэр үс оголоннум диэн.

— Оголорбутун дьэ һарсиэрда ааттаталыам, — диир.

Утуйан баран һарсиэрда турбуттар, чаай испиттэр. Чаай иһэн бүтэн баран ааттаталыыр огонньор.

— Һарсиэрда төрөөччү уолум — Уутаранньык буоллун. Күнүс төрөөччүм диэн — Полдень. Киэһэ төрөөччүм буоллун, — диир, — Вечерник.

Огонньор барар арай ыраактаагытыгар.Ыраактаагытыгар тийбитигэр, һаҥардыы чаайын иһэ олорор, һарсиэрдааҥҥытын. Ыраактаагыта ыйыппыт:

— Кайа, огонньор, того кэллиҥ?

Паасынай диэбит:

— Һүрдээк улахан наадага кэлэбин. Мин дуо үс уол оголонҥум биир күҥҥэ. Олорбор ас көрдөнө кэлэбин.

Инньэ гынан һуругу биэрбит ыраактаагытыгар. Ыраактаагы аакпыта илэ эбит: үс уол оголооок эбит, ааттара барыта баар,

Ыраактаагы:

— Төһө күүһүҥ которунан илт аста, — диэбит; — Икки ат һыргатына аста илдьиэкпит, — диэбит!

Бу огоннор һыргачааныгар толору тиэйэн баран илпит ас. Бу огонньор дьиэтигэр эгэлэн аһаабыттар.

Бу оголонон баран һүүрбэччэ дьыл олордулар. Онууга кимниир арай. Биирдэ оголоро тура иликтэрйнэ ыраактаагытыгар барар. Ыраактаагытыгар кэлэн һуруккааны ууран кээспит остуолугар. Ыраактаагы аакпыт: арай ас умналана кэлбит. Мунуга ыраактаагы аһы тобус-толору тиэйэн биэрбит һыргачааныгар. Дьиэтигэр эгэлбитэ оголоро турбуттар. Аһатан-һиэтэн баран диэбит:

— Ыраактаагы эһигини ыгырар.

Уолаттар:

— Һарсиэрда барыакпыт ээт, — диэбиттэр.

Бу уолаттар чаай иһэн баран, дэлби мас абы абыраппыттар маамаларыгар. Һарсиэрда туран ыраактаагыларыгар барбыттар. Кэлбиттэрэ: ыраактаагылара һаҥардыы чаайын иһэн бүтэн олорор.

— Ыраактаагы, биһигини туокка ыҥырбытыный? Тугу һоруйаары — диэбиттэр.

Ыраактаагы:

— Мин эһигини биир һиргэ һоруйаары гынабын, — диэбит. —Былыр биир дьактардаак этим. Ол дьактарбыттан огдуоба каалбытым, — диир. — Ол кааламмын биир кыыстаак этим. Онтубун чаайдьыт-күөччүт гына һылдьыбытым. Ол кыыспын дьиэбэр кээһэн баран норуот кэринэ барбытым. Үс дьыл буолан баран кэлэр курдук кэринээччибин. Үс дьыл буолан баран кэлбитим, кыыһым каччага да һуок этэ. Инньэ гынан ону көрдөтө ыытаары гынабын. Ону кайдак гынагыт, аркаастыыгыт дуу, барагыт дуу? — диэбит. — Мин ол кыыспын көрдүү һатаабытым үһүс дьылым буолла. Һир да аннынан көрдүү һатыыбын, каллаанынан да көрдүү һатыыбын. Булбатагым.

Уолатар:

— Биһиги того аркаастыакпытый, барыакпыт, — диэбиттэр. — Биһиэкэ туолка атта тэрий, каннык киһиэкэ биирдии атта.

Ыраактаагы:

—Чэ, булан тэрийиэм, — диэбит. Чэ барыҥ дьиэгитигэр, һарсиэрда эрдэ кэлээриҥ.

Аһы аргастарын толору һүгүнэн идпиттэр. Агаларыгар кэлэн эппиттэр:

— Биһигини ыраак һиргэ һоруйан эрэр.

Агаларыгар биир тэнкэ маһы барытын һүгэн эгэлэн абыраппыттар, киэһэлэрэ буолан утуйбуттар. Һарсиэрда тура эккирэспиттэр да чаай иһэн, ыраактаагыларыгар һүүрбүттэр. Ыраактаагылара һаҥардыы чаай иһэн бүгэн баран оронугар иттэннэ һытар.

— Оо, паасынай уолаттара, утуйар да уута һуок эбиккит, —

диэбит.

Ыраактаагы тура эккирээн таҥныбыт. Таҥнан баран таксыбыттар төрдүөттэрэ. Үс ат баайыллан турар.

— Дьэ бу баар, булары миинэн барыаккыт, — диэбит.

Утаааранньыгы кытта Полдень аттаарын миинэн баран баран, каалбыттар. Вечерник атыгар минээри атагын уурбут, атын һипин үрдүгэр. Аҥар атагын уйбакка атын һиһэ булгу барбыт. Инньэ гынан ыраактаагытын диэбит:

—Муннук атынан барааччыта һуокпун, атын атта эгэл.

Муннуга ыраактаагыта баһын тарбана турбут. Онтон ыраактаагы аттытыгар кырдьагас багайы огонньор турар эбит. Бу огонньортон ыйытар:

— Эньиэкэ туок эбит ат һуок дуо?

—Миньиэкэ туок кэлиэн гынагын? — диэбит огонньоро. —Гуораккыт күн диэки өттүгэр барыҥ. Ол барбыккыт, копсок туруога од гуорат таһыгар. Ону арыйбыккыт, дьиэ иһигэр ат һылдьыага. Ол аты кабынаҥҥыт ат гыныҥ.

Барбыттар Вечерник ыраактаагытын гытта. Бу баран ааны арыйа тардан көтөн түспүттэр. Ону Вечерник ньуогуутуттан кабан ылан баран һиэтэн таксыбыт.

Инньэ гынан баран бу ат үрдүтүгэр мииммит да, көҥүл көтүтэн каалбыт. Киһи койут туолкулаабыта, убайдарын ортотугар иһэр эбит, былыыр һиппит. Тийбиттэр арай гуоракка. Бу гуорат дьиэтэ барыта иччитэк. Мунна арай биир уһун багайы дьиэ турар эбит. Бииргэс уһугун аанын арыйбыт. Бу арыйбыта коруоба, ат таксыбыт, үгүс багайы. Муну барытын. таһаартаан кээспит чэҥкиччикээнин. Мунна аттарын ыытан кээспитгэр.

Гуорат таһын диэки һогус дьиэ турар эбит, боскуой баҕайы дьиэ. Ол дьиэгэ кэлэннэр киирбиттэр. Иччитэк дьиэ эбит, киһитэ һуок. Манна чаайдаммыттар, күөстэнэллэр. Аһаан-һиэн баран утуйан каалбытгар. Ол утуйан туран баран һүбэлээбит Вечерник. Вечерник диир арай:

— Уутаранньык каалыан, — диир, — дьиэгэ. Полдень биһикки барыакпыт һуолла көрдүү, туок эмит һуолун булуокпут дааганы, — диир. — Дьэ мин барбытым кэннэ туок эмитэ кэлиэгэ, оччого ол кэлээччи миигин күүтэн баран бардын. Инньэ гынан күүппэккэ бардагына, мин гинини кайа да һиртэн һитэбин диэбитэ диэр, — диир.

