Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии чулуу снайпера, Саха сирин киэн туттуута Иван Николаевич Кульбертинов төрөөбүтэ 100 сылыгар.
Хаптаһыҥҥа суруллубут маннык суругу Закарпатскай уобалас Мукачево куорат биир кыбартаалыттан булбуттара. Аны Прикарпатье биир сэлиэнньэтин аттыгар: “Сэрэниҥ, Сибиир мэкчиргэтэ!” диэн сурук вермахт эписиэрдэрин сэрэтэргэ анаан ыйаммыта эмиэ баара. Дьэ, фашист саллааттарыгар, эписиэрдэригэр итинник улахан кутталы үөскэппит киһинэн эбэҥки норуотун чулуу уола, “Бойобуой Кыһыл Знамя”, “Кыһыл Сулус”, “Аҕа Дойду Сэриитэ” I-II степеннээх, “Албан Аат” III степеннээх уордьаннар, “Хорсунун иһин”, “Бойобуой үтүөлэрин иһин” мэтээллэр кавалера, Армия Байыаннай Сүбэтиттэн тус бэйэтэ туттарыгар снайперскай бинтиэпкэнэн наҕараадаламмыт старшай сержант Иван Николаевич Кульбертинов этэ. 1985 сыллаахха, Улуу Кыайыы 40 сылынан, кини кэтит түөһүгэр өссө “Аҕа Дойду Сэриитэ” I степеннээх алтыс уордьан эбиллибитэ.
Иван Николаевич Кульбертинов Өлүөхүмэ уокуругун Тээнэ үрэҕин баһыгар эбэҥки дьиэ кэргэнигэр 1917 сыл сэтинньи 7 күнүгэр күн сирин көрбүтэ. Саха норуотугар көҥүлү аҕалбыт Улуу Өктөөп саастыылааҕа уол оҕо эрдэҕиттэн кытыгырас, бэйэтин көрүҥэр холооно суох күүстээх, сымса этэ. Ол да иһин Уйбааны биир дойдулаахтара Бусхаа (эбэҥкилии Модун) диэн таптаан ааттаабыттара. Манна даҕатан эттэххэ, Томпо боотура, эмиэ чулуу снайпер, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Федор Матвеевич Охлопков таптал аата эмиэ Бусхаа диэн эбит!
Булчут Иван Кульбертинов сэриигэ 1942 сыл от ыйын 12 күнүгэр ыҥырыллыбыт. Оччолорго миэтэрэ 54 сантиметр үрдүктээх, 53 киилэ ыйааһыннаах эрээри, Бусхаа диэн аата этэрин курдук, бэйэтин көрүҥэр холооно суох модун күүстээҕэ сөхтөрөр эбит. Уралга байыаннай бэлэмнэниини ааһан, 1943 сыл саҕаланыытыгар уоттаах сэриигэ киирбит. Бары өттүнэн бэлэм саллааты ити сыл олунньутугар разведчиктар отделениеларыгар ылбыттар. Өтөр буолбат, бинтиэпкэнэн бэргэнник ытарын сөҕөн, снайперскай бинтиэпкэни туттараллар. Снайпер быһыытынан тус ахсаанын Старай Русса сэриитигэр олунньу 27 күнүгэр саҕалыыр. Дьэ, ити күнтэн ыла, Иван Кульбертинов бойобуой суола, аата биллэн барар.
“Биирдэ икки күннээх түүн тоһуурга сытабын. Тыҥааһынтан этим-сииним, иҥиирим барыта күүрбүтэ. Иннибэр баар сарайга фашистар түһүүлэнэн сыталлар, ону кэтиибин. Олус сылайан, нуктаары гыннахпына Өлүөхүмэм бараммат кэрэ айылҕатын саныыбын. Оччоҕо чэпчээбиккэ дылы буолабын.
Арай ботуруон, сэнэрээт дьааһыктарын толору тиэммит сыарҕа сарай таһыгар тохтоото. “Хоту дойду дьүкээбилин эһиэхэ көрдөрүөм”, – дии санаатым. Фашист саллааттара ойуоккалаһан тахсан, дьааһыктары түһэрэн, сиргэ дьаарыстаатылар. Мин снайперскай бинтиэпкэбэр уматар, дьөлө көтөр күүстээх ботуруону угуннум. Фашистар дьааһыктарын барытын сиргэ түһэрэн, чөмөхтөөбүттэрин кэннэ, “минньигэс кэһиибин” ыытан кэбистим. Сүрдээх улахан тыас дэлби барда, уот өрө уһууран таҕыста. Буруо-тараа бөҕө буолбута. Итиннэ мин биир ытыыбыттан дьааһыктаах сэнэрээттэр эстэннэр, 10-тан тахса фашист өлбүт этэ”, – диэн Иван Николаевич ахтан ааспыта баар.