Баран каалбыттар балар. Ол барбыттарын кэннэ Уутаранньык мастанан кайаан баран оронугар иттэннэ һыппыт. Бу һыттагына таһаара аты кытта коруобаны ыгырар һаҥа иһиллэр. Ааны устун былтайан көрбүт. Көрбүтэ: аты кытта коруобаны биир киһи аһата һылдьар. Бэйэтэ арсыын аҥара киһи, бытыга буоллагына миэтэри гытта миэтирэ аҥара бытыктаак. Икки һырга оту эгэлбит, аһата һылдьар.

— Карактаак эни, буруону көрөр эни, — диэбит уонна оронугар баран һытан каалбыт.

Онтон койуут тыаһа чыыкынаан киирбит. Ол киирэн, иттэннэ һытар киһини һүүһүн аһыттан ылбыт, орон үрдүттэн һууллары тардан ылбыт. Инньэ гынан баран, тимир бытыгынан кырбаабыт. Бу кырбаан баран, оронун үрдүгэр быраан кээспит. Таксан каалбыт. Таксыбытын кэннитинэ ону батан таксар. Араччы кааман, таксыбыт ыарыы буолан. Бу таксан көрбүтэ: арай һуола да һуок, ииһэ да һуок. Дьиэлэр да иккардилара көстүбэт, туман оксон кээспит. Дьиэтигэр киирэн һыппыт арай.

Бу һыттагына киэһэ балыстара кэлбиттэр.

— Кайа туок буола һытагын? — диэбиттэр.

— Туок ааттаак угаардаак дьиэтэй, угаардаатым, — диэбит.

Онуга балтыта диэбит: ^:

— Атын дьиэ туоктаак буолумуой, угаардаак.

Киэһэлэрэ буолан чаай иһэн бүппүттэр, утуйан каалбыттар. Һарсиэрда тураннар диэбит балтылара:

— Полдень кэтиэгэ.

Уубайын кытта Вечерник барбыт. Барбыттарын кэннэ, Полдень мастанар, ууланар. Мунуга бу бэлэмнэнэн баран орунугар һыппыт. Бу һыттагына маайдииҥҥа талы аты кытта коруобаны ыгырар һаҥаны истибит. Мунуга былтас гыммыта, маайдииҥҥы киһитэ кэлбит. Икки һырга оту эгэлбит.

Уол диэбит:

— Буруону көөрө эни, кэлэр эни.

Бу киһи кимнээбит, оронугар кэлэн тэрэйэ һыппыт. Оттон койуут киирбит маайдиҥҥи киһитэ уһун^; бытыктаак.

Киирэн диэбит:

— Мин дьиэбэр ыйыппакка того һытагын?

Эмиэ һүүһүн аһыттан ылан һууллары тардан ылбыт. Бу киһини тимир бытыгынан дэлби кырбаан-кырбаан, орон үрдүтүгэр быраан кээспит. Инньэ гынан баран таксан каалбыт. Бу таксыбытын кэнниттэн батан таксыбыт. Бу таксан көрбүтэ, таһаарата туок да көстүбэт туман буолан каалбыт. Дьиэтигэр кэлэн капсыйа һыппыт.

Киэһэ дьэ доготторо кэлбиттэр. Доготторо кэлэн диэбиттэр:

— Кайа туок буолаҥнын һытагын?

— Туок угаардаак дьиэтигэр өллүм угаардаан.

— Атын дьиэ туоктаак буолумуой, — диэбит балтыта.

Чаай иһэн кайаан баран утуйан каалбыттар. Бу утуйаннар һарсиэрда турбуттар. Балтылара диэбит:

— Мин каалыам, эһиги һылдьыҥ.

Балтылара хсаалбыт. Икки убайа барбыт, һылдьыбыттар. Убайдара барбытын кэннэ ууламмыт, мастаммыт дьэ. Онтон оронугар иттэнэ тэрэйэ һыппыт. Бу оронугар һыттагына таһаара аты кытары коруобаны ыгырар һаҥа иһиллибит. Мунуга бултас кыммыт аанын устун. Көрбүтэ икки һырга оту эгэлбит арсыын аҥара киһи, миэтэри кытта миэтэрэ аҥара бытыктаак. Бу киһи көрбүтэ, аттары, коруобалары аһата һылдьар.

— Дьиэм буруотун көрөө эни, киһиэкэ наадалаак киһи киирээ эни, — диэбит. Онтон оронугар кэлэн иттэнэ һыппыт.

Киирбит онтута. Кааман чыыкынаан киирбит. Ол киирэн диэбит:

— Минньигиттэн тыла һуок мин дьиэбэр того утуйа һытагын?

Инньэ гынан баран һүүһүн аһыттан ылан баран һууллары тардыам диэбитэ коппоток. Ону Вечерник эмэһэтигэр кокос гына олорбут. Ол олорон баран бытыгттан кабан ылбыт, таһаара таһаарбыт. Онтон аан иэрчэгэр бытыгын кыбытан кээспит. Бытыгын дьиэ иһин диэки түһэрбит, һубуруппут. Мунтута күнүн мэлдьи чыыкыныы һыппыт. Онтон арай дьылыс гыммыт, Көрбүтэ: бытыга һонон турар кыбыллан. Таһаара таксан көрбүтэ, һэнийэтин тириитэ коннору барбыт. Дьиэгэ киллэрэн түүрэн-түүрэн баран орон анныгар быраган кээспит.

Таһаара таксан, маайдиин киһитин һуолун ирдээбит. Көрбүгэ: дьиэ ааныттан таксан иккитэ эрэ атыллаабыт, ол гынан баран ойбут быһыылаак, каана да һуок, һуода да һуок. Дьиэтигэр киирэн чаай иһэн баран оронугар тэрэйэ һыппыт. Бу һыттагына, ыбайдара кэлбиттэр. Ыбайдарын маании тимир бытыгынан кырбаан баран орон үрдүтүгэр бырагаттаан кээспит. Һарсиэрда убайдара тиллибиттэр өлүөр, оспуттар. Диэбит:

— Чэ биһиги көрдүү барыакпыт һити һуолу.

Үктээн турбут уллуҥагын устатын туругунан каампыттар. Кара һарсиэрдааҥҥыттан киэһээҥҥи дылы кааман биир уллуҥ һуолун булбуттар. Онтон эмиэ каампыттар ол уллуҥ һуолун туругунан. Ол кааманнар тийбиттэр һир кайагаһыгар. Ол кайагас устун түһээрилэр мунна токтообуттар. Бу токтоон һубэлиир арай Вечерник:

— Дьэ мин түһүөм, — диир, —бу кайагас устун. Эһиги мээйдиин дьиэгитигэр баран олоруҥ. Дөгөмнүк наадабын һиттэкпинэ үһүс күммэр кэлиэм, — диир. — Ол үһүс күн бүтэһигэр кэлээриҥ, бу кайагаска. Онно быа һытар, бу быа устун түһүүһубүн.

Инньэ гынан бэйэтэ түһэн испит быа устун. Ол туһэн һир түгэгигэр тийбит. Онно үктэммитэ, маайдиин киһитин һуола баар. Каана һүүрдэ һүүрбүтүнэн баран каалбыт. Бу иһэн тийбит тимир дьиэгэ. Бу аанын арыйа тардан ылбьгг. Манна көрбүтэ кыыс олорор, ыраактаагытын кыыһа. Ол кииртин ыйытар:

— Кантан кэлэгин?

Онтута диэбит:

— Ыраактаагыттан кэлэбин. Ол ыраактаагы эйигин көрдөтө ыыппыта. Дьэ мунна киһи ааспатага дуо? — диэбит.

— Миэкээ эрим ааспыта. Вечерник бытыкпын быста диэтэ. Аны миигиттэн бараҥҥын үс күнү барыаҥ. Ол бараҥҥын байгалга тийиэҥ. Байгалы туора гирбэй һытыага. Миэкэ эрим гиэнин болото баар. Ол болоту эн ыл, — диэн һыттыгын анныттан биэрбит. — Гирбэй диэбитиҥ киһи буолуога. Дьэ маҥнай улакан абааһыны — гирбэйи үөрэгэстээн көрөөр. Ол коойньутугар уһун бытыктаак киһиҥ һытыага. Онтон төннүөккүт, — диир.

Чаай испит. Чаай иһэн баран чэ каампыт, барбыт. Дьэ тийбит маайдиин абааһыта баар һиригэр. Ол тийэн кааман кэлбитэ, онтута тогус бастаак абааһы эбит. Тогус баһын төрдүнэн быһа оксубут. Инньэ гынан маайдиин күччүккээн киһи мантытын коойньутугар һытар эбит. Ону ортотунан быһа оксубут. Инньэ гынан баран кыыһыгар төннөн кэлбит. Кыыһыгар кэлэн иэдэйбэккэ чаай испит.

— Чаай иһэн бүтэн баран камнаабыттар. Бу кэлэннэр маайдиин түспүт быаларыгар кэлбиттэр. Быаны тардыалаабыт, доготторун үрдүтүгэр һэрэйиэктэрин һэрэйбиттэр: һубуйбуттар доготторо. Иккиэннэрин һубуттаан таһаарбыттар доготторо. Һубуйтаан таһаараннар маайдииҥҥи дьиэлэригэр кэлбиттэр. Бу дьиэгэ кэлэннэр икки күн өрөөбүттэр.

Дьэ ол гынан баран түөрт киһи буолан камнаабыттар, бэйэлэрин дьиэлэригэр. Ыраактаагыга кэлэн көтөн түспүттэр дьиэлэригэр.

— Дьэ эгэллим, — Ддэбит Вечерник, —кыыскын.

Ыраактаагы диэбит:

—Тээтэгин кытта маамагын көһөрөн эгэлиэкпит.

Инньэ гынан үс атынан бараннар тээтэтин кытта мааматын көһөрдүнэн эгэлбиттэр. Дьэ инньэ гынан курумнаабыттар ыраактаагы кыыһын ылан.

Ыраактаагы бэйэтин оннутугар Вечерниги ыраактаагы оҥорбут. Бэйэтэ заместитель буолбут. Икки ыбайын оҥорбут бэйэтигэр масчыт, ууһут. Инньэ гынан байан-тотон олорбуттара уһуга.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Таал эмээксин олорбут эбит. Биирдэ дуо — бу Таал эмээксин тэллэгигэр ииктээбит. Ол күн дуо — күннээк күн буолбут. Таал эмээксин пэриинэтин куурдаары араҥаска уурбут. Онно ол киирбитин кэннэ, тыал көтөгүллүбүт. Ол көтөгүллэн Таал эмээксин пэриинэтин көтүгэн илпит. Таал эмээксин такса көппүт, пэриинэтэ көтө турар эбит. Таал эмээксин пэриинэтин батыһан барбыт. Баран иһэн бууска кэлбит, калтырыйан түспүт. Ол калтырыйан атагын өлөрүммүт.

Ол һытан һаҥарбыт:

— Буус, буус, бэркин дуо?

— Бэрпин да бэрпиэн! — диэбит.

— Того-кээ, күн уотугар уулагын?

— Күн уота бэрт да бэрт буоллага! — диэбит.

— Күн уота, бэркин дуо?

— Бэрпин да бэрпиэн!

— Того-кээ, таас кайага каккаланааччыгыный?

— Таас кайа бэрт да бэрт буоллага, — диэбит.

— Таас кайа, бэркин дуо?

— Бэрпин да бэрпиэн! — диэбит.

— Того-кээ, үүтээн кутуйак дьөлө һүүрэрий?

— Үүтээн кутуйак бэрт да бэрт буоллага, — диэбит.

— Үүтээн кутуйак, бэркин дуо?

— Бэрпин да бэрпиэн!

— Того-кээ, һаамай оголоругар өлөртөрөөччүгүнүй ?

— һаамай оголоро бэрт да бэрт буоллактара.

— һаамай оголоро, бэркит дуо?

— Бэрпит да бэрпиэт! — диэбиттэр.

— Того-кээ, һимиэркитигэр котторооччугутуй?

— Һимиэрт бэрт да бэрт буоллага, — диэбиттэр.

— һимиэрт, бэркин дуо?

— Бэрпин да бэрпиэн! — диэбит.

Инньэ диэн баран Таал эмээксин өлөн каалбыт. Элэтэ.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Тимир һаапка онуга Һэлии Кур диэн икки уол киһилэр олорбуттар. Иккиэн агалаактар, ийэлээктэр.

Дьэ бу олороннор Һэлии Кура диир Тимир Һаапкатын:

— Догоор, бу биһиги туок идэлээк буолабыт? Того идэ идэбитин билсибэппит? — мэктиэ былдьаһаары гынар быһыылаак.

Догоро:

— Ээ, догор, туокпугун былдьаһан мэктиэ былдьаһыакпытый?—

диэн буолуммат.

Догоро тэһиппэт:

— Того, догор! Эн идэгин билиэкпин багарабын!

Догоро буолуммат.

Һэлии Кур:

— Мин күрүөм эньигиттэн, бат миньиигин, мин кайдак буолабын да, һогордуккаан буолан ис, — диир.

Догоро:

— Батыактыбын дуу, айылаагын.

— һарсиэрда эрдэһит киһи турар кэмигэр батаар миньигин, — диир Һэлии Кур.

Инньэ дэһэн араксаллар дьиэ дьиэлэригэр. Тимир Һаапка таксан утуйа һытар. Уһуктан кэлэр: "Догорум баара дьүрү?"