Биирдэ өстөөх снайпера саһа сылдьан, биһиги саллааттарбытын, эписиэрдэрбитин бултаһар идэлэммит. Кинини дьаныһан туран көрдөөбүттэр даҕаны булбатахтар. Хамандыыр Кульбертиновы ыҥыртаран ылан, өстөөх снайперын бултаһарга сорудахтаабыт. Иван, хас да күн кэтэһэн-манаһан, фашист снайпера хойуу лабаалаах маска ыттан олорон ытыалыырын билбит. Төһө да мэһэйдээх сиргэ саһа сатаабытын үрдүнэн, өстөөх снайперын биир ытыынан сууһарбыт. Бу туһунан Армия хаһыата сиһилии сырдаппыт.
Иван Николаевич снайпер уустук идэтигэр 35 саллааты уһуйбут. Олортон Горшков, Летуновскай, Побережнай, Ярышкин диэн биллиилээх снайпердар иитиллэн тахсыбыттар.
“Биһиги учаастакпытыгар биир даҕаны чуумпу күн суох буолуохтаах. Өстөөх ыппат буоллаҕына, бэйэҥ ыт. Хас күн, хас чаас ахсын өстөөҕү көрдөөн бул уонна өлөр, киниэхэ мүнүүтэ да сынньалаҥы биэримэ!”, – диэн Иван Кульбертинов үөрэнээччилэрин такайара.
Биэс уордьаннаах чулуу снайпер Кульбертинов аармыйаттан 1947 сыллаахха демобилизацияламмыта. Дойдутун булаат, үлэ үөһүгэр түспүтэ. Сөбүлүүр дьыалатынан дьарыктанан, бултаабыт уонна геологтарга сирдьитинэн, каюрунан үлэлээбит.
Улуу сэрии номоххо киирбит снайпера И.Н. Кульбертинов 1993 сыл олунньу 13 күнүгэр күн сириттэн букатыннаахтык барбыта. Көмүс уҥуоҕа дойдутугар Тээнэҕэ хараллан сытар. Кини аата Тээнэ эбэҥки национальнай орто оскуолатыгар, Өлүөхүмэ куоратын уулуссатыгар иҥэриллибитэ. Тээнэҕэ уонна Өлүөхүмэ куоратыгар киниэхэ анаан пааматынньык туруорбуттара.
Аҕа дойдуну көмүс-күүр Улуу сэриигэ уһулуччу хорсун быһыыны көрдөрөн, 487 фашиһы кыдыйбыт эбэҥки норуотун аатырбыт снайпера Иван Николаевич Кульбертинов төрөөбүтэ 100 сылын үөрүүлээхтик бэлиэтиир тэрээһиннэр бу күннэргэ Саха сирин үрдүнэн ыытыллаллар. Дьокуускайга И.Н. Кульбертинов төрөөбүтэ 100 сылын бэлиэтиир дьоро киэһэҕэ ыҥырыылаах ыалдьыттары кытта төрөппүт уола Иван Иванович Кульбертинов, ийэтинэн чугас аймаҕа, ох саанан ытыыга Россия спордун үтүөлээх маастара, XIV сайыҥҥы Паралимпийскай оонньуулар боруонса призера, аан дойду, Европа рекордсмена, аан дойду үс төгүллээх чемпиона, аан дойдутааҕы, IWAS оонньууларын кыайыылааҕа уонна призера, Россия элбэх төгүллээх чемпиона Степанида Михайловна Артахинова, Тээнэ родовой общинатын баһылыга Арсентий Прокопьевич Николаев кэлэн, күндү киһилэрин туһунан ахтан-санаан аастылар.
Сотору кэминэн Дьокуускай куоракка Иван Николаевич Кульбертиновка анаан мемориал баар буолуо. Тэрээһин биир чэрчитинэн Россия аан дойдуга аатырар “Калашников” концерна “Премиум” кылаастаах 100 устуука “Тигр” карабины таһаарда. Онно Иван Николаевич Кульбертинов-Бусхаа аата гравировкаланна.
Иван АНДРОСОВ.
ХААРТЫСКАЛАРГА: 1. И.Н. Кульбертинов. 2. И.Н. Кульбертинов төрөппүт уола И.И. Кульбертинов. 3. Ийэтинэн аймаҕа Степанида Артахинова.
Анатолий СЕРГЕЕВ түһэриитэ.