Догоругар кэлбитэ: Һэлии Кур ороно чоҥкойо һытар — баран каалбыт. Тимир Һаапка һуол кайар, һуолу булбат, элэтэ буолар. Киирэн оронун куптуйар. Һэлии Кур оронун анныттан үүтээн кутуйагын корооно чоҥойо һытар, атын һуол һуок. Тимир Һаапка кутуйак буолла да короонунан түстэ. Ынарааҥҥыта, короонтон таксаат, горонуок буолаат ыстанан каалар. Тимир Һаапка горонуок буолаат батан иһэр. Һук көтүү баран истэ. Бу горонуок һуола бүтэр да, орто дойду кырса һуола бара турда. Догоро һалла истэ. Тимир Һаапка кырса буолар да, ойон истэ. Биир Һиргэ түспүт да, Һэлии Кура ускаан буолан ойбут. Кэнникитэ ускаан буолан батта. Һэлии Кур һаһыл буолла онтон. Кэнникитэ эмиэ һаһыл буолан һуолун агай үтүктэн истэ. Мааныта бөрө буолан көтөн ньулуйбут.

Кэнникитэ һөгө истэ: "Мантыкайа батымына көрдөммүт буоллага" — диир. Бөрө буолан батан истэ. Төһөнү-каччаны барбыта биллибэт. Һэлии Кур һиэгэн буолан лэппэйэ турбут. Кэнникитэ эмиэ, биэк һөгө-һөгө, һиэгэн буолан батан истэ. Һиэгэнин һуола бүтээтин, эбэкээ буолан липпэйбит. Эһэ буолан батан истэ Тимир Һаапка. Бу туккары һук көтүү айан. Эһэ һуола баранар да, кыыл атыыра буолан ойон каалаактаабыт. Һөгө агай иһэр, биэк батар догоро, Тимир Һаапка кыыл атыыра буолла. "Идэҥ да элэтэ ини, һитээ инибин һубукаан", — дии һаныыр.

Көрбүтэ: биир һиргэ догоро балчайан турар. Чугаһаан көрбүтэ: икки агай атага чочойон каалбыт, һүһүөктэринэн быһан, тууса атактарын чэкэлитэн кээспит. Һол кордуккаан Тимир һаапка атагын быһаат, тууса буолан чэкэлийэн истэ. Төһө да буолумуйа, тууса көппөйө һытар. Үөрэр: "Һиттим ээ!" — диир. Бу туусага тиийбитэ, тууса постуой агай һытар, мэйиитэ агай чэкэлийэн каалбыт. "Кайа доо, бу того кэрдинэр бэйэтин?" — диэн һаныыр. "Бугурдуккаан туок мөккүөнэй?!" — диэн ордуургуу истэ. Мэйии булдан чэкэлийэн истэ. Арай мэйии чаҥкайа һытар."Дьэ һиттйм ини!" Арай икки карага уһуллан барбыт. "Ороо, бу туок киһитэй? Айыыны батабын дуу, абааһыны дуу?" — диир. Икки карага чэкэрийэн истэ карактар һуолларынан.

Каһан эрэ бу икки карак һуола биир дьиэкээҥҥэ тийэр. Бу тийэн икки карак һуола дьиэгэ киирбит. "Дьэ элэҥ ини!" — икки кэлин карак дьиэгэ киирдэ. Киирбитэ уҥа диэкки ороҥҥо эмээксин олорор, карактара кэтэгэриин чагылыһа һыталлар. Били икки карак киирбитигэр инники икки карак һаналаак:

— О да, киһини батар киһи һылайааччы. Эн һынньан. Мин туусаларбытын, мэйиилэрбитин комуйтаан эгэлиэм, — диир.

Догоро Тимир Һаапса онуга:

—Бу илэ өйүнэн һылдьар киһигин дуу, һуок дуу?! Бү биһиги киһи кыайан төннүбэт һиригэр холлибит! Дьэ аны эн батаар, миньигин һитээр мин идэбин. Билэгиэн: бу Пургаа иччитигэр кэллибит, һарсиэрда эрдэһит киһи турар кэмигэр туран таксыам. Маныгам һүүстүү өлгөбүүннээк (Һэтиилээк) икки кыргыттар кэлиэктэрэ. Маныга мин такса көтөммүн, бастакы кыыһы ньуогуһутун уолугуттан тутуом да көтүтүөм, бу һүүс һэтииттэн бииригэр эмэ катаннаккына тийсиэҥ, дойдугар. Оттон катамматаккына, бу дойдуга өлүөҥ! — диир.

Дьэ догоро, Һэлии Кур, туусаны, атактары, мэйиилэри эгэллэ. Бэйэлэрэ бэйэлэринэн киһи буолаттаан кааллылар.

Утуйтаан баран Һэлии Кур уһуктар догоро таксыбыт тыаһыгар. Һэлии Кур такса көппүтэ, һүүс һэтии элээннэнэн эрдэгинэ, бүтэһик һэтиигэ иилиһиннэ. Каллаанынан да, һиринэн да барарын дьүүллээбэтэгэ. Кобуо койут, кэбиэ кэнэгэс һүүс һэтии токтообутугар көрбүтэ, догоро дойдутугар тириэрбит.

Дьэ Тимир Һаапка диир догорун:

— Дьэ ити һүүс һэтии аҥар ойогоһугар үс чээлкээ атыыр көлүллэн турар, аҥар ойогоһугар үс кара атыыр турар. Дьэ мин ити үс чээлкээ атыыры өлөрүөм, тириилэрин кастыам, эн үс караны өлөрүөҥ, кастыаҥ тириилэрин. Билэгиэн: бу Пургаа иччитин ылгын кыыстарын эгэллим албаспынан. Аны итинтилэрин батан үс убайа Пургаа иччилэрэ кэлиэктэрэ. Ол киһилэр кэллэктэринэ, кэтэгэриин үс чээлкээ тириини тэлгиэм, эн ити үс коҥномуой тириигин тэлгиэр. Дьэ улакан чааҥҥар толору уута кыыйнар, мин эмиэ кыыйнарыам. Бука маҥнаймиэкэ ыалдьыттыактара. Миигиттэн тотон, һөбүлээн тагыстактарына, эйиэкэ ыалланыактара. Мин кинилэргэ тугу эмэ көллөрүөм, киирсээр. Мин тугу көрдөрөбүн да, үтүктэн кинилэргэ көрдөрөөр! — диэтэ, үөрэттэ догорун, Төһө да буолумуйа Пурпаа иччилэрэ болоһоннон кэллилэр, кам муус дьоннор. Киирэннэр өтөрү-һөтөрү "дорообо!" да диэбэттэр.

Тимир Һаапка дьиэтигэр үс чээлкээ тириигэ олороллор. Тимир Һаапка идэлэнииһи бу дьоҥҥо. Кыыйна турар улакан чааҥҥа, һэлии муннулаак таллан куогас буолаат, "Аа-уу" диэт умсан каалар, дайда-дайбытынан көтөн таксан, ийэтин быарынан һэлип гынар, онтон ийэтин айагын устун такса көппүт. Дьэ онтон агатын быарынан һэлип гыммыт, агатын айагынан һанардыы муоһун һуллаабыт кыыл атыыра буолан таксар. Бу кэнниттэн Тимир Һаапка киһи буолар да, алаҥааннан бу кыыл атыырын һупту ытан түһэрэр. Өлөрөр да маныга кастырыта һүлэн мас атыйакка һиикэйдии-буһуулуу тардан кээһэр, ыалдьыттарга һогудаайдатан.

Ыалдьыттара һаҥа-иҥэ һуок, аһыырга барбыттар. Күһүҥҥү атыыртан аматтан муостаак туйагын ордорон кэбистилэр. Һэлии Кур көрөн олорунаактаата. Аһаан бүтэллэр да, уостарын һоттоон таксаллар.

Һэлии Кур дьиэтигэр ыстанар, ыалдьыттары тоһуйуна. Ыалдьыттара киирэн үс коҥномуой тириигэ олоро биэрэллэр, Һэлии Кур "А-уук" диэт, быытта куогаскаан буолаат, чааҥҥа умсар, ийэтин быарыгар һэлип гынар, айагын устун таксар, агатын быарыгар һэлип гынар. Агатын айагын устун тугуттан эрэ куһаган тулаайакии тугуккаан буолан такса көппүт. Кэнниттэн һаалаак киһи таксар да ыалдьыттар иннилэригэр эпсэри ытар, астаан кэбиһэр. Ыалдьыттарга тардан кээһэр. Тардан агай кээспитэ. Дьиэтэ-уота канна да барбыттарын билбэтилэр. Пургаа иччилэрэ өһүргэнэн бу дьиэни, Һэлии Куру ийэлиини-агалыыны көтүтэн болоһоннон испиттэрэ.

Арай Тимир Һаапка ийэлиин-агалыын каалбыт, Пургаа кыыһын дьактарданан, байан-тайан олорбута үһү. Элэтэ.





Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Дьэ биир огонньор олорбута. Укукуут-Чукукуут аата. Мантын үгүс багайы огото. Дьэ бу маныга һаһыл кэлбитэ:

— Огонньор, биир огогун эгэл, — диир, — һиэкпин.

Маныга бу огонньор оготун биэрбитэ, һиэтин. Дьэ ол барбыта, кас эмэ конон баран эмиэ кэлбитэ.

— Огонньор, эмиэ огото эгэл, — диир, — һиэкпин.

Онуга огонньор оготун эмиэ биэрбитэ. Дьэ ол оготун илпитэ һиэри. Онтон кас эмэ кун буолан баран эмиэ кэлбитэ. Ол кэлэн эмиэ диир:

— Огото эгэл, —диир — һиэкпин.

Огото элэтэ буолла. Дьэ ол барбыта даа һаһылыҥ дьылыйбыта бу. Огонньорук олоро һатаан баран кааллан каалла.

Дьэ бу кааман иһэн-иһэн баран биир кыыл баайтаһынын өлөрөн баран үөлүнэ олордо. Бу олордогуна һаһыл кэллэ:

— Чэй огонньор, биһиги ого буола оонньуок, — диэтэ.

— Чэ, даарым, ого буола оонньуок.

Бу огонньоруҥ биһик оҥордо ол байтаһыннарын тириитинэн. Биһик быата оҥоруннулар. Огонньоруҥ диэбит:

— Чэ, доо, эн бигэн ого буолан, — диэтэ.

Һаһыл маныга һытан көрдө:

— Ээ, догор, миэнэ кутуругум ыалдьар, һытыарыа һуок, — диэтэ.

— Чэ киһи киһигинэн эн һытан ого буол, — диэтэ һаһыл огонньору.

[1] Огонньор дьэ һытта, һаһыл дьэ маны кэлгийэн кээстэ. Һаһыл маны бигии-бигии кыыл этинэн ыстаан аһата олордо. Бу огонньоруҥ арай утуйан каалла. Һаһыл маны һагыстаан илдьэн байараактан түҥнэри быракта. Койут ол огонньор уһуктубута байараак иһигэр һытар. Огонньор кайа да диэн камныагар бэрт, кэлгиллибит киһи.

Огонньор ыҥырар:

— Горнуоктар, кырсалар, кутуйактар, быабын быһа кэрбээҥ! — диир.

Олоруҥ кэлэннэр быатын быһа кэрбээбиттэрэ, огонньор тура эккирээтэ. Инньэ гынан бу быатын кэрбээччилэргэ найуомун биир ыыл баайтаһыный өлөрөн биэрдэ. Баа огонньоруҥ отуутугар кааман кэллэ. Отуутун күлүн бүтүннүү һыалдьатыгар каалаан баран кааман каалла.

Дьэ бу баран истэ, баран иһэн-иһэн арай биир дьиэгэ тийдэ. Бу дьиэгэ кэлэн иһиллээн көрбүтэ: һаһыл кыыран эрэр. Дьиэ иһигэр киирбитэ һаһыл бүтүннүү мунньустан бараан кыыра һыталлар. Ойуннаактар. Огонньор киирэн олордо. Бу олордогуна һаһылын төнүннэ кыыран бараат. Бу огонньоруҥ арай дүҥүр огуста. Бу дүҥүрүн оксо-оксо дьэ эккирээтэ. Дьэ маныга күлэ дьэ бургаҥнаата баа һыалыйатыттан. Дьэ мантан бу һаһылларыҥ бүтүннүү дьэ күлүстүлэр. Арай онно улагаага һаһыл күлэрэ иһилиннэ.

Огонньор иһиттэ, дүҥүрүн быраҕан кээстэ, огонньор маа һаһылы кабан ылла, баа һаһылын уокка ыһаара-ыһаара дьэ таһыйда. Таһыйан-таһыйан өлөрөн кээстэ. Дьэ ол һаһылыҥ маҥнай киниэнин оголорун һиэччи. Һол һаһылыҥ биһиккэ кэлгийэн баран түннэри кээспитэ. Инньэ гынан баран дьэ ити огонньорун дьиэтигэр баран олорбута. Дьэ ити уһуга.





Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Дьэ Уол ыраактаагы олорбута. Улкатыгар Умнаһыт паасынайдаак. Умнаһыт паасынай бу ыраактаагыга үлэлээн һарсиэрдааҥҥы караҥаттан киэһэ караҥага диэри биир дуоску бурдук иһин үлэлиир эбит. Манан ииттэн олороллор. Умнаһыт паасынай биир кыыс оголоок. Дьэ биирдэ Уол ыраактаагы диир:

— Кайа дьэ, Умнаһыт паасынай, төһө өйдөөк киһи төрөөн төнүннүҥ? Таабурунна таай: "Минньигэстэн минньигэс туогуй?" Һарсиэрда кэлэн тогус чааска һаҥараар. Ону таайбатаккына ыйыыр маспар моойдоок баскын быһыам.

Умнаһыт паасынай того да өйө кыайбат, минньигэс аһы билээктээбэт, ыраактаагы аһа барыта минньигэс курдук гиниэкэ. Дьиэтигэр кэлэн ытана олордо. Кыыһа ыйытар:

— Кайа, агаа, того ытаатын?

— Дьэ, тогойум, һылдьыбытым һыччак, олорбутум уһуга. Уол ыраактаагы таабуруун биэрдэ. Таайбатакпына моойдоок баспын быһыак буолла.

— Тугу тааттарар ол?

— Минньигэстэн минньигэс туогуй?

— Ээ, агаа, туһата һуокка того ытыыгын. Утуйаактаа, һынньан. "Минньигэстэн минньигэһи билэр һирим биир, — диэр. — Һарсиэрдааҥҥы караҥаттан киэһээнҥи караҥага диэри үлэлээн, эн һааккын-киргин ыраастаан, биир луоску бурдугу илтэкпинэ, эмээксиним буор голомо дьиэтин отуннагына, муннум һылыйар. Ол бурдуккаанынан толоҥкуо оҥордогуна, аһаабакка да утуйабын. Онон минньигэстэн минньигэс утуйар уу буолуоктаак", — диэр. Кини онтон да ордугу билэрэ буолуо дуо? — диэбит кыыһа.

Огонньор утуйан каалла. Һарсиэрда эрдэ туран тогус чааска ыраактыыгыга тийэр. Уол ыраактаагы ыйытар:

— Кайа, таайдыҥ дуо?

— Ээ, таайарга талы гынным. Һөбө дуу, һыыһата дуу? — диир.

— Дьэ тугуй?

— һарсиэрдааҥҥы караҥаттан киэһээнҥи караҥага диэри үлэлээн, эн һааккын-киргин ыраастаан, биир луоску бурдугу илтэкпинэ, эмээксиним буор голомо дьиэтин отуннагына, муннум һылыйар. Ол бурдуккаанынан толоҥкуо онордогуна, аһаабакка да утуйабын. Онон минньигэстэн минньигэс утуйар уу буолуоктаак.

Уол ыраактаагы диир:

— Оо дьэ, өйдөөк киһигин эбит, кайдак инэн-батан һытагын? Өссүө таай: "Орто дойдуга түргэнтэн түргэн туок баарый?" Һарсиэрда таайбатаккына, моойдоок баскын быһабын.

Огонньор тугу да тобулбат. Тийэн ытана олордогуна, кыыһа ыйытар. Огонньор инньэ-инньэ диир.

Туок туһата һуокка ытыыгын, утуй, һарсиэрда этээр: "Түргэнтэн түргэн, диэр, куһаган буруолаак буор голомобуттан такса көтөн, каракпын кастырыта һотон одуулаан көрдөкпүнэ: каллаан диэк кантайдакпына — каллаан һулуһун карагым аага көрөр, һир диэк көрдөкпүнэ — һир отун-маһын аага көрөбүн. Карагым ыларыгар каһан да тиийбэппин. Онон түргэнтэн түргэн киһи көрүүтэ", — диэр. Онтон ордугу кини билэрэ буолуо дуо?! — диир кыыс. ,

Огонньор угуйан каалла. Һарсиэрдэ туран ыраактаагытыгар бардага.

Уол ыраахстаагы ыйытар:

— Кайа таайдыҥ дуо?

— Ээ, таайарга талы гынным. Һөбө дуу, һыыһата дуу? — диир. — Куһаган буруолаак буор голомобуттан такса көтөн, каракпын кастырыта һотон одууланан көрдөкпүнэ: каллаан диэк кантайдакпына — каллаан һулуһун карагым аага көрөр, һир диэк көрдөкпүнэ — һир отун-маһын аага көрөбүн. Карагым ыларыгар каһан да тийбэппин. Онон түргэнтэн түргэн киһи көрүүтэ эбит, — диир.

Уол ыраактаагы һөгөр:

— Оо, огонньор, дьэ өйдөөк киһи эбит. Дьэ туок да үс төгүллээк, — таксан иргэк коруобапы тутан. биэрэр, — Маны һарсиэрда төрөтөн тугутун батыһыннаран эгэлээр. Кайа уоруктатын комуйан эгэлээйэгин?! — диэбит Уол ыраактаагы.

Огонньор эрэйдээк иргэк коруобатын һиэтэн тийэн ытыы олордо.

Кыыһа ыйытта:

— Кайа, агаа, того ытаатыҥ?

— Кайа, иргэк коруобаны биэрдэ, төрөтөн эгэл диир, иргэк коруоба кантынан төрөөччүнүй, куугу?

— Ээ, иргэк коруоба кантан төрүөй?! Ката астаммыппыт. Таксаҥҥын өлөрбөктөө, этин һиэкпит! — диир кыыс,

Огонньор иргэк коруобаны өлөрөн кээһэр, дьэ маны һиэктэрэ.

Кыыһа утакаага коруоба тунньагын, тугулун комуйан биэрдэ агатыгар: — "Дьэ ити кара туньага — иньэтэ, тугула — тубута" диэн бараан, ыраактаагын остуолугар ого оонньуурун курдук һубуруталаан кээһээр. "Иргэк коруобаттан төрүүр агай һирин бу буллум" диэр. Онтон ордуху да кини билэрэ буолуо дуо?! Дьэ оччого моһуйан ыйытыа: "Бэйэҥ өйгүнэн гымматыҥ буолуо. Итиччэ өйдөөгүн буоллар, мин иикпин-һаакпын ыраастыы инэн-батан һытыа һуок этиҥ. Ким үөрэтэр?" диэгэ. Онно кистээйэгин, — диир кыыһа. — "Куһаган кыыс оголоокпун. Ол үөрэтээктиир" диэр.

Огонньор һарсиэрда барар. Уол ыраактаагы ыйытар:

— Кайа таайдыҥ дуо?

Огонньор коруоба туньагын, тугулун остуолга ого оонньуурун курдук һубуруталаан кээһэр.

— Иргэк коруобаттан төрүүр агай һирин бу буллум, — диир.

Ыраактаагы:

— Бэйэҥ өйгүнэн гымматыҥ буолуо. Итиччэ өйдөөгуҥ буоллар, мин иикпин-һаакпын ыраастыы инэн-батан һытыа һуок этиҥ. Ким үөрэтэр? — диир.

— Куһаган кыыс оголоокпун, ол үөрэтээктиир, — диир огонньор.

Уол ыраактаагы:

— Кыыһын өйдөөк кыыс төрөөбүт, — диир. Тимир кокороогу, түгэгэ кайагастаагы биэрэр. — Маны һамаан ыыттын, — диир. — Ону һамаабатагына, иккиэҥҥитин төбөгүтүн быһыам, — диир.

Огонньор кокороогу илдьэ барбыта ытыы-ытыы. Кыыс:

— Кайа, агаа, туогуҥ кокороогой? — диир.

— Кайа-куу, дьэ өлөрөр күнэ кэллэ. Бу кокороогу һамаан ыыттын — диир. — Буну һамаабатагына, иккиэҥҥитин төбөгүтүн быһыам, — диир. Кыыс диир:

— Илт төттөрү: дьактар киһи һамыам, эр киһи кокороогу чорчокоот көрдүк, тиэрэн ыыттын.

Огонньор илдьэн биэрэр. Уол ыраактаагы һөгөр. Огонньору ыытар.

— Бэйэм кыыскын көрө барыам, — диир.

Уол ыраактаагы кыыһы көрөөт, багарар, дьактар ылар.

Төһөнү-каччаны олорбуттара буолла. Дьатардаммытыттан Уол ыраактаагы куукула курдук олорчок буолла, барытын дьактара һубэлиир, быһаарар. Уол ыраактаагы тылланар:

— Догоо, бу биир дойдуга шаси ыраактаагы буоларбыт табыллыбат. Биһиги араксыак.

Дьактара:

— Дьэ араксыак дуу? — диир.

Уол ыраактаагы:

— Туок багалаак һиргин барытын ыл, — диир.

Дьактар һөбүлэһэр.

Араксар түүннэрэ-кээ буолар. Эрэ утуйан каалар. Дьактар эрин һуорганнары, тэллэктэри агатын буор голомо дьиэтигэр көтөгөн илдьэр. Уол ыраактаагы һарсиэрда уһуктан һоһуйар, тыыллан көрбүтэ баһа-атага голомо маһыгар кэбиллэр.

— Кайа-кээ, бу канна баарбытый? Того кэлбитимий? — дьактарын кэбиэлээн уһугуннарар. Дьактара:

— Кайа догоо, мин эгэлбитим, — диир.

— Того эгэлбиккиний?

— Тыый, бэйэгин багардым да бэйэгин эгэллим. Туогу багараргын ылаар диэбитиҥ дии! — диир дьактар.

Уол ыраактаагы кыайан аракпата. Дьэ дьактара диир:

— Оччо өйдөөк киһи буолбатак эбиккин. Дьоҥҥун һүбэлээн бэйэҥ олор. Мин көннөрү күсээйкэ буолан олоруом.

Умнаһыт паасынай кыыһын үтүөтүнэн һиэркилэ таас дьиэгэ олордого, буор голомоттон араксан уһугуттан. Байан-тайан олордокторо дьэ. Элэтэ.

Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Былыр-былыр биир ыраактаагы олорбут. Огото һуок этэ эбит. Биирдэ бу ыраактаагы һанаабыт: "Бу того биһиги огото һуокпутуй? Кырдьагастартан ыйыппыт киһи".

Бу һаныы олордогуна, дьаткра киирбит:

— Тугу һанааргаатыҥ, догоо?

— Һарсыын биһиги киһилэри комуйуокпут. Каныга дьиэри иччитэк истиэнэни көрөн олоруокпутуй, огото һуок? Ыйытыак того огото һуокпутуй? Кимиэкэ баайбытын биэриэкпитий, өллөхпүтүнэ?

Һарсиэрда турбуттара, үгүүс багайы киһи комуллубут. Онно ыраактаагы ыйыппыт.

— Бу того биһиги отото һуокпутуй? Кайтак, тугу гыннакка, оголонуокпутуй, эһиги кайтак дьии һаныыгыт?

Киһилэр айдаайа түспүттэр. Аанынан кырдьагас һоккор огонньор былтас гыммыт. Һоккор эрэйдээги ортого үтэн кээспиттэр:

— Бу баар билэр киһи.

Огонньор өрө көрөн бараан, һис туттан бараан дьиэбит:

— Оҥоруҥ көмүс илимнэ, көмүс тыыта, көмүс эрдиитэ. Онтон ыраактаагы балыктыы бардын. Илимигэр балык тутуо, ону дьактара һиэтин.

Ыраактаагы дьактара күлбүт:

— Онтон мин тотуом дуо?

Өр буолуой, ыраактаагы һарсыҥҥытын көмүс тыылаак, көмүс эрдиилээк балыктана барбыт. Биир балыгы илибирэтэн тыыннаактыы эгэлбэт дуу.

— Бу бултум, — дьиэбит да асчыттарыгар биэрэн кэбиспит. — Һааныкаан күөстээҥ!

Асчыт балык катырыгын от иһигэр ыраастаан кээспит — ону ыраактаагы коруобата һиэн кээспит. Ыраактаагы дьактара балыгы һиэн баран оҥуогун тэриэлкэгэ каалларбытын асчыт ыкка быракпыт.

Олоҥкого өр буолуо дуо? Үһүөннэрэ үс уолу төрөөбүттэр. Оголор төһө да буолбакка бииргэ оонньуур буолбуттар.

Биирдэ арай ыраактаагы уола дьиэбит:

— Доготтор, тыылана барыаҕыҥ!

Уолаттар төһө өр эрдэн испиттэрэ буолла. Көрбүттэрэ: эбэ онуор улакан багайы балаган дьиэ турар.

— Ити туокпутуй? — дэспиттэр.

Ыраактаагы. уола:

— Тиксиэгиҥ, каартылыакпыт, — дьиэбит.

Ыт уола:

— Э, того? Багар, абааһылар дьиэлэрэ буолуо?

Коруоба уола:

— Тиксиэгиҥ, тиксиэгиҥ. Казмалыы түһүөгүҥ.

Кытылга таксаат, бу икки уол каартылыы олорбуттар. Ыт уола утуйан каалбыт. Төһө өр оонньообуттара буолла, бу оголор эмиэ утуйан каалбыттар. Ыт уола түүн орто уһуктубута — киһи каамар тыаһа иһиллибит.

Таксыбыта —абааһы... балаган дьиэк кааман иһээктиир дьэ.

"О дьэ, өлбүппүт эбит", — дьиэн баран доготторун уһугуннара һатаабыт. Бу уолаттар того уһуктуоктарай.

— Кэл-кэл, мин эньигин һиэм, — абааһы һаҥата иһиллибит.

Бу уол такса көппүт да абааһыны гытта өлөрсүбүт. Төһө да буолбакка абааһы мэньиитин болдок тааска кайа оксубут. Ол гынан баран иргэтин иһиттэн һуруктаак тааһы орообут, тааһы кармаанын иһинэн уктан кээспит.

Һарсиэрда туок да буолбатак көрдук ыт уола доготторун уһугуннартаабыт:

— Чэй, каастана барыагыҥ.

Уолаттар тыылланнаан арыыччы туран чаай испиттэр. Олонкого күн кылгас. Төһө да буолбакка каллаан караҥарбыт. Ыт уола аһаан-һиэн баран утуйан каалбыт, доготторо эмиэ каартылыы олорбуттар.

Түүн орто уһуктубута — доготторо олордо олорбутунан утуйан каалбыттар. Бу ого уһуктан баран иһиллии һыппыт — ыраак канна ирэ эмиэ каамар тыас иһиллибит. Доготторун уһугуннарбыта — того уһуктуоктарай, чубу утуйбут киһилэр. Ыт уола таксыбыт да иккис абааһы мэньиитин эмиэ болдок тааска кампы оксубут. Абааһы тэбиэлэнэ түһэн баран чиркэс гыммыт. Ыт уола иргэтиттэн һуруктаак тааһы ороото дагыны кармааныгар эмиэ уктан кээспит.

Үһүс түүнүгэр үһүс абааһы мэньиитин кайа оксон һуруктаак тааһы оруу оксубут. Доготторун им турарын кытта уһугуннарбыт.

— Чэ, дьиэбитигэр барыагыҥ, — дьиэбит бу уол.

Ыраактаагы уола өчөспүт:

— Того доо! Олоро түһүөгүҥ, бэсэлээ.

Коруоба уола олоро түһэн баран дьиэбит:

— Кэргэттэрбит күүтүөктэрэ, барыагыҥ ээт.

Уолаттар камнаабыттар. Ыт уола эрдэн испит. Төһө да буолбакка кыынын туттан баран:

— Доготтоор, баһакпын каалларбыппын, көрдүү барыам, — дьиэбит.

Ыт уола балагаҥҥа кэлбитэ, дьактаттар ытыыр һаҥалара иһиллибит.

— Мин минньигэс ас буолан баран улакан тэриэлкэгэ тыыларын иһигэр түһүөм. Миньигин һиэтэктэринэ өлөн каалыактара, — дьиэбит кардьагас Дьигэ-бааба куолаһа.

— Мин буоллагына каһан да көрбөтөк боскуой һолко пылаат буолан ыраактаагы уолун төһөгүгэр түһүөм, барыкааттарын моҥунна-ран өлөрүөм.

— Мин буоллагына тыыларын ипсэри һилимниир гына уу һымала буолуом, барыларын оборон тимирдиэм.

— Дьэ үчүгэй. Бэртик һанаабыккыт эбит, — дьиэбит маҥнайгы дьактар.

Ыт уола итини истибит дааганы һыыр анныгар һүүрэн киирбит, тыытын ылбактыыр да эрдэн испит. Доготторун эбэ ортотугар һитэ оксубут. Уолаттар оргуйакаан эрдэн испиттэр.

Төһө өр бублуой, тыыларын иһигэр астаак тэриэлкэ түспүт. Ыраактаагы уола үөрбүт, илиитин тэриэлкэ дьиэк һарбас гынарын гытта ыт уола астаак тэриэлкэни ууга быраган кээспит.

Ыраактаагы уола кыыһыран һунтуйан олордогуна, боскуой багайы һолко пулаат ыраактаагы уолун төһөгүгэр түспүт.

— Оо, таҥара, маамабар кэһии гыныам, — дьиэбит да кармааныгар уктаары гынарын гытта уола талаан ылбыт, баһагынан илчи кэрдэн баран, ууга быраган кээспит. Ыраактаагы уола кыыһыран һаҥата да таксыбатак.

Төһө өр буолуой, тыылара ууга һыстан каалбыт, эбэ уута караарт гыммыт. Бу уолаттар һатаан эрдиммэт буолан каалбыттар. Куттаммыттар.

Ыт уола:

—Ууну һүгэннэн быһыта кэрдин, баһагынан тэһитэ анньын, мин эрдэн иһиэм, — дьиэбит доготторугар.

Көрбүттэрэ — уулара кирдик һырдаан, кытаран испит. Һотору тыылара босколоммут. Уолаттар эрдинэн испиттэр оргууйакаан.

Төһө да өр буолбакка эбэ үрдүк кытылыгар гуораттара көстүбүт. Тиксэн баран уолаттар үс аны араксан каалбыттар. Ыраактаагы уола һыыр үрдүтэр чээлкээ дьиэгэ барбыт, ыт уола мааматын ньамчыгас короон дьиэтигэр киирбит, коруоба уола таһаараа иньэтин көрсүбүт.

Һарсиэрда ыраактаагы уолаттары ыгыртаталаабыт:

— Чэ оголорум, кэпсээн, тугу гына бу туркары һылдьыбыккытый ?

— Үс абааһы иргэтиттэн үс һуруктаак тааһы булбутум, — ыт уола дьиэбит, ыраактаагы илиитигэр үс тааһы туттаран кээспит.

Ыраактаагы ыт уолун моойуттан кууһан ылбыт, ытамсыйа түһэн баран дьиэбит:

— Бүгүҥнүттэн эн ыраактаагы буолар ыйаагыҥ кэллэ. Уолбун кытта убай-балыс буолан олоруҥ.

Үс уол догордуу байан-тайан олорбуттар.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.

Биир һаһыл арыыга кааттарбыт, канан да карбаан таксыагын һуок. Бу һаһылын ытаата: "Бу даганы арыыга кааттардакпын абатын, бу арыыга кааттарбатым буоллар, бу дулгааннар айаларын кирсилэрин һиэг этим"

Маныга уу иһигэр һаҥа иһиллибит, арай һыалыһардар һаҥарбыттар:

— Аа, оголор, һаһылбыт ытыыр эбит дуу?

Бу маны истэн һаһыл диэтэ:

— Һыалыһар, — диир, — Һырсыак!

Һыалыһардар эмиэ:

— Дьэ, һырсыак! — диэбиттэр.

Һаһылыҥ диэтэ:

— Чэй, кытылга тиксиҥ! Каскытый, мин аагыам, — диэтэ.

Һаһыл кытылга кэлэн турбуттарыгар, үрдүлэригэр ойо һырытта. Һаһыл ааган: "Угун, угун, дьанус!"¹ — диэн аксыытын тыла ити.

Дьэ бараллар. Һаһылыҥ кытыл устун барбыт, балыгыҥ уу устун.

Бу һаһылыҥ көтөн иһэн баран:

— Һыалыһардар! — диэбит.

Иннитигэр:

— Уоп! — диэбиттэр, куоппуттар.

— Уу даа балыга быһыйа даа бэрт буолар эбит, — диэтэ.

Инньэ гынан баран эмиэ көттө. Бу иһэн биир һиргэ уу истэ, бу иһэбин диэн, һаһылыҥ тумнастан өлөн каалла.

Биир эмээксин уу баһына киирбит, арай бу уу баһа киирбитэ һаһыл өлө һытарын булбут. Бу эмээксинин бу һаһылы илдьэн һүлүннэ, бу һүлэн баран куурта. Бу гынан баран араҥаска ыйаата. Бу ыйыы туран һаҥарда бу эмээксин:

— Һогурууттан тыал буол! — диэтэ. Һаапаттан тыал буол! — диэтэ.

Мунтута дьэ мөҥтө. Тыал кэлэн дьэ бу һаһылы мөктөгөгүнэ эмээксин һаһылын кытта үнкүүлээтэ:

— Һуураҥки-һаараҥки! — дии-дии.

Бу гына турдагына һаһылын тыала быһа оксон илдьэн кээстэ. Бу эмээксин бу һаһылын дьэ батта. Бу батан иһэн бу эмээксин диэтэ: "Бу эмийим, быһыыта, ыаракан, баттыыр, быһыыта", — диэн эмийин быһан кээспитэ. Бу гынан баран эмиэ барбыта. "Аҥаар диэги эмийим эмиэ ыаракан дуу", — диэт, бу эмийи эмиэ быһан кээспитэ. Бу гынан баран эмиэ барбыта: "Доо, бу аҥаар илиим миэнэ ыаракан дуу?" — диэн аҥаар илиитин быста. Дьэ эмиэ барда. Бу эмиэ аҥаар илиитин быста. Икки илиитэ һуок буолла. Итигэннэ эмээксин эппитэ: "Бу таҥара уолун гытта угураһыакпын уоһум эрэ бүтүн буоллун". Онтон барбыта. Элэтэ буолан өлбүтэ.



Фольклор долган /Сост. Ефремов П.Е. -- Новосибирск: Изд-во Ф74 Ин-та археологии и этнографии СО РАН, 2000